Quantcast
Channel: ΠΑΡΑ ΔΗΜΟΝ ΟΝΕΙΡΩΝ
Viewing all 96 articles
Browse latest View live

Νεωτερισμοί στην Ενεολιθική και στην Εποχή του Χαλκού

0
0

Διάφορες θεωρίες έχουν προταθεί σχετικά με μεταναστευτικά κύματα κατά τη διάρκεια της Εποχής του Χαλκού στην Μέση Ανατολή. Ενώ οι αναταράξεις που χωρίζουν την Ύστερη Εποχή του Χαλκού από την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου είναι σχετικά καλά καταγεγραμμένες, οι θεωρίες μεταναστεύσεων κατά τη διάρκεια της Μέσης Εποχής του Χαλκού (20ος αιώνας π.Χ) έχουν μικρή άμεση υποστήριξη. Κάποιες υποθέσεις συνδέουν αυτές τις υποτιθέμενες 'μαζικές μεταναστεύσεις'με τον ερχομό των Ελλήνων, από την αρχική τους κοιτίδα στις Ποντικές στέπες προς τα κεντρικά και νότια Βαλκάνια, αντικαθιστώντας έτσι τους προγενέστερους μη Ελληνικούς πληθυσμούς στην Ελλάδα. Άλλες θεωρίες αναφέρονται σε μια υποτιθέμενη μετανάστευση των Χιττιτών στην πρωιμότερη κατοικία τους στο Kültepe της Ανατολίας (σημερινή Τουρκία) κατά την ίδια περίοδο. Ωστόσο, νεώτερες θεωρίες αντιτίθενται στη μετανάστευση των Χιττιτών θεωρώντας ότι μια πρωτο- Ινδο-Χιττιτική γλώσσα πηγαίνει πίσω στην 4η ή ακόμα και στην 8η χιλιετία π.Χ.

Μεταναστεύσεις στη Μέση Εποχή του Χαλκού


Στην Ανατολία, αρχαιολογικά στοιχεία δείχνουν καταστροφές σε πολλές περιοχές αυτήν την περίοδο. Το εμπορικό κέντρο του Kanesh (αποικία των Ασσυρίων στην Ανατολία) επίσης καταστρέφεται. Το ίδιο συμβαίνει στην περιοχή του ποταμού Halys (σημερινός Kisilirmak), και δυτικότερα στα Δαρδανέλια στο Korpruoren και στο Tavsanli. Οι καταστροφές εμφανίζονται και στην Ευρώπη, στην περιοχή της σημερινής Βουλγαρίας.

Από τα Δαρδανέλια στην Ελλάδα οι μετανάστες πέρασαν στην ενδοχώρα και στην Πελοπόννησο, όπου οι καταστροφές είναι εξίσου σημαντικές με τις μεταγενέστερες κατά την περίοδο της λεγόμενης καθόδου των Δωριέων. Αυτήν την περίοδο, 1900 π.Χ, πολλές περιοχές στη Νότια Ελλάδα εγκαταλείπονται. Οι καταστροφές συνδέονται με την εισαγωγή μια νέας κουλτούρας η οποία έφερε στην Ελλάδα τη λεγόμενη Μινυακή αγγειοπλαστική. Ωστόσο, η αλλαγή κουλτούρας έχει πρόσφατα αμφισβητηθεί, καθώς ανασκαφές στη Λέρνα (προγενέστερος Νεολιθικός οικισμός της Πελοποννήσου) έχουν δείξει τη συνέχεια εκεί με τη προγενέστερη αγγειοπλαστική. Σε κάθε περίπτωση, αξίζει να τονίσουμε πως η Βόρεια Ελλάδα δεν δείχνει ίχνη καταστροφής αυτήν την περίοδο, όπως επίσης και η Νότια Ανατολία.

Κάθε φορά πάντως που στην ιστορία έχουμε σημαντικές μετακινήσεις πληθυσμών, μπορούμε να αναμένουμε ένα φαινόμενο 'ντόμινο,'που δημιουργείται από μια διαδοχική εκτόπιση πληθυσμών. Αν οι Χιττίτες εισέβαλαν στην Ανατολία, τότε πιθανόν πληθυσμοί που κατοικούσαν στη Δυτική Ανατολία, εκτοπισμένοι από πληθυσμούς της Κεντρικής Ανατολίας όπου οι Χιττίτες εγκαταστάθηκαν, πέρασαν δυτικότερα, είτε διαμέσου του Βοσπόρου είτε δια θαλάσσης, με κάποιους από αυτούς να εγκαθίστανται στην Ελλάδα. Αλλά αν η Βόρεια Ελλάδα ή η Λυκία δεν επηρεάστηκαν από τις εισβολές, οι νεοεισερχόμενοι ίσως προήλθαν από αυτές τις περιοχές ως κατακτητές. 


Είναι επίσης ενδιαφέρον να σημειώσουμε κάποιους από τους ιδρυτικούς μύθους των Ελλήνων σχετικά με αυτήν την περίοδο. Ο Δαναός θεωρείται ότι ήλθε από την Αίγυπτο και εγκαταστάθηκε στο Άργος. Ο Κάδμος ήλθε από την περιοχή που αργότερα ονομάστηκε Φοινίκη κι εγκαταστάθηκε στη Θήβα. Οι Μίνυες εγκαθίστανται στον Ορχομενό. Οπότε, ίσως να μην πρόκειται για μαζικές μεταναστεύσεις αλλά για αλλαγή εξουσίας. Ο Μυκηναϊκός πολιτισμός, ο οποίος αναδύεται λίγους αιώνες μετά, μπορεί επομένως να προήλθε από την ανάμιξη νέων στοιχείων με τους ήδη υπάρχοντες 'Πελασγικούς'πληθυσμούς. Αλλά είναι δύσκολο να φανταστούμε ότι αυτοί οι νεοεισερχόμενοι ήταν οι πρωτο- Έλληνες, γιατί τα μέρη από τα οποία, σύμφωνα με τους μύθους, προήλθαν δεν έχουν καμία σχέση με Ινδο-Ευρωπαίους (Αίγυπτος ή Φοινίκη). Έτσι η συνέχεια (με την όποια εισροή νέων στοιχείων) φαίνεται ότι αποτελεί την πιο πιθανή εκδοχή. 



Άρματα και άλογα

Ιστορικός χάρτης διασποράς του άρματος, 2000–500 π.Χ.

Δύο από τα αντικείμενα που συνήθως σχετίζονται με τους Ινδο-Ευρωπαίους είναι τα άρματα και τα άλογα. Τα πρωιμότερα πλήρως διαμορφωμένα άρματα προέρχονται από τον πολιτισμό Andronovo στην περιοχή της σύγχρονης Ρωσίας και του Kazakhstan, περίπου το 2000 π.Χ. Αυτός ο πολιτισμός προέρχεται τουλάχιστον εν μέρει από τον πολιτισμό Yamna (ο οποίος θεωρείται ως το αρχέτυπο της πατρίδας των ΙΕ). Οι άνθρωποι αυτού του πολιτισμού έκτιζαν βαριά οχυρωμένους οικισμούς, ασκούσαν τη μεταλλουργία του χαλκού σε εκτεταμένη κλίμακα και εφάρμοζαν πολύπλοκες ταφικές τελετουργίες που θυμίζουν εκείνες των Ινδο-Ιρανικών Rigveda και Avesta.


Η αρχαιότερη μαρτυρία για μάχη με άρματα προέρχεται από κείμενο του βασιλιά Anitta των Χιττιτών (18ος αιώνας π.Χ.), στο οποίο αναφέρονται 40 ομάδες από άλογα στην πολιορκία της Salatiwara. Καθώς στο κείμενο αναφέρονται ομάδες αντί για άρματα, η ύπαρξη αρμάτων ακόμη κι αυτήν την περίοδο παραμένει ασαφής. Η πρώτη σίγουρη μαρτυρία τους προέρχεται από την εποχή του βασιλιά των Χιττιτών Hattusili I, τον 17ο αιώνα π.Χ. 


Το άρμα και το άλογο εισήχθησαν στην Αίγυπτο από τους Υκσώς κατακτητές τον 16ο αιώνα π.Χ. Στα μνημεία της Αιγυπτιακής και Ασσυριακής τέχνης υπάρχουν άφθονες αναπαραστάσεις αρμάτων με πλούσια διακόσμηση. Οι Αιγύπτιοι εφηύραν τη σέλα το 1500 π.Χ. Τα καλύτερα διατηρημένα παραδείγματα Αιγυπτιακών αρμάτων είναι εκείνα από τον τάφο του Τουταγχαμών.


Μια άλλη σχετική εφεύρεση, ο τροχός, φέρει το όνομά της (wheel) από την αρχαία Αγγλική λέξη hweol, ή hweogol, από το πρωτο- Γερμανικό *hwehwlan, που με τη σειρά του προέρχεται από το πρωτο-Ινδο-Ευρωπαϊκό *kwekwlo-, μια επεκταμένη μορφή της ρίζας *kwel-, που σημαίνει κάτι σαν 'περιστρέφομαι.'Εξού και στα Ελληνικά κύκλος, στα Σανσκριτικά chakra, στα Σλαβονικά kolo, που όλα σημαίνουν 'κύκλος'ή 'τροχός.'

Στοιχεία τροχοφόρων οχημάτων εμφανίζονται κιόλας στα μέσα της 4ης χιλιετίας π.Χ., ταυτόχρονα στη Μεσοποταμία (Σουμερία), στον πολιτισμό του Ινδού ποταμού, στον Καύκασο (πολιτισμός Maykop) και στην Κεντρική Ευρώπη, έτσι ώστε η ερώτηση ποιος από αυτούς ήταν ο πρώτος εφευρέτης παραμένει αναπάντητη. Πάντως, ο αρχαιότερος ξύλινος τροχός έχει βρεθεί στη Ljubljana της Σλοβενίας, χρονολογημένος περίπου το 5.250 π.Χ. Η εξάπλωση του τροχοφόρου οχήματος έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια της 3ης χιλιετίας π.Χ., και κατά τη διάρκεια της 2ης χιλιετίας συμπεριέλαβε περιοχές από την Κίνα μέχρι και τη Σκανδιναβία.


Διάφορες υποθέσεις υπάρχουν σχετικά με την εξημέρωση του αλόγου. Παρότι άλογα εμφανίζονται στις Παλαιολιθικές σπηλαιογραφίες ήδη πριν από 30000 χρόνια, πρόκειται για άγρια άλογα τα οποία κατά πάσα πιθανότητα κυνηγιόνταν για κρέας. Τα σαφέστερα στοιχεία για τη χρήση αλόγων ως υποζύγια προέρχονται από ταφές στις οποίες έχουν βρεθεί άρματα, από το 2000 π.Χ. Ωστόσο, ένας αυξανόμενος αριθμός στοιχείων δείχνει ότι τα άλογα κατά πάσα πιθανότητα εξημερώθηκαν πρώτα στις Ευρασιατικές Στέπες, στην περιοχή από την Ουκρανία μέχρι το Kazakhstan, το 4000-3500 π.Χ.


IE λέξεις για το άλογο περιλαμβάνουν τις εξής:

ΠΙΕ *ekwo-, Ελληνικά ίππος, Λατινικά equus, Γαλλικά (Gaulish) epos, eqos, παλιά Ιρλανδικά ech, Ουαλικά και Κορνουαλικά ebol, Βρετονικά ebeul, Γοτθικά aihwa-, παλιά Αγγλικά eoh, παλιά Σκανδιναβικά jo'r, παλιά Σαξονικά ehu-, παλιά Γερμανικά eha-, ιερογλυφικά Χιττιτικά asu, asuwa, Λυκικά esbedi (ιππικό), Τοχαρικά A yuk, Τοχαρικά B yakwe, Σανσκριτικά açva-, Μιτάνι asvasanni (ιπποκόμος), Αβεστικά asva, Θρακικά esb, esvas, Φρυγικά es' (γάιδαρος), παλιά Βαλτικά *as'u-, Λιθουανικά as'va (φοράδα), παλιά Πρωσσικά aswinan (γάλα φοράδας).


Εδώ μπορούμε να σημειώσουμε δύο πράγματα. Πρώτον, σχετικά με τη λέξη 'τροχός,'βλέπουμε ότι η ΙΕ ρίζα *kwekwl-, σημαίνει μαζί 'όχημα' (vehicle) και 'κύκλος' (circle). Αλλά αν το τροχοφόρο όχημα είναι μια Ενεολιθική εφεύρεση (4η χιλιετία π.Χ.), ο κύκλος αποτελεί μια θεμελιώδη έννοια, η οποία θα πρέπει να 'εφευρέθηκε'πολύ νωρίς από τους ανθρώπους. Το ίδιο το γεγονός ότι οι ΙΕ γλώσσες χρησιμοποιούν την ίδια λέξη για τον κύκλο, για τον τροχό και για το όχημα, δείχνει συνέχεια στις αντίστοιχες έννοιες. Γιατί άραγε οι 'ΙΕ'γλώσσες εμφανίζονται την εποχή του τροχού και των τροχοφόρων οχημάτων, και όχι την 'εποχή του κύκλου,'όταν δηλαδή πρωτοσυλλαμβάνεται η έννοια του κύκλου; Αλλά τελικά ίσως είναι προτιμότερο να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι ο τροχός ήταν μια εφεύρεση (μια από τις σπουδαιότερες στην ανθρώπινη ιστορία) από κάποιον λαό, και ότι το όνομα που αυτός ο λαός έδωσε στην εφεύρεσή του πέρασε ως δάνειο στους υπολοίπους.


Σε ό,τι δε αφορά τη λέξη για το άλογο, αντιμετωπίζουμε ξανά ένα δίλημμα: η λέξη 'ίππος'στα Ελληνικά είναι πολύ προβληματική. Καμιά άλλη λέξη στα Ελληνικά δεν περιλαμβάνει διπλό π εκτός από λέξεις που είναι παράγωγα της λέξης ίππος. Στην πραγματικότητα, το διπλό π υπονοεί μια ξενική καταγωγή για τη λέξη (εφόσον δεν μπορεί να προέλθει ετυμολογικά). Επομένως μάλλον πρόκειται για δάνειο στην Ελληνικά γλώσσα, από την οποία στη συνέχεια πέρασε στα Λατινικά, κοκ. Αυτή η διαπίστωση μπορεί να βασιστεί περαιτέρω στο γεγονός ότι οι περισσότερες ΙΕ γλώσσες έχουν μια άλλη, πιο κοινή, λέξη για τον ίππο. Είναι horse στα Αγγλικά, άλογο στα Ελληνικά, cavallo στα Ιταλικά, pferd στα Γερμανικά, loshad'στα Ρωσικά, kon στα Πολωνικά, arklys στα Λιθουανικά, ghora στα Ινδικά. Η αρχική λέξη φαίνεται να διατηρήθηκε στα Περσικά (asb). Αυτό δείχνει ότι κατά πάσα πιθανότητα πρόκειται για λέξη δάνειο. Η πρωτότυπη λέξη επομένως θα μπορούσε να έχει προέλθει από τους αρχαίους Αρίους (Πέρσες), οι οποίοι θα μπορούσαν να χρησιμοποιούν μια αρχική λέξη της μορφής ‘asva,’ ή ‘esvos.’ Οπότε η λέξη αναφέρεται σε μια ειδική κατηγορία αλόγου, όχι το κοινό άλογο, αλλά τον αγωνιστικό, πολεμικό ίππο.

Επομένως τόσο τα 'kwekwlo- κύκλος'και  'ekwo- ίππος'θα μπορούσαν να είναι όχι ΠΙΕ ρίζες αλλά λέξεις δάνεια. Οι ΙΕ γλώσσες φαίνεται ότι έχουν τις δικές τους ξεχωριστές λέξεις για το άλογο, πριν ο 'ekwos' (ίππος), το πολεμικό άλογο να εισαχθεί σε αυτές. Επίσης, το γεγονός ότι χρησιμοποιούν την ίδια λέξη και για τον τροχό και για τον κύκλο (στα αρχαία Ελληνικά η λέξη κύκλος σήμαινε και τον τροχό) αυτό προφανώς σημαίνει ότι πρόκειται για μια λέξη δάνειο. Αλλιώς θα πρέπει να υποθέσουμε ότι οι ΙΕ γλώσσες υπήρχαν από την εποχή που οι άνθρωποι πρωτοσυνέλαβαν την έννοια του κύκλου.

Ο 'δρόμος του χαλκού'


Είναι πολύ δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι οι άνθρωποι συνειδητοποίησαν για πρώτη φορά την έννοια του κύκλου όταν εφευρέθηκε ο πρώτος τροχός. Θα μπορούσαν όμως να έχουν ταυτίσει την έννοια του κύκλου με το πραγματικό αντικείμενο, τον τροχό. Αλλά τόσο ο τροχός όσο και το άλογο ως μέσα μεταφοράς είναι δύο από τις μεγαλύτερες ανακαλύψεις όλων των εποχών, όπως η κεραμική και η γεωργία. Και λέξεις ή έννοιες που αντιπροσωπεύουν μεγάλες εφευρέσεις και καινοτομίες τείνουν να γίνουν παγκόσμιες. Έτσι δεν είναι τα καλύτερα παραδείγματα για μια κοινή προέλευση των Ινδο-Ευρωπαϊκών γλωσσών.

Η ανακάλυψη του χαλκού ήταν μια τέτοια μεγάλη καινοτομία. Ο χαλκός ξεκίνησε μια νέα εποχή η οποία φέρει το όνομά του (Εποχή του Χαλκού). Η χρήση της πέτρας στην προηγούμενη περίοδο ήταν διαδεδομένη σε όλον τον κόσμο, έτσι ώστε μπορούμε να πούμε ότι η λίθινη τεχνολογία εφευρέθηκε ανεξάρτητα, και ότι αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο διαφορετικοί λαοί έχουν τη δική τους λέξη για την πέτρα.  Το ίδιο πιθανότατα ισχύει επίσης και για τη χάλκινη τεχνολογία. Η λέξη 'μέταλλο'είναι κοινή τόσο στα αγγλικά (metal) όσο και στα ελληνικά, αλλά η μεταλλουργία γενικά θα ήταν μια τέχνη που εφάρμοζαν διαφορετικοί άνθρωποι με διαφορετικούς τρόπους. Ωστόσο, ο χαλκός εγκαινίασε μια νέα εποχή. Τα αγγεία ήταν πλέον τόσο πήλινα όσο και χάλκινα, τα πρώτα κέρματα είχαν κοπεί, τα πλοία και οι άμαξες χρησιμοποιούσαν εξαρτήματα κατασκευασμένα από μπρούντζο, και χάλκινα όπλα ή αντικείμενα αντικατέστησαν τους πέτρινους πέλεκεις ή τις οστέινες βελόνες.


Ο μπρούτζος (bronze) είναι κράμα κατασκευασμένο από χαλκό και κασσίτερο. Ο κασσίτερος είναι σχετικά σπάνιο μέταλλο. Η κατανομή του φαίνεται στον προηγούμενο χάρτη. Συγκρίνοντας τους δύο προηγούμενους χάρτες, είναι ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι τα μεγαλύτερα κοιτάσματα κασσίτερου βρίσκονται στη Δυτική Ευρώπη, ενώ σημαντικά κοιτάσματα χαλκού βρίσκονται στην Κεντρική Ευρώπη, στα Βαλκάνια, καθώς και στην περιοχή του Καυκάσου. Η διάχυση της μεταλλουργίας φαίνεται να ακολουθεί μια πορεία από το Βορρά προς το Νότο και από τη Δύση προς την Ανατολή.

Η σημασία του κασσίτερου για τους πολιτισμούς της Εποχής του Χαλκού και η σπανιότητα των κοιτασμάτων του προσφέρουν μια ματιά στις συνθήκες του εμπορίου και στις πολιτιστικές αλληλεπιδράσεις της συγκεκριμένης περιόδου, και επομένως βρίσκεται στο επίκεντρο των αρχαιολογικών μελετών. Ωστόσο, μια σειρά από προβλήματα έχουν περιορίσει τη μελέτη του αρχαίου κασσίτερου, όπως τα περιορισμένα ορυχεία, η καταστροφή τους από άλλα σύγχρονα, και η κακή διατήρηση αντικειμένων από καθαρό κασσίτερο. Η τρέχουσα αρχαιολογική συζήτηση σχετικά με την προέλευση του κασσίτερου περιορίζεται στους πρώτους πολιτισμούς της Εποχής του Χαλκού στην Εγγύς Ανατολή.

Ο δρόμος του κεχριμπαριού

Από το 2.500 π.Χ. κιόλας στην περιοχή του Erzgebirge (τα ορεινά σύνορα ανάμεσα στη Γερμανία και τη Δημοκρατία της Τσεχίας) γινόταν εξαγωγή κασσίτερου, χρησιμοποιώντας τον υπάρχοντα Βαλτικό δρόμο του κεχριμπαριού για τον ανεφοδιασμό τόσο της Σκανδιναβίας όσο και της Μεσογείου με κασσίτερο. Προϊστορικοί εμπορικοί δρόμοι μεταξύ της Βόρειας και Νότιας Ευρώπης είχαν ήδη χαραχθεί για τις συναλλαγές κεχριμπαριού. Ο δρόμος του κεχριμπαριού χρησίμευε για τη μεταφορά του προϊόντος από τις περιοχές της Βόρειας Θάλασσας και της Βαλτικής στην Μεσόγειο οδικά μέσω των ποταμών Βιστούλα και Δνείπερου.
http://en.wikipedia.org/wiki/Amber_Road


Κατά το 2000 π.Χ. ο κασσίτερος εμπορευόταν από την Αγγλία, τη Γαλλία, την Ισπανία και την Πορτογαλία στη Μεσόγειο. Μαρτυρίες υπάρχουν από έναν αριθμό ναυαγίων, όπως αυτό στο Uluburun έξω από τις ακτές της Τουρκίας, το οποίο χρονολογείται το 1300 π.Χ., και το οποίο περιελάμβανε πάνω από 300 ράβδους χαλκού 10 τόννων, και περίπου 40 ράβδους κασσίτερου 1 τόνου.

Η τεχνολογία του μπρούτζου πέρασε από την Εγγύς Ανατολή στην Κεντρική Ασία διαμέσου των Ευρασιατικών στεπών. Από το 2.000 έως το 1.500 π.Χ. αξιοποιούνται πηγές κασσίτερου στο Ουζμπεκιστάν, στο Αφγανιστάν και στο Τατζικιστάν κατά μήκος του δρόμου του μεταξιού.
http://en.wikipedia.org/wiki/Tin_sources_and_trade_in_ancient_times



Αλλά ο προηγούμενος εμπορικός δρόμος ήταν μεταγενέστερος από το δρόμο του lapis lazuli. Ο ημι-πολύτιμος αυτός λίθος εξορυσσόταν πολύ πριν το χαλκό σε περιοχές της Κεντρικής Ασίας από την 7η κιόλας χιλιετία π.Χ. Χάντρες από lapis lazuli έχουν βρεθεί σε Νεολιθικούς τάφους στο Mehrgarh του Πακιστάν, στον Καύκασο, και στη Μαυριτανία. Χρησιμοποιήθηκε για να διακοσμήσει τα φρύδια στη νεκρική μάσκα του Τουταγχαμών (1341-1323 π.Χ.).
http://en.wikipedia.org/wiki/Lapis_lazuli


Αρχαίοι εμπορικοί δρόμοι του οψιδιανού

Ακόμη αρχαιότεροι είναι οι εμπορικοί δρόμοι του οψιδιανού. Πρόκειται για ένα μαύρο πέτρωμα ηφαιστειακής προέλευσης, και αναγνωρίστηκε πρώτα από τον Colin Renfrew και τους συνεργάτες του ως ένας σημαντικός δείκτης για το αρχαίο εμπόριο, αφενός λόγω της σημασίας του για τις κοινωνίες πριν την ανακάλυψη των μετάλλων και αφετέρου γιατί η σύνθεσή του διαφέρει σε διαφορετικές περιοχές. Τα πρωιμότερα στοιχεία για μακράς απόστασης εμπόριο οψιδιανού προέρχονται από την Επιπαλαιολιθική περίοδο (πριν από περίπου 10.000 χρόνια) στην περιοχή της Γόνιμης Ημισέληνου. Δύο δρόμοι σύνδεσης έχουν ήδη αποκατασταθεί: από το Bingöl στη Νοτιοανατολική Τουρκία μέχρι το Ιράκ και από την Καππαδοκία μέχρι τον Ευφράτη και το Λεβάντε (προηγούμενος χάρτης).
http://www.archatlas.org/ObsidianRoutes/ObsidianRoutes.php


Ο δρόμος του μεταξιού

Προφανώς λοιπόν ο δρόμος του μεταξιού χαράχθηκε αργότερα πάνω στους προγενέστερους δρόμους του οψιδιανού, του lapis lazuli και του χαλκού, για να ενώσει πλέον όλη την Ευρασιατική ήπειρο. Οι λεγόμενες μούμιες Tarim (που σχετίζονται με τους IE Τοχάρους), από το Tarim της Κίνας, και οι οποίες χρονολογούνται το 1600 π.Χ., έχουν βρεθεί κατά μήκος του δρόμου του μεταξιού, αποκαλύπτοντας πολύ αρχαίες επαφές μεταξύ Ανατολής και Δύσης.


Ένα (Ανατόλιο;) ισόγλωσσο την 3η χιλιετία π.Χ.

Έκταση του πολιτισμού της Σχοινωτής Κεραμικής (Corded Ware) με γειτονικούς πολιτισμούς της 3ης χιλιετίας π.Χ.

Οψιδιανός που έχει βρεθεί στο νησί της Μήλου δείχνει ότι αυτό το πέτρωμα εμπορευόταν μέσω θαλασσίων οδών από τους προϊστορικούς χρόνους. Ο δρόμος του χαλκού χαράχθηκε πάνω στους προηγούμενους δρόμους του οψιδιανού, του κεχριμπαριού και του lapis lazuli. Επομένως κατά τη διάρκεια της 3ης χιλιετίας π.Χ. θα πρέπει να περιμένουμε ένα εκτεταμένο εμπορικό δίκτυο, από τη Βορειοδυτική Ευρώπη και την Ιβηρική χερσόνησο έως τη Νοτιοανατολική Ευρώπη, και από την Ανατολία και την Εγγύς Ανατολή μέχρι την Ινδία και την Κίνα.


Η πρώτη επέκταση των Ινδοευρωπαίων συμπίπτει με την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού. Αυτό δεν είναι τυχαίο. Οι άνθρωποι ακολουθούσαν τις εμπορικές οδούς, ανταλλάσσοντας προϊόντα, βρίσκοντας δουλειές, και υιοθετώντας νέες ιδέες. Αυτό που είναι σημαντικό να σημειώσουμε εδώ είναι ότι κατά μήκος των εμπορικών δρόμων διαμορφώνεται πάντα μία lingua franca (μια κοινή, 'διεθνής'γλώσσα) για τις ανάγκες επικοινωνίας μεταξύ ανθρώπων που μιλάνε διαφορετικές γλώσσες. Αυτή η κοινή γλώσσα μπορεί να είναι η γλώσσα ενός από τους πολιτισμούς που έρχονται σε επαφή (του πιο προηγμένου), ή ένα αμάλγαμα περιέχοντας στοιχεία από πολλές διαφορετικές γλώσσες. Έτσι, μπορούμε να θεωρήσουμε μια συγκέντρωση διαφορετικών λαών κατά μήκος του δρόμου του χαλκού, ο καθένας μοιράζοντας τη γλώσσα του με όλες τις υπόλοιπες. Με αυτό τον τρόπο, η ομαδοποίηση αυτών των γλωσσών γίνεται ολοένα και μεγαλύτερη, μέχρι που τελικά έχουμε μεγαλύτερες ομάδες ανθρώπων που μοιράζονται μια ενοποιημένη, κοινή γλώσσα. Αυτό προφανώς δύσκολα μπορεί να θεωρηθεί ως 'κοινή καταγωγή'αυτών των γλωσσικών ομάδων. Αντίθετα, πρόκειται για μια διαδικασία συγκεντροποίησης, ένα παράδειγμα εκπολιτισμού, ανεξάρτητα από την όποια γενετική προέλευση των ανθρώπων. Η γονιδιακή κατανομή μεταξύ πληθυσμών μπορεί να είναι ανάλογη της κατανομής γλωσσών, αλλά το αντίθετο δεν είναι απαραίτητα αλήθεια: μια κοινή γλώσσα σημαίνει κάποιες φορές κοινή γενετική κληρονομιά, αλλά πάντα κοινή πολιτισμική ταυτότητα.

Οπότε, από πού προήλθαν οι πρώτοι Ινδοευρωπαίοι; Κατά τη διάρκεια της 4ης χιλιετίας, ολόκληρη η Ευρασία ήταν κατοικημένη. Το υπάρχον μοντέλο για την προέλευση των ΙΕ προτείνει αυτήν την περίοδο μια αρχική συγκέντρωση IE φυλών στις Ποντιακές Στέπες (στην περιοχή πάνω από τον Καύκασο, από τη Μαύρη Θάλασσα μέχρι την Κασπία). Αλλά όταν αυτές οι φυλές διασκορπίστηκαν, θα πρέπει να μετακινήθηκαν κατά μήκος των εμπορικών οδών της εποχής. Ακόμη, αυτή η επέκταση θα πήρε χρόνο. Για παράδειγμα, χρειάστηκαν 1000-2000 χρόνια μέχρι την εμφάνιση του Μυκηναϊκού πολιτισμού (ο οποίος σύμφωνα με την ΙΕ θεωρία χαρακτηρίζεται ως πρωτο-Ελληνικός). Το χρονικό αυτό διάστημα είναι τεράστιο, λαμβάνοντας υπόψη ότι όταν 'πρωτόγονες'φυλές έρχονται σε επαφή με προηγμένους πολιτισμούς τείνουν να τον αφομοιώσουν. Αυτό έγινε, για παράδειγμα, στην περίπτωση των Χιττιτών, οι οποίοι αυτοχαρακτηρίζονταν με το όνομα των προκατόχων τους (Χαττίτες). Ένα άλλο παράδειγμα είναι οι πρώτες Γερμανικές φυλές που εισέβαλαν στη Ρώμη. Οι Φράγκοι απορρόφησαν το Ρωμαϊκό πολιτισμό σε τέτοιο βαθμό που τελικά άλλαξαν τη γλώσσα τους στη Λατινική. Και ούτω καθεξής.

Έτσι, πώς μπορούμε άραγε να περιμένουμε οι Ποντικές φυλές να μην υποβλήθηκαν στην ίδια εκπολιτιστική διαδικασία, καθώς εισήλθαν στις πιο προηγμένες και πυκνοκατοικημένες περιοχές των Βαλκανιών, της Μικράς Ασίας και της Μεσογείου, της Βόρειας Μεσοποταμίας και της Ινδίας, ακόμα και στην επικράτεια των μεγαλιθικών πολιτισμών της Βόρειας και Δυτικής Ευρώπης (το Στόουνχεντζ προφανώς δεν χτίστηκε από Ινδοευρωπαίους); Σε τελική ανάλυση, όταν βρίσκουμε 'εντυπωσιακές'ομοιότητες σε μια ομάδα γλωσσών, θα πρέπει πρώτα απ'όλα να υποπτευόμαστε ότι αυτές οι ομοιότητες συνδέονται με ένα 'επίσημο,'κοινό λεξιλόγιο, διαδεδομένο σε μια ευρεία περιοχή. Αυτό δεν σημαίνει ότι ομαδοποιήσεις γλωσσών (που θα μπορούσαν επίσης να έχουν μια κοινή γενετική προέλευση) δεν μπορούν να εμφανιστούν. Αλλά αυτές οι ομαδοποιήσεις συμβαίνουν σταδιακά, και στη συνέχεια έρχονται σε αλληλεπίδραση με άλλες γλωσσικές ομάδες, για να σχηματίσουν μεγαλύτερα συμπλέγματα. Επίσης, οι ομάδες αυτές θα συναντηθούν στους εμπορικούς δρόμους, οι οποίοι είναι και δρόμοι πολιτισμού, κατά μήκος των οποίων συμβαίνουν και οι μεγάλες μετακινήσεις πληθυσμών.

Ένα γνωστό παράδειγμα τέτοιας μαζικής μετανάστευσης είναι το λεγόμενο Seima-Turbino φαινόμενο. Αναφέρεται σε τοποθεσίες ομαδικών τάφων που χρονολογούνται γύρω στο 1.500 π.Χ., και βρέθηκαν στη βόρεια Ευρασία, από τη Φινλανδία μέχρι τη Μογγολία. Οι τάφοι ανήκαν σε νομάδες πολεμιστές και μεταλλουργούς, που μετακινούνταν με άλογα και δίτροχα άρματα. Αυτοί οι νομάδες προέρχονταν από τα βουνά Αλτάι. Θεωρείται ότι κάποια κλιματική αλλαγή γύρω στο 2000 π.Χ. ανάγκασε αυτούς τους πληθυσμούς να μετακινηθούν δυτικά προς την Νοτιανατολική Ευρώπη, ανατολικά προς την Κίνα, και νότια προς την Ινδοκίνα, στο Βιετνάμ και στην Ταϊλάνδη, καλύπτοντας μια συνολική έκταση περίπου 4.000 μιλίων. Αυτή η μετανάστευση έλαβε χώρα μόλις σε πέντε ή έξι γενιές. Θεωρείται επίσης ότι οι ίδιες μεταναστεύσεις εξάπλωσαν τις Ουραλικές γλώσσες στην Ευρώπη και στην Ασία: περίπου 39 γλώσσες αυτής της ομάδας έχουν επιβιώσει, συμπεριλαμβάνοντας τα Ουγγρικά, τα Φινλανδικά, τα Εσθονικά και τα Λαπωνικά.


Γιατί όμως αυτή η ομάδα ανθρώπων θεωρείται ότι έδωσε τη γλώσσα της στους Ούγγρους και στους Φινλανδούς αλλά όχι στους Βιετναμέζους και στους Ταϊλανδούς; Μήπως τα Φινο-Ουγγρικά προέρχονται έτσι κι αλλιώς από πληθυσμούς που βρίσκονταν ήδη σε εκείνες τις περιοχές; Άλλωστε η μεταλλουργία και η χρήση αλόγων και αρμάτων είχε ήδη διαδοθεί σε αυτές τις περιοχές πριν τις μεταναστεύσεις των ανθρώπων του πολιτισμού Seima-Turbino, επομένως πιθανόν οι τελευταίοι να αφομοιώθηκαν από τους πρώτους στις διάφορες περιοχές, και όχι το αντίστροφο.

Κατά τη διάρκεια της 4ης χιλιετίας π.Χ. είχαν ήδη εμφανιστεί οι πρώτοι μεγάλοι πολιτισμοί στην Εγγύς Ανατολή και στην Αίγυπτο, ενώ κατά τη διάρκεια της 3ης χιλιετίας οι νέες τεχνολογίες εξαπλώθηκαν βορειότερα και αποτέλεσαν πηγή ανταλλαγής προϊόντων και ιδεών, πλούτου και πολιτικής εξουσίας. Τότε εμφανίζονται η αρχιτεκτονική μεγάλης κλίμακας, ο ιμπεριαλισμός, η απολυταρχία, και οι εσωτερικές επαναστάσεις.   

Σε ό,τι αφορά την περιοχή του Ανατολικού Αιγαίου, ο Κυκλαδικός πολιτισμός (3200-2000 π.Χ.) είναι γνωστός για τα γυναικεία ειδώλια από λευκό μάρμαρο, αιώνες πριν εμφανιστεί ο Μινωικός πολιτισμός. Πρόκειται για τη συνέχιση ενός ξεχωριστού Νεολιθικού πολιτισμού στην ευρύτερη περιοχή από την Ανατολία μέχρι την ηπειρωτική Ελλάδα, πριν από το 4000 π.Χ., ο οποίος βασιζόταν μεταξύ άλλων στην ανταλλαγή σιταριού και κριθαριού, αιγοπροβάτων, γουρουνιών, και τόνων που προφανώς ψαρεύονταν με κάποιου είδους πλοιάρια. Στα ανασκαμμένα μέρη έχουν βρεθεί επίσης ίχνη επεξεργασίας χαλκού.

Καθώς το κάθε νησί δεν θα μπορούσε να υποστηρίξει μεγάλους πληθυσμούς, η επιτυχία αυτού του πρώιμου πολιτισμού θα βασίστηκε πάνω σε ένα εκτεταμένο δίκτυο ανταλλαγών σε όλο το Ανατολικό Αιγαίο. Αυτή η γνώση πέρασε στους Μινωίτες (2700-1500 π.Χ.), των οποίων οι πολιτιστικές επαφές έφθασαν πολύ πέρα από το νησί της Κρήτης (και τα νησιά του Αιγαίου) στην Αίγυπτο, στην Κύπρο, στις ακτές της Φοινίκης και της Μικράς Ασίας. 
http://en.wikipedia.org/wiki/3rd_millennium_BC


Μια αρχαία πεντηκόντορος (πλοίο με πενήντα κουπιά)

Η σύνδεση μεταξύ των Μινωιτών και των Καναανιτών προτείνει ένα καλά- εγκαθιδρυμένο θαλάσσιο εμπόριο, και ότι, κατά πάσα πιθανότητα, οι Καναανίτες έμαθαν τη θάλασσα από τους Μινωίτες, αρκετά πριν την εμφάνιση των Φοινίκων. Σε κάθε περίπτωση, τα στοιχεία δείχνουν ότι κατά τη διάρκεια της 3ης χιλιετίας π.Χ. υπήρχε ένα εκτεταμένο δίκτυο θαλάσσιου εμπορίου στην Ανατολική Μεσόγειο με εξελιγμένα πλοία (αν όχι ακόμα πεντηκόντοροι), και πιθανότατα ακόμη μακρύτερα στη Μεσόγειο (πώς αλλιώς θα μπορούσε ο κασσίτερος να φτάσει στη Μέση Ανατολή και την Αίγυπτο από τη Δυτική Ευρώπη και την Ισπανία? ).

Κάποιοι υποστηρίζουν ότι η κοιτίδα των ΙΕ γλωσσών είναι η Ανατολία, σύμφωνα με τη λεγόμενη Ανατόλια Υπόθεση. Ωστόσο, το ζήτημα είναι το εξής: ακόμη και αν υπήρχε έξω από την Ανατολία ένας πυρήνας γλωσσών που αργότερα θα εξελίσσονταν στις IE γλώσσες, η Ανατολία ήταν, μαζί με τη Νοτιοανατολική Ευρώπη, τα Βαλκάνια, την Ελλάδα, και το Ανατολικό Αιγαίο, η περιοχή η οποία βρισκόταν σε άμεση επαφή με τους πρώτους μεγάλους πολιτισμούς- τους Αιγύπτιους, τους Σουμέριους, τους Ασσύριους, τους Μινωίτες, και τους 'Αιγαίους- Ανατόλιους.'Έτσι, η αρχαία Ανατολία ήταν η μεγάλη 'αγορά'της εποχής, ανάμεσα στον 'πολιτισμένο'Νότο και τον 'πρωτόγονο'Βορρά, οπότε είναι λογικό να υποθέσουμε ότι ήταν ο τόπος όπου έγινε η ανταλλαγή και μίξη υλικών και πολιτισμικών προϊόντων. Συνεπώς, η Ανατολία στην 3η χιλιετία π.Χ. θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ο τόπος ενός 'Ανατόλιου ισόγλωσσου,'μιας lingua franca της εποχής, που χρησιμοποιούταν τουλάχιστον για εμπορικούς σκοπούς. Αυτή η γλώσσα θα πρέπει να περιελάμβανε λέξεις σχετικά με τη γεωργία, τη ναυτιλία, τις επιστήμες, τους αριθμούς και τα γράμματα (όπως αργότερα το αλφάβητο πέρασε από τη Φοινίκη στην Ελλάδα), έννοιες σχετικά με τη θρησκεία, την εξουσία, και την ιδιοκτησία. Ως εκ τούτου, οι λεγόμενες IE γλώσσες, ακόμη και αν δεν προέρχονται από την Ανατολία, θα βρίσκονταν σε στενή επαφή με την περιοχή, ανταλλάσσοντας γλωσσικά στοιχεία, και ακολουθώντας τους εμπορικούς δρόμους κατά μήκος της Ευρασίας, καθώς ο πολιτισμός εξαπλωνόταν κατά μήκος του Περσικού κόλπου και της Μεσογείου. Κατά μήκος αυτών των δρόμων, και χάρη σε αυτούς, οι Ινδοευρωπαϊκές γλώσσες εξαπλώθηκαν και, κατά πάσα πιθανότητα, διαμορφώθηκαν.

Μετά την κατάρρευση της Εποχής του Χαλκού (1.200 π.Χ.), οι Χιττίτες εξαφανίστηκαν, οι Λούβιοι συνέχισαν να κατοικούν στην Ανατολία σε περιοχές όπως η Λυδία και η Λυκία, οι Έλληνες βγήκαν ισχυρότεροι από ποτέ, η Αίγυπτος και η Ασσυρία επανέκτησαν την εξουσία τους, και η Περσία θα αναδεικνυόταν στην υπερδύναμη της κλασικής εποχής. Η συνέχεια με την προηγούμενη περίοδο είναι αξιοσημείωτη. Ακόμη και οι Χιττίτες δεν θα εξαφανίστηκαν αν ήταν Λούβιοι εξαρχής. Οι λεγόμενοι 'λαοί της θάλασσας,'οι οποίοι έχουν συνδεθεί με την κατάρρευση στο τέλος της Εποχής του Χαλκού, μπορεί ή όχι να ευθύνονται για αυτήν την κατάρρευση. Ωστόσο, η προαναφερθείσα συνέχεια προτείνει ότι είτε η κατάρρευση προκλήθηκε από εσωτερικές αναταραχές, ή ότι η 'λαοί της θάλασσας,'αφού επέδραμαν, έφυγαν ή αφομοιώθηκαν από τους πληθυσμούς στις περιοχές όπου εισέβαλαν. Οι διάφορες γλώσσες στις περισσότερες από τις εμπλεκόμενες περιοχές είχαν ήδη διαμορφωθεί, έτσι ώστε αν κάποιοι από αυτούς τους λαούς της θάλασσας επέλεξαν να μείνουν στις συγκεκριμένες περιοχές, θα υιοθέτησαν την ήδη υπάρχουσα γλώσσα.




Το πρόβλημα της Νεολιθικής συνέχειας στην Ευρώπη

0
0
Η κοιτίδα των Ινδοευρωπαϊκών (ΙΕ) γλωσσών θεωρείται ότι ήταν στην περιοχή των Ποντικών στεπών (πάνω από τη Μαύρη και τη Κασπία θάλασσα), γύρω στο 4.500 π.Χ., ενώ η διασπορά αυτών των γλωσσών θεωρείται ότι ξεκίνησε από το 2.500 π.Χ. κι έπειτα. Όχι μόνο αυτό το κενό των 2000 ετών είναι δυσερμήνευτο, αλλά επίσης η έλλειψη Ινδοευρωπαίων κατά τη Νεολιθική περίοδο στην Ευρώπη δείχνει ότι υπήρχαν ήδη άλλοι πολιτισμοί σε όλη αυτήν την περιοχή, με εξαίρεση ίσως την Ανατολική Ευρώπη. Έτσι κι αλλιώς, η έλλειψη κοινών Προτο- Ινδοευρωπαϊκών (ΠΙΕ) λέξεων για τα γεωργικά προϊόντα φαίνεται να επισημαίνει το γεγονός ότι αυτοί οι λαοί εφηύραν τη γεωργία ανεξάρτητα. Έτσι, είναι προτιμότερο να ακολουθήσουμε τη διαδρομή των πρώτων αγροτών στην Ευρώπη και τα πιθανά γενετικά τους ίχνη, πριν αναζητήσουμε την όποια πιθανότητα αντικατάστασης των γλωσσών των Νεολιθικών κατοίκων της Ευρώπης από τις ΙΕ γλώσσες.

Η Νεολιθική Επανάσταση

Χάρτης του κόσμου όπου φαίνονται τα πρώτα αγροτικά κέντρα: η περιοχή της Γόνιμης Ημισέληνου στην Εγγύς Ανατολή (9,000 π.Χ.), η περιοχή του Κίτρινου ποταμού και του ποταμού Yangtze στην Κίνα (7,000 π.Χ.), τα υψίπεδα της Νέας Γουινέας (7,000–4,000 π.Χ.), η περιοχή του Κεντρικού Μεξικού (3,000–2,000 π.Χ.), το Βορειοδυτικό τμήμα της Νότιας Αμερικής (3,000–2,000 π.Χ.), η υπο-Σαχάρια Αφρική (3,000–2,000 π.Χ., η ανατολική περιοχή της Βόρειας Αμερικής (2,000–1,000 π.Χ.).

Η Νεολιθική φαίνεται να χαρακτηρίζεται από τρεις βασικές πτυχές: εμφανίζεται ανεξάρτητα σε διαφορετικές περιοχές, δείχνει αξιοσημείωτη συνέχεια σε κάθε περιοχή, και επεκτείνεται σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα. Αν η Νεολιθική «Επανάσταση» συνοδεύτηκε από πολιτιστική ή γενετική αντικατάσταση, είναι ένα θέμα ακόμη ανοικτό.

Ένας ενδιαφέρων παράγοντας σχετικά με την περίπτωση γενετικής αντικατάστασης είναι οι ασθένειες:

Καθόλη την εξέλιξη των κοινωνιών μόνιμα εγκατεστημένων σε μια περιοχή, οι ασθένειες εξαπλώνονταν πιο γρήγορα από ό,τι στις μεταναστευτικές κοινωνίες των κυνηγών- τροφοσυλλεκτών. Ανεπαρκείς πρακτικές υγιεινής και η εξημέρωση ζώων μπορεί να εξηγήσει την αύξηση των θανάτων και των ασθενειών μετά τη Νεολιθική Επανάσταση, καθώς οι ασθένειες πέρασαν από τα ζώα στους ανθρώπινους πληθυσμούς. Μερικά τέτοια παραδείγματα είναι η γρίπη, η ευλογιά και η ιλαρά. Σε ένα χρονικό διάστημα 10.000 ετών εξοικείωσης με τα οικιακά ζώα, για παράδειγμα, οι πληθυσμοί της Ευρασίας και της Αφρικής είχαν αποκτήσει ανθεκτικότητα σε σχέση με τους αυτόχθονες κατοίκους της Αμερικής.

Έτσι, οι πρώτο Cro-Magnon κάτοικοι της Ευρώπης μπορεί να αντικαταστάθηκαν και να απορροφήθηκαν από τους νεοφερμένους ανθρώπους κατά τη Νεολιθική περίοδο, με ανάλογο τρόπο όπως οι πρώτοι αντικατέστησαν τους Νεάντερταλ πριν 35.000 περίπου χρόνια.

Πρώιμοι Νεολιθικοί πολιτισμοί στην Ευρώπη 

[http://www.eupedia.com/europe/neolithic_europe_map.shtml]

Αρκετή έρευνα έχει γίνει σχετικά με τους γενετικούς δείκτες των πρώτων πολιτισμών της Ευρώπης, προτείνοντας μια καταγωγή από τη Γόνιμη Ημισέληνο και την Εγγύς Ανατολή, όπως επίσης και από τη Βόρεια Αφρική, στο απώτερο παρελθόν, επειδή οι αρχαιότεροι δείκτες παραπέμπουν σε αυτές τις περιοχές:

Στην Ευρώπη, η εξάπλωση της Νεολιθικής Επανάστασης έχει συσχετιστεί με την κατανομή των απλομάδων E1b1b και J, οι οποίες πιστεύεται ότι ήρθαν στην Ευρώπη από τη Βόρεια Αφρική και την Εγγύς Ανατολή αντίστοιχα. Στην Αφρική, η εξάπλωση της γεωργίας, και κυρίως οι εξάπλωση των πληθυσμών Bantu, συνδέεται με τη διασπορά της απλομάδας E1b1a του Y-χρωμοσώματος από τη Δυτική Αφρική.
[http://en.wikipedia.org/wiki/Neolithic_Revolution]

Η Νεολιθική Περίοδος στην Ευρώπη αρχίζει περίπου από την 7η χιλιετία π. Χ., και συμπίπτει με τη Μεσολιθική Περίοδο και την Εποχή του Χαλκού στη Δυτική Ευρώπη, καθώς οι πολιτιστικές αλλαγές μεταφέρθηκαν από νοτιοανατολικά προς βορειοδυτικά με ρυθμό περίπου 1 km/έτος. Στην περίπτωση αυτή, θα χρειάστηκαν περισσότερο από 2.000- 3.000 χρόνια για να φτάσει η γεωργία από την Ελλάδα στις δυτικές ακτές της Ευρώπης. Μερικές Νεολιθικές κοινότητες στη νοτιοανατολική Ευρώπη βρίσκονταν σε βαριά οχυρωμένους οικισμούς των 3.000- 4.000 ατόμων (π. χ., το Σέσκλο στη Θεσσαλία), ενώ οι Νεολιθικές κοινότητες στην Αγγλία ήταν μικρές (πιθανόν 50 έως 100 άτομα) και συνίστατο από νομάδες κτηνοτρόφους. Έτσι, ακόμη και σε αυτήν την πρώιμη περίοδο, ο πόλεμος δεν ήταν άγνωστος.

Οι αρχαιολόγοι φαίνεται να συμφωνούν ότι ο πολιτισμός της πρώιμης Νεολιθικής περιόδου είναι σχετικά ομοιογενής, σε σύγκριση τόσο με την προηγούμενη όσο και με τη μεταγενέστερη περίοδο. Η διάδοση της γεωργίας σε όλη την Ευρώπη, από το Αιγαίο μέχρι τη Βρετανία, πήρε περίπου 2.500 χρόνια (6.500- 4.000 π.Χ.). Γενικά, η εξάπλωση αυτή για δημιουργία νέων αποικιών επιδεικνύει ένα «μεταβατικό» μοτίβο, καθώς η γεωργία περνά σταδιακά από τη μία πεδιάδα στην άλλη, παρακάμπτοντας τις ορεινές περιοχές. Αναλύσεις άνθρακα έδειξαν ότι οι νεοφερμένοι έζησαν μαζί με τους Μεσολιθικούς κατοίκους της προηγούμενης περιόδου για τουλάχιστον 1.000 χρόνια στις περιοχές της Ιβηρικής χερσονήσου και κατά μήκος των ακτών του Ατλαντικού.

Σε γενικές γραμμές, ο πληθυσμός αυξήθηκε ραγδαία στην αρχή της Νεολιθικής περιόδου, εωσότου έφτασε σε ένα οριακό επίπεδο. Ακολούθησε μια κατάρρευση πληθυσμού γύρω στο 5.000 π.Χ., με τον πληθυσμό να παραμένει σε χαμηλά επίπεδα για τα επόμενα 1.500 περίπου χρόνια. Βλέπουμε δηλαδή την ύπαρξη ενός «Μεσαίωνα» κατά τη Νεολιθική περίοδο στην Ευρώπη, ο οποίος διήρκησε λίγο-πολύ μέχρι την άφιξη νέων πληθυσμών κατά την πρώιμη Εποχή του Χαλκού. Αυτό βεβαίως δεν αποκλείει την παράλληλη ανάρρωση των ήδη υπάρχοντων, αυτόχθονων Νεολιθικών πληθυσμών σε κάποιες τουλάχιστον περιοχές.

Η μελέτη του DNA μπορεί να αποδειχθεί χρήσιμη για τις μετακινήσεις πληθυσμών. Πρόσφατες μελέτες του Υ-DNA προτείνουν ένα μωσαϊκό πολυάριθμων μικρών μετακινήσεων πληθυσμών. Αντί για ένα μεγάλης κλίμακας «κύμα προώθησης» από την Εγγύς Ανατολή, θα υπήρξαν πολλά διαφορετικά κύματα πληθυσμών από διαφορετικές περιοχές της Εγγύς Ανατολής και του ανατολικού Αιγαίου, και σε μια συνολική περίοδο που φτάνει ως την Κλασσική Εποχή. Επίσης, τα στοιχεία φαίνεται να υποστηρίζουν το «φαινόμενο του ιδρυτή,» σύμφωνα με το οποίο διαφορετικές ομάδες Νεολιθικών εποίκων εγκαταστάθηκαν σε διαφορετικές περιοχές της νότιας Ευρώπης, μέσω θαλασσίων διαδρομών. Η εξάπλωση της γεωργίας θα διευκολύνθηκε περαιτέρω από την υιοθέτησή της από τους προϋπάρχοντες Παλαιολιθικούς κατοίκους της Ευρώπης, γεγονός εμφανές στα Βαλκάνια.

Τα δεδομένα από το mtDNA είναι επίσης ενδιαφέροντα. Η συντριπτική πλειοψηφία των mtDNA Ευρωπαϊκών σειρών (60-70%) προέρχεται από τη Μεσολιθική ή ακόμα και από την Παλαιολιθική περίοδο, και μόνο το 20% είναι Νεολιθικής προέλευσης. Η Patricia Balaresque συνοψίζει επ’ αυτού, ότι «ενώ περισσότερο από το 80% των Ευρωπαϊκών Y-χρωμοσωμάτων προέρχονται από Νεολιθικούς αποίκους, αντίθετα, οι περισσότερες mtDNA σειρές προέρχονται από τους προγενέστερους κυνηγούς- τροφοσυλλέκτες. Αυτό προτείνει ένα αναπαραγωγικό πλεονέκτημα για τους άρρενες γεωργούς έναντι των άρρενων κυνηγών- τροφοσυλλεκτών, κατά τη μετάβαση από τις νομαδικές στις αγροτικές κοινωνίες. (Σημ. Το Υ-DNA κληρονομείται αποκλειστικά από τον πατέρα στο γιο, ενώ το mt-DNA κληρονομείται αποκλειστικά από τη μητέρα στην κόρη.) 
http://en.wikipedia.org/wiki/Neolithic_Europe

Άραγε, ήταν αυτή η σύνθεση του Νεολιθικού πληθυσμού της Ευρώπης που απετέλεσε αυτό που η Marija Gimbutas απεκάλεσε ως «Παλαιά Ευρώπη,» πριν από την υποτιθέμενη άφιξη των ΙΕ; Η άφιξη των ΙΕ σχετίζεται ιδιαίτερα με την Y-DNA απλομάδα R. Ορισμένοι ερευνητές τώρα προτείνουν ότι η υπο-ομάδα R1b (η επικρατούσα απλομάδα στη Δυτική Ευρώπη) θα μπορούσε να είναι Νεολιθικής προέλευσης. Αν αυτό τελικά αποδειχθεί να ισχύει και για την υπο-ομάδα R1a (η επικρατούσα απλομάδα στην Ανατολική Ευρώπη), τότε δεν θα απομείνει χώρος για μια εισβολή των ΙΕ μετά τη Νεολιθική περίοδο. Ωστόσο, οι χρονολογίες που σχετίζονται με τις διάφορες απλομάδες του DNA είναι ακόμα αμφιλεγόμενες.

Πρώτοι θαλασσοπόροι


Ο προηγούμενος χάρτης δείχνει την κατανομή του πολιτισμού της Cardium κεραμικής (Cardium Pottery Culture). Τα αρχαιότερα ευρήματα αυτής της κεραμικής έχουν βρεθεί στην Ήπειρο και στην Κέρκυρα, και χρονολογούνται από το 6.400-6.200 π.Χ., ενώ τελικά θα επεκταθούν από την Αδριατική θάλασσα μέχρι τις Ατλαντικές ακτές της Πορτογαλίας και νότια στο Μαρόκο (λαμβάνοντας επίσης υπόψη ότι πολλές άλλες τοποθεσίες θα βρίσκονται βυθισμένες λόγω της ανόδου της στάθμης της θάλασσας από τότε μέχρι σήμερα). Οι μακρινότερες τοποθεσίες αυτού του πολιτισμού χρονολογούνται στην ίδια περίοδο με τις τοποθεσίες στην Ιβηρική Χερσόνησο, γύρω στο 5.500 π.Χ., δείχνοντας μια ταχεία εξάπλωση: η απόσταση είναι περίπου 2.000 χλμ. από τον κόλπο της Γένοβας έως τις εκβολές του ποταμού Mondego στην Πορτογαλία, σε ένα χρονικό διάστημα πιθανότατα όχι περισσότερο από 100-200 χρόνια. Ουσιαστικά, αυτό υποδηλώνει μια θαλάσσια επέκταση κατά μήκος των ακτών.

Παλαιότεροι Νεολιθικοί πολιτισμοί υπήρχαν ήδη στην ανατολική Ελλάδα (Θεσσαλία) και στην Κρήτη, ωστόσο φαίνεται ότι αυτοί ήταν διαφορετικοί από τον πολιτισμό της κεραμικής Cardium. Πρώιμα παραδείγματα από τον πολιτισμό της κεραμικής Cardium βρέθηκαν στην Εγγύς Ανατολή, στην Ανατολία, και στη Βόρεια Αφρική, υποδεικνύοντας ότι οι πρώτοι αποικιστές της Αδριατικής μπορεί να προήλθαν από εκείνες τις περιοχές. Ο πολιτισμός της Cardium κεραμικής διατηρήθηκε μέχρι περίπου το 2.000 π.Χ., οπότε και τον διαδέχεται ο πολιτισμός Terramare, ο οποίος με τη σειρά του πιστεύεται ότι καταλύθηκε από την εισβολή των πρώτων Ιταλοφώνων, το 1200 π.Χ. 
http://en.wikipedia.org/wiki/Cardium_Pottery

Σε ό,τι αφορά την Ελλάδα, ο παλαιότερος πολιτισμός βρισκόταν στο Σέσκλο (Θεσσαλία), τα πρωιμότερα ίχνη του οποίου ανάγονται μέχρι και το 6.850 π.Χ. Τα διαθέσιμα στοιχεία δείχνουν επίσης ότι η εξημέρωση βοοειδών πραγματοποιήθηκε στην περιοχή της Άργισσας, ήδη από την προ-κεραμική Νεολιθική περίοδο. Ο πολιτισμός στο Σέσκλο θεωρείται θεμελιώδους σημασίας για την επέκταση της Νεολιθικής Επανάστασης στα Βαλκάνια και στην Ευρώπη, μέσω της υδάτινης οδού του Δούναβη. Ακόμα, κάποιοι θεωρούν ότι ο πολιτισμός της Cardium κεραμικής στην Αδριατική, στην Ιταλία, και στις παράκτιες περιοχές της Δυτικής Μεσογείου, γεννήθηκε από κάποιοι παρακλάδι του πρώιμου πολιτισμού στο Σέσκλο. Αν αυτό ισχύει, τότε έχουμε μια σαφή συνέχεια από την Εγγύς Ανατολή και την Ανατολική Μεσόγειο, μέχρι τη Δυτική Μεσόγειο, καθόλη τη διάρκεια της Νεολιθικής περιόδου.

Οι θεωρίες περί «εισβολής» Ινδοευρωπαίων (ΙΕ), θεωρούν ότι ο πολιτισμός στο Σέσκλο καταλύθηκε γύρω στο 5.000 π.Χ. από ανθρώπους του πολιτισμού στο Δίμινι (επίσης στη Θεσσαλία). Ωστόσο, ο καθηγητής Ιωάννης Λυριτζής επισημαίνει ότι ο πολιτισμός στο Δίμινι εμφανίζεται το 4.800 π.Χ., ενώ ο πολιτισμός στο Σέσκλο χάνεται το 4.440 π.Χ., γεγονός που σημαίνει ότι οι δυο πολιτισμοί συνυπήρχαν για περίπου 500 χρόνια. Σε κάθε περίπτωση πάντως πρόκειται για μια εποχή που είναι πολύ πρώιμη για τους οποιουσδήποτε ΙΕ, εκτός βέβαια αν οι ρίζες των πρωτο- Ινδοευρωπαίων μπορούν να εντοπιστούν σε αυτούς τους πρώιμους Νεολιθικούς πολιτισμούς. http://en.wikipedia.org/wiki/Sesklo

Η προηγούμενη ανάλυση δείχνει μία αξιοσημείωτη συνέχεια και ενότητα σε μεγάλο βαθμό για τους πρώτους Μεσογειακούς πολιτισμούς. Κατά τη διάρκεια της 5ης χιλιετίας π.Χ. υπάρχουν ίχνη καταστροφών και εγκατάλειψης, αλλά οι πολιτισμοί που αναδύονται στην επόμενη περίοδο φαίνεται να συνεχίζουν την παράδοση των προκατόχων τους. Για παράδειγμα, η Λέρνα στην Πελοπόννησο κατοικείτο ήδη την 5η χιλιετία π.Χ. Μετά την εγκατάλειψη, επανακατοικήθηκε κατά την πρώιμη Εποχή του Χαλκού (2500- 2300 π.Χ.).
 http://en.wikipedia.org/wiki/Lerna

Από αυτήν την περίοδο και μέχρι την εμφάνιση του Μυκηναϊκού πολιτισμού δεν υπάρχει καμία αξιοσημείωτη πολιτισμική αλλαγή, γεγονός που ενισχύει την πιθανότητα ότι ο Μυκηναϊκός πολιτισμός αποτέλεσε τη συνέχεια των προγενέστερων πολιτισμών της Νεολιθικής περιόδου και της πρώιμης εποχής του Χαλκού. Αν αυτό ισχύει τότε και οι «Ιταλόφωνοι» μπορεί να βρίσκονταν στην Ιταλία πολύ πριν την υποτιθέμενη χρονολογία του 1200 π.Χ. Άλλωστε, η ίδια χρονολογία είχε κάποτε θεωρηθεί ως η αφετηρία για την άφιξη των Ελλήνων στην Ελλάδα, πριν την αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β, η οποία έδειξε ότι αυτή η γραφή, την οποία χρησιμοποιούσαν στον Μυκηναϊκό πολιτισμό, ήταν Ελληνική. Έτσι φαίνεται ότι καθώς η έρευνα προχωρά η υπόθεση της άφιξης των «IE» καθίσταται ολοένα και πιο «περιθωριακή.»

Το εκπληκτικό γεγονός είναι ότι η Νεολιθική Επανάσταση στην Ευρώπη φαίνεται να ακολούθησε μια θαλάσσια οδό, όπως είδαμε στην περίπτωση της Cardium κεραμικής, κατά μήκος των Μεσογειακών ακτών της Ευρώπης. Ακόμη πιο εκπληκτικό είναι το γεγονός ότι πέλεκεις Παλαιολιθικής προέλευσης έχουν βρεθεί στην Κρήτη, προτείνοντας ότι άνθρωποι με ναυτικά μέσα είχαν φτάσει στην Κρήτη εκατό χιλιάδες χρόνια νωρίτερα από ό,τι πιστεύαμε. Πολλοί ερευνητές πίστευαν ότι οι άνθρωποι από εκείνη την εποχή δεν ήταν ικανοί να επινοήσουν βάρκες και μέσα πλεύσης στην ανοικτή θάλασσα. Αλλά οι νέες ανακαλύψεις υπαινίσσονται ότι η ναυτιλία, έστω σε μια πρωτόγονη μορφή, είχε ανακαλυφθεί ήδη από την Παλαιολιθική περίοδο, τουλάχιστον 10000 χρόνια πριν από σήμερα.
http://news.nationalgeographic.com/news/2010/02/100217-crete-primitive-humans-mariners-seafarers-mediterranean-sea/

Αυτοί οι πρώιμοι άνθρωποι στην Κρήτη μπορεί να μην ήταν καν Homo Sapiens (μπορεί να ανήκαν, για παράδειγμα, στο προγονικό είδος Homo Heidelbergensis). Αλλά αυτό που είναι σημαντικό είναι το γεγονός ότι ο άνθρωπος φαίνεται ότι είχε τη δυνατότητα να ταξιδεύει με ναυτικά μέσα πολύ νωρίτερα από ό,τι προηγουμένως πιστευόταν. Για παράδειγμα, οψιδιανός (είδος σκληρού πετρώματος κατάλληλου για την κατασκευή αιχμηρών πέτρινων εργαλείων) βρέθηκε στη Μήλο και χρονολογήθηκε 13.000 χρόνια πριν από σήμερα. Το ίδιο υλικό έχει ακόμα βρεθεί στην Εγγύς Ανατολή (σε περιοχές όπου δεν υπάρχει στη φύση), δείχνοντας ένα εκτεταμένο δίκτυο διακίνησης αυτού του προϊόντος πριν τη Νεολιθική Επανάσταση, έστω κι αν αυτή η διακίνηση είχε να κάνει με τη μετακίνηση πληθυσμών για την απόκτησή του, και όχι με πραγματικό εμπόριο. 
http://en.wikipedia.org/wiki/Milos

Έτσι, αν από την 7η κιόλας χιλιετία π. Χ. υπάρχει μια σταδιακή εκστρατεία εποικισμού των μεσογειακών ευρωπαϊκών ακτών από ανθρώπους που γνώριζαν τις θεμελιώδεις αρχές της ναυτιλίας, της γεωργίας και κτηνοτροφίας, και της οικοδομικής για το κτίσιμο μόνιμων οικισμών, δεν μένει πολύς χώρος για τον υποτιθέμενο μεταγενέστερο «εκπολιτισμό» της Ευρώπης από ΙΕ εισβολείς, 5.000 χρόνια αργότερα. Ακόμα, η μεταμόρφωση της λεγόμενης «Παλαιάς Ευρώπης,» με τους αγρότες και τα θηλυκά ειδώλια, σε μια «Νέα Ευρώπη,» IE πολεμάρχων και αρσενικών αγαλμάτων, όπως είχε οραματιστεί η Marijia Gimbutas, δεν βασίζεται πουθενά. Αγαλματίδια αρσενικών Θεών έχουν βρεθεί και στη Μινωική Κρήτη, γεγονός που δείχνει ότι οι Μινωίτες ήταν κάτι παραπάνω από «λαός των λουλουδιών,» και, γενικότερα, ότι το πέρασμα από «θηλυστρεφείς- αγροτικές» σε «ανδροστρεφείς- πολεμικές» κοινωνίες δεν είναι εγγενές χαρακτηριστικό ενός λαού αλλά τάση που εκδηλώνεται εξαιτίας πολιτικών- κοινωνικών συνθηκών.

Η κατανομή των σύγχρονων γλωσσών στην Ευρώπη μπορεί πράγματι λίγο-πολύ να συσχετιστεί και να ταυτιστεί με τους πρώτους Νεολιθικούς πολιτισμούς- οι Ελληνόφωνοι με τους πρώτους πολιτισμούς στη Θεσσαλία και στην Πελοπόννησο, οι Ιταλόφωνοι με τους πολιτισμούς Cardium και Terramare, οι Κέλτες με το μεγαλιθικό πολιτισμό των Ατλαντικών ακτών της Ευρώπης, οι Γερμανόφωνοι με τους Congemose και Funnelbeaker Νεολιθικούς πολιτισμούς, οι οποίοι οδήγησαν στην εμφάνιση της Νορδικής Χάλκινης Εποχής, κοκ.- Αλλά ήταν τελικά IE πολέμαρχοι, οι οποίοι, σε κάποια μεταγενέστερη εποχή, θα επέβαλαν τη δική τους γλώσσα και πολιτισμό στους αυτόχθονες αγροτικούς πληθυσμούς της Ευρώπης; Αυτό δεν φαίνεται να συμβαίνει, διότι η απουσία στις ΙΕ γλώσσες κοινών λέξεων για τη γεωργία, δείχνει ότι αυτοί οι λαοί εφηύραν τη γεωργία ανεξάρτητα (και ότι δεν τη δανείστηκαν από προγενέστερους αγρότες αυτόχθονες της Ευρώπης). Έτσι, αυτό φαίνεται να υποδεικνύει ότι αρχικά ήταν νομάδες κτηνοτρόφοι και μετέπειτα αγρότες, ήδη εγκατεστημένοι στα μέρη που θα εξελίσσονταν στις σύγχρονες διακριτές εθνολογικές περιοχές, πολύ πριν αρχίσουν να μάχονται για την όποια φυλετική τους ταυτότητα.

Η προέλευση των «Kurgans»

http://s155239215.onlinehome.us/turkic/btn_Archeology/Gimbutas/GimbutasMKurgansToEuropeEn.htm 

Η IE θεωρία σε μεγάλο βαθμό βασίστηκε σε κοινά ταφικά έθιμα, όπως το κτίσιμο γήλοφων πάνω από τους τάφους, κατασκευές γνωστές ως κουργκάν (kurgans). Η λέξη «kurgan» είναι τουρκική (οπότε η λέξη δεν είναι καν IE προέλευσης), και σημαίνει «οχύρωση». Kurgans υπήρχαν από την Ενεολιθική περίοδο (4η χιλιετία π.Χ.) μέχρι και το Μεσαίωνα, ενώ η παράδοσή τους είναι ακόμα ενεργή στη Νότια Σιβηρία και στην Κεντρική Ασία.

Η υπόθεση kurgan υποθέτει ότι αυτές οι κατασκευές ταυτίζονται με τους ΠΙΕ. Η υπόθεση αυτή εισήχθηκε από τη Marijia Gimbutas, το 1956. Όπως η ίδια λέει:

«Η κατάρρευση της Παλιάς Ευρώπης συμπίπτει με τη διαδικασία του Ινδοευρωπαϊσμού (ή την «κουργκανοποίηση») της Ευρώπης, μια περίπλοκη μετασχηματιστική διαδικασία που οδήγησε σε μια δραστική αλλαγή κουλτούρας, η οποία θυμίζει την κατάκτηση της αμερικανικής ηπείρου. Αρχαιολογικά στοιχεία, τα οποία υποστηρίζονται από τη συγκριτική γλωσσολογία και τη μυθολογία, υποδηλώνουν τη σύγκρουση δύο ιδεολογιών, κοινωνικών δομών και οικονομιών. Οι πρώτοι ΙΕ, τους οποίους ονόμασα ανθρώπους kurgan, έφτασαν από την ανατολή, από τη Νότια Ρωσία, έφιπποι. Η πρώτη επαφή τους με τα συνοριακά εδάφη της Παλιάς Ευρώπης στην περιοχή του Κάτω Δνείπερου και δυτικά από τη Μαύρη Θάλασσα έγινε γύρω στα μέσα της 5ης χιλιετίας π.Χ. Μια συνεχής ροή επιρροών και ανθρώπων στην ανατολική-κεντρική Ευρώπη ξεκίνησε, η οποία διήρκεσε για δύο χιλιετίες…

Η παράδοση των kurgan αποτελεί μια τρανταχτή αντίθεση με τον πολιτισμό της Παλαιάς Ευρώπης, η οποία ήταν κυρίως ειρηνική, αγροτική, και μητριαρχική. Οι άνθρωποι των kurgan, σε αντίθεση, ήταν μια φιλοπόλεμη, πατριαρχική, και ιεραρχική κουλτούρα με διακριτά ταφικά έθιμα. Η οικονομία τους ήταν ουσιαστικά ποιμενική, με περιστασιακή γεωργία, και εποχιακούς οικισμούς. Η kurgan παράδοση έγινε εμφανής στις περιοχές της Παλιάς Ευρώπης με τρία κύματα διείσδυσης: το 4.400- 4.300 π.Χ., το 3.500 περίπου π.Χ., και λίγο μετά το 3.000 π.Χ. Αυτές οι χρονολογίες αντιπροσωπεύουν διάφορους λαούς της Στέπας που μοιράζονταν μια κοινή παράδοση, και οι οποίοι εκτείνονταν σε μια ευρεία χρονική και χωρική περίοδο. Οι πρώτοι άνθρωποι των kurgan ήταν από τις στέπες του Βόλγα, οι επόμενοι ήρθαν από την περιοχή ανάμεσα στον Κάτω Δνείστερο και στον Καύκασο, και το τελευταίο κύμα τους ήρθε και πάλι από τις στέπες του Βόλγα…»

Επίσης λέει ότι, «η κατάληψη της Ελλάδας ήταν προφανώς ανάλογη με εκείνη της ανατολικής-κεντρικής Ευρώπης, η οποία επέφερε το μετασχηματισμό της βασικής κοινωνικής δομής και την εγκαθίδρυση μιας άρχουσας τάξης σε οχυρωμένες ακροπόλεις. Η μελέτη της φυσιολογίας του πληθυσμού δείχνει ότι οι kurgan πολεμικές ομάδες δεν ήταν μεγάλες σε αριθμούς και δεν εξάλειψαν τους αυτόχθονες κατοίκους, αλλά κατάφεραν να επιβάλλουν την εξουσία τους με τη βία.»


Το πρόβλημα με την kurgan υπόθεση είναι, καταρχάς, ότι η λέξη είναι τουρκική, αλλά ο τουρκικός λαός θεωρείται Αλταϊκής, όχι IE προέλευσης. Επιπλέον, η κατανομή της Y-R1a απλομάδας, όπως φαίνεται στον προηγούμενο χάρτη (που θεωρείται ως η κατεξοχήν απλομάδα των ΙΕ), αφήνει τη Δυτική Ευρώπη στην άκρη, πράγμα που σημαίνει ότι οι Δυτικοί Ευρωπαίοι δεν μπορούν να θεωρηθούν ως IE.

Σύμφωνα με αυτήν τη θέση:

«Τα αρχαία περιβαλλοντικά στοιχεία δείχνουν ότι σε διάφορες χρονικές στιγμές κατά τα τελευταία 15.000 χρόνια, σημαντικές αλλαγές σε πληθυσμούς κυνηγών- τροφοσυλλεκτών φαίνεται να έλαβαν χώρα σε μεγάλες περιοχές, λόγω κλιματικών αλλαγών. Είναι πιθανό ότι ένα αρχικό κύμα αποικιστών τροφοσυλλεκτών μετέφερε τις ΠΙΕ γλώσσες στην κεντρική Ευρώπη και στη δυτική Ασία από τα καταφύγια της Εποχής των Πάγων, με τη μεταγενέστερη εξάπλωση της γεωργίας και τις μεταναστεύσεις των πολεμικών πολιτισμών να επιφέρει μια περαιτέρω γλωσσική διασπορά.

Η γενική υπόθεση ότι κλιματικές αλλαγές του παρελθόντος επηρέασαν έντονα γλωσσικά πρότυπα μπορεί να ταιριάξει με πιο παραδοσιακές εξηγήσεις. Μια ξαφνική αλλαγή του κλίματος θα μπορούσε να είναι η κύρια αιτία για τις μεταναστεύσεις των Ινδοευρωπαίων Νεολιθικών αγροτών ή έφιππων πολεμιστών. Αν μπορεί κανείς να υποθέσει ότι λέξεις τεχνολογίας, όπως «τροχός» και «χαλκός» υπήρχαν αρχικά τη στιγμή διασποράς των Ινδοευρωπαϊκών γλωσσών, τότε αυτό μεταθέτει πριν από 8.200 χρόνια τις πρώτες μεταναστεύσεις αυτών των ομάδων γλωσσών.

Οι ανταγωνιστικές θεωρίες μπορεί να δειχθεί ότι είναι ασυμβίβαστες με την υπόθεσή μας αλλά και ότι μπορούν να είναι συμπληρωματικές. Όποια και αν είναι η αλήθεια για τις ΙΕ γλώσσες, τα γενετικά στοιχεία δείχνουν ότι οι ΙΕ λαοί της Ευρώπης υπάρχουν από την εποχή που οι πρόγονοί τους έφτασαν από την Αφρική μέσω της Νοτιοδυτικής Ασίας.»
http://www.humanjourney.us/indoEurope2.html

Σε κάθε περίπτωση, το θέμα είναι ότι κάποιες ορδές φιλοπόλεμων βαρβάρων δεν αρκούν για να εξηγήσουν αλλαγή γλώσσας. Καθόλη τη διάρκεια της ιστορίας, γνωρίζουμε ότι είναι ο προηγμένος πολιτισμός αυτός ο οποίος δίνει την κουλτούρα και τη γλώσσα στον λιγότερο προηγμένο. Βάρβαροι που τρέχουν πάνω σε άλογα δεν μπορούν να κάνουν τίποτα περισσότερο από το να κατασταλάξουν τελικά σε κάποια περιοχή και να ασπαστούν τις τοπικές διαδικασίες. Γνωρίζουμε, για παράδειγμα, ότι οι Χιττίτες (οι πρώτοι ΙΕ που άφησαν γραπτά κείμενα) είχαν σε μεγάλο βαθμό εξανατολιστεί από τους Χαττίτες, τους προκατόχους τους. Αλλά αν η ανακατασκευασμένες γλώσσες της αρχαίας Ανατολίας (τα Λουβικά για παράδειγμα) δείχνουν μια έντονη Καυκάσια επίδραση (οι καταλήξεις σε -li για παράδειγμα είναι πολύ κοινές ακόμα και σήμερα σε κύρια ονόματα και τοπωνύμια του Καυκάσου), τότε οι Χιττίτες δεν φαίνεται να άλλαξαν ιδιαίτερα το χαρακτήρα του τοπικού πολιτισμού. Ακόμη και αν οι Έλληνες το έκαναν αυτό για λίγο (στην Ανατολία), γνωρίζουμε ότι η σύγχρονη γλώσσα της Μικράς Ασίας είναι η Τουρκική γλώσσα.

Εδώ δεν πρόκειται να εξετάσουμε την προέλευση των Τούρκων, αλλά μπορούμε να εξετάσουμε την καταγωγή της Τουρκικής λέξης «kurgan,» ή αλλιώς «tumulus.» Πρόκειται για μια μεγαλιθική κατασκευή, η οποία βρίσκεται σε αρκετές Νεολιθικές τοποθεσίες. Έχουν ανακαλυφθεί κατά μήκος των ακτών του Ατλαντικού στη βόρεια-δυτική Ευρώπη, σε χώρες όπως η Γαλλία, η Ισπανία, η Πορτογαλία, η Ιρλανδία, και η Αγγλία (Stonehenge για παράδειγμα). Έχουν επίσης βρεθεί στη νότια Σκανδιναβία και στη Δανία. Αυτές οι κατασκευές υπάρχουν πριν από τις Αιγυπτιακές πυραμίδες, καθώς χρονολογούνται στο χρονικό διάστημα μεταξύ 6.000- 3.000 π.Χ. Η διασπορά τους φαίνεται να είναι από δύση προς ανατολή, καθώς ο μεγαλύτερες και παλιότερες από αυτές τις κατασκευές έχουν βρεθεί κατά μήκος των ακτών του Ατλαντικού της Δυτικής Ευρώπης.
http://en.wikipedia.org/wiki/Chamber_tumulus

Έτσι, τα πρώτα «kurgans» εμφανίστηκαν στην Ατλαντική Ευρώπη, όχι στις Στέπες της σύγχρονης Ουκρανίας. Ακόμη και οι ταφικές πρακτικές των τύμβων (tumuli) μπορεί να δανείστηκαν από τους ανθρώπους των στεπών, οι οποίοι να ονόμασαν αυτές τις κατασκευές kurgans. Αλλά η εφεύρεση ίσως να μην ήταν δική τους. Τα dolmens είναι επίσης κοινά στην Ευρώπη αλλά βρίσκονται επίσης εξαπλωμένα στην Ευρασία. Τα παλαιότερα γνωστά βρίσκονται και πάλι στη Δυτική Ευρώπη, και χρονολογούνται από την 4η χιλιετία π.Χ. Ωστόσο, η μεγαλύτερη συγκέντρωση dolmen στον κόσμο βρίσκεται στη χερσόνησο της Κορέας. Dolmens υπάρχουν επίσης στην Ινδία και στη Μέση Ανατολή.
http://en.wikipedia.org/wiki/Dolmen

Η τεχνική των όρθιων μονολίθων είναι πολύ αρχαία στη Μέση Ανατολή, και χρονολογείται από την περίοδο της Μεσοποταμίας. Αν και όχι πάντα «μεγαλιθικές» με την πραγματική έννοια, σε κάποιες περιπτώσεις φτάνουν και ξεπερνούν τα 5 μέτρα. Σε μια σειρά από τοποθεσίες στην ανατολική-νότια Τουρκία, έχουν ανακαλυφθεί μεγάλα θρησκευτικά συμπλέγματα, από την 9η χιλιετία π.Χ. Παρόλο που αυτές οι δομές είναι η πιο αρχαίες πέτρινες κατασκευές γνωστές μέχρι τώρα, δεν είναι σαφές ότι κάποια από τις μεγαλιθικές παραδόσεις της Ευρώπης προέρχεται από εκείνες. 
http://en.wikipedia.org/wiki/Megalith

Τόσο το Stonehenge όσο και οι πυραμίδες φαίνεται ότι κατασκευάστηκαν σύμφωνα με μια παλιά παράδοση, πιθανότατα παλαιολιθικής καταγωγής, η οποία πιθανώς αναπτύχθηκε ανεξάρτητα σε διαφορετικές περιοχές. Αλλά φαίνεται επίσης ότι υπήρχε όντως ένα είδος τελετουργίας σχετικό με μεγαλιθικές κατασκευές, είτε για θρησκευτικούς λόγους ή για αστρονομικές παρατηρήσεις (ή και για τα δύο). Όσον αφορά την Ευρώπη, η κατανομή των μεγαλιθικών κατασκευών δείχνει μια μετακίνηση από τη δύση προς την ανατολή. Την εποχή κατασκευής των θολωτών τάφων στις Μυκήνες, οι μεγαλιθική παράδοση θα είχε εξαπλωθεί σε ολόκληρη την Ευρώπη και ακόμη παραπέρα. Έτσι, ίσως να μην είναι σωστό να θεωρήσουμε τους μεταγενέστερους kurgan τάφους ως το αρχικό σημείο για τον εντοπισμό της προέλευσης του πολιτισμού των όποιων «ΙΕ».

Απόσπασμα από το: 





Ατλαντίς

0
0
Χάρτης που δείχνει την υποτιθέμενη έκταση της αυτοκρατορίας της Ατλαντίδας. Από το βιβλίο του Ignatius L. Donnelly "Atlantis: the Antediluvian World, 1882."

Δημιουργία ενός μύθου

Η ιστορία της Ατλαντίδας υπάρχει μόνο στον Πλάτωνα, όπου περιγράφεται με συντομία στον «Τιμαίο» και στον ημιτελή «Κριτία.» Ο Πλάτωνας στον «Τιμαίο», δια στόματος του Κριτία, περιγράφει όσα ο Σόλωνας είχε μάθει για το απώτερο παρελθόν από τους ιερείς της Αιγύπτου, όταν είχε επισκεφτεί αυτήν τη χώρα: 

«Ο Κριτίας συνέχισε: «Υπάρχει στην Αίγυπτο, στο Δέλτα, στου οποίου την κορυφή σχίζεται το ρεύμα του Νείλου, ένας νομός που καλείται Σαϊτικός. Η μεγαλύτερη πόλη του νομού είναι η Σάις - απ'όπου και ο Άμασις καταγόταν, ο βασιλιάς - και, κατά τους εντόπιους, η θεά-αρχηγός της πόλης είναι η ονομαζόμενη Νηίθ στα αιγυπτιακά και Αθηνά στα ελληνικά, όπως εκείνοι λένε. Ισχυρίζονται, λοιπόν, ότι είναι φίλοι των Αθηναίων και κατά κάποιον τρόπο συγγενείς τους. Είπε ο Σόλων ότι, όταν πορεύτηκε εκεί, τιμήθηκε πολύ απ'αυτούς και κάποτε, ρωτώντας τους πιο έμπειρους ιερείς για τα παλιά, κατανόησε ότι ούτε ο ίδιος, ούτε άλλος Έλληνας υπήρχε, ούτε κανείς - όπως λέγεται -που να γνώριζε γι'αυτά… 

Τότε, ένας πολύ ηλικιωμένος ιερέας του είπε: «Σόλωνα, Σόλωνα, οι Έλληνες είστε πάντοτε παιδιά και γέροντας Έλληνας δεν υπάρχει». Ακούγοντάς τον, ο Σόλων ρώτησε: «Πώς το λες αυτό;». Εκείνος απάντησε: «Όλοι είστε νέοι στις ψυχές, γιατί σ'αυτές, από αρχαία ακούσματα, δεν έχετε κρατημένη καμμία παλαιά δοξασία, ούτε κανένα πανάρχαιο μάθημα. Και το αίτιο αυτών είναι το εξής: πολλές και διάφορες καταστροφές έγιναν και θα γίνουν στους ανθρώπους. Από πυρ και ύδωρ οι μεγαλύτερες, ενώ από μύρια άλλα στοιχεία άλλες, μικρότερες. Αυτό, λοιπόν, που λέτε κ'εσείς - ότι κάποτε ο Φαέθων, ο γιός του Ήλιου, έζευξε το άρμα του πατέρα του και, μη όντας δυνατός γιά να το οδηγήσει στην πατρική οδό, συνέκαψε όσα βρίσκονταν επάνω στην γη ενώ ο ίδιος καταστράφηκε κεραυνοβολημένος - αυτό λέγεται σε μορφή μύθου, ενώ η αλήθεια είναι ότι, με την πάροδο πολλών χρόνων, η παρέκκλιση των σωμάτων που κινούνται στον ουρανό, γύρω από την γη, επιφέρει μεγάλη πύρινη καταστροφή σε όσα βρίσκονται επάνω στην γη. Τότε, λοιπόν, όσοι κατοικούν στα όρη και σε υψηλούς τόπους και στην ξηρά, υφίστανται μεγαλύτερη καταστροφή απ'όσους κατοικούν κοντά στους ποταμούς ή στην θάλασσα… Όταν πάλι οι Θεοί προκαλούν κατακλυσμούς αποκαθαίροντας με ύδατα την γη, διασώζονται οι ορεσίβιοι βουκόλοι και βοσκοί, ενώ παρασύρονται από τα ποτάμια στην θάλασσα οι κάτοικοι πόλεων σαν τις δικές σας… Και είναι αλήθεια ότι σε όλους τους τόπους, όπου ο υπερβολικός χειμώνας ή ο καύσωνας δεν το απαγορεύουν, πάντοτε επιζεί το γένος των ανθρώπων, είτε αυξημένο, είτε ελαττωμένο. Όσα, λοιπόν, δικά σας ή δικά μας ή άλλου τόπου ακούσαμε και γνωρίζουμε - αν, δηλαδή, πρόκειται για κάποιο ωραίο ή μεγάλο γεγονός ή ενδιαφέρον - τα πάντα, από παλιά, είναι εδώ καταγεγραμμένα και διασωσμένα στα ιερά μας. Στα μέρη σας, όμως, και στ'άλλα μέρη, μετά την πάροδο συγκεκριμένων ετών, κάθε φορά που μόλις ετοιμάζονται τα συγγράμματα και όλα όσα χρειάζονται οι πόλεις, έρχεται σαν νόσημα το ουράνιο ρεύμα και από εσάς αφήνει μόνον τους αγράμματους και άμουσους, ώστε πάλι εξαρχής να γίνεστε σαν τους νέους, μη γνωρίζοντας τίποτε, ούτε δικό μας, ούτε δικό σας, απ'όσα υπήρχαν στους παλαιούς χρόνους. Όσα τώρα, λοιπόν, μας ανέφερες για τις γενεαλογίες σας, Σόλωνα, λίγο διαφέρουν από τους παιδικούς μύθους. Εσείς, κατά πρώτο, μνημονεύετε έναν κατακλυσμό της γης, ενώ πολλοί έγιναν πιο μπροστά… 

Κάποτε, Σόλωνα, πριν από την μέγιστη υδάτινη καταστροφή, η πόλη - που σήμερα είναι των Αθηναίων - ξεχώριζε ως η άριστη στον πόλεμο και η περισσότερο ευνομούμενη σε όλα. Γι'αυτήν λέγεται ότι πραγματοποίησε τα ωραιότερα έργα και τα ωραιότερα πολιτεύματα απ'όλα όσα εμείς ακούσαμε να υπάρχουν κάτω από τον ουρανό». 

Στην τελευταία παράγραφο βεβαίως βλέπουμε τον ισχυρά υποκειμενικό χαρακτήρα της αφήγησης, όταν αναφέρεται ότι η Αθήνα υπήρχε πριν τον κατακλυσμό. Το ίδιο φαίνεται κι αμέσως παρακάτω, όπου αναφέρεται πως η Αθήνα είναι 1000 χρόνια αρχαιότερη από τη Σαΐδα. Η αφήγηση πάντως συνεχίζεται μέχρι να φτάσουμε στο ζητούμενο: 

«Δεν θα σου τα αρνηθώ, Σόλωνα, αλλά θα τα πω για χάρη σου και για χάρη της πόλης σας και μάλιστα για χάρη της Θεάς, η οποία ανέλαβε και ανέθρεψε και εκπαίδευσε την πόλη σας και την δική μας -πρώτα την δική σας, χίλια χρόνια νωρίτερα, παραλαμβάνοντας το σπέρμα σας από την Γη και τον Ήφαιστο, και ύστερα την δική μας. Για την μέχρι σήμερα πορεία μας στον κόσμο, οι ιερές γραφές δίνουν τον αριθμό των οχτώ χιλιάδων ετών. Θα σου μιλήσω, λοιπόν, για τους συμπολίτες σου, που εμφανίστηκαν προ εννέα χιλιάδων ετών, θα σου μιλήσω με συντομία για τους νόμους τους και για τ'ωραιότερο έργο απ'όσα έπραξαν… 

Πολλά και μεγάλα έργα της πόλης σας είναι εδώ καταγεγραμμένα και θαυμάζονται, αλλά ένα απ'όλα υπερέχει σε μέγεθος και αρετή: λένε οι γραφές πόσο μεγάλη δύναμη -που πορευόταν υβριστικά εναντίον ολόκληρης της Ευρώπης και της Ασίας, ορμώντας απ'έξω, από το Ατλαντικό πέλαγος - κατανίκησε κάποτε η πόλη σας. Τότε ήταν πορεύσιμο το εκεί πέλαγος. Εμπρός από το στόμιό του- το οποίο, όπως λέτε, ονομάζεται Στήλες Ηρακλέους - είχε νησί, και το νησί ήταν μεγαλύτερο από την Λιβύη και την Ασία μαζί. Περνώντας από αυτό, πορεύονταν προς τα άλλα νησιά και από αυτά τα νησιά σε όλη την αντικρινή ήπειρο, που περιβάλλει εκείνον τον αληθινό πόντο. Αυτά, λοιπόν, που βρίσκονται εντός τού στομίου, για το οποίο λέμε, φαίνονταν σαν λιμάνι που έχει μια στενή είσοδο. Εκείνο, όμως, ήταν όντως πέλαγος και η γη που το περιέβαλλε ορθότατα θα ονομαζόταν ήπειρος, παντελώς και αληθώς. Σ'αυτή, λοιπόν, την νήσο Ατλαντίδαυπήρχε μεγάλη και θαυμαστή βασιλική δύναμη, που επικρατούσε σε όλο το νησί, καθώς και σε πολλά άλλα νησιά και μέρη της ηπείρου. Επιπλέον, στα δικά μας μέρη, ήταν άρχοντες στην Λιβύη, μέχρι την Αίγυπτο, και στην Ευρώπη, μέχρι την Τυρρηνία. Όλη αυτή η δύναμη, συναθροισμένη σε ένα στράτευμα, επιχείρησε κάποτε να υποδουλώσει με ορμή τον δικό σας και τον δικό μας και κάθε τόπο εντός του στομίου. Τότε, λοιπόν, Σόλωνα, η δύναμη της πόλης σας έγινε εμφανής σε άπαντες τους ανθρώπους, ως προς την αρετή και την ρώμη της, γιατί πρωτοστάτησε ενώπιον όλων με ευψυχία και με όσες πολεμικές τέχνες κατείχε, αρχικά ως ηγεμόνας των Ελλήνων κ'έπειτα - εξ ανάγκης απομονωμένη, όταν οι άλλοι αποστάτησαν - φτάνοντας στους έσχατους κινδύνους, νίκησε τους επιδρομείς κ'έστησε τρόπαιο, αποτρέποντας την υποδούλωση των μη υπόδουλων και ελευθερώνοντας μεγαλόκαρδα όλους τους άλλους, όσους κατοικούμε εντός των ορίων των Ηρακλείων Στηλών. Σε κατοπινούς χρόνους, όταν έγιναν φοβεροί σεισμοί και κατακλυσμοί, μέσα σε μία ημέρα και μία νύχτα τρομερή, όλοι οι μαχητές σας χάθηκαν αθρόοι μέσα στην γη και η νήσος Ατλαντίδα αφανίστηκε, παρομοίως βυθισμένη στην θάλασσα. Γι'αυτό και τώρα έγινε απροσπέλαστο και αδιερεύνητο το εκεί πέλαγος, αφού εμποδίζει ο εντελώς βαθύς πηλός, τον οποίο άφησε το νησί καθώς καταποντιζόταν». 

Αξίζει ίσως να αναφέρουμε τα εξής από την προηγούμενη αφήγηση:

Ο Πλάτωνας αναφέρει πώς στις Στήλες του Ηρακλέους (στενά του Γιβραλτάρ) υπήρχε ένα μεγάλο και στενό λιμάνι. Αυτό το λιμάνι προφανώς θα βρισκόταν στο νοτιοδυτικό άκρο της Ιβηρικής χερσονήσου, είτε από τη μεριά της Μεσογείου είτε από τη μεριά του Ατλαντικού. Αρκετοί έχουν ταυτίσει αυτό το λιμάνι με τη μυθική Τάρτεσσο στην περιοχή του σημερινού Cadiz της Ισπανίας. 

Εντούτοις η νήσος Ατλαντίδα ήταν άλλο μέρος, έξω από τις Ηράκλειες στήλες, και μάλιστα σχετικά κοντά της υπήρχαν και άλλα νησιά, από τα οποία κάποιος έφτανε σε μια μεγάλη ήπειρο (η οποία έμοιαζε σαν μια απέραντη γη που εγκόλπωνε τη θάλασσα.) Η προσωπική μου εκτίμηση είναι ότι αυτή η αφήγηση δεν παραπέμπει σε καμία περίπτωση στην Αμερική, αφού στο γεωγραφικό πλάτος των στενών του Γιβραλτάρ και μέχρι τις ακτές της Αμερικής δεν υπάρχει κανένα νησί. Οι Αζόρες είναι αρκετά χαμηλότερα. Αν υπήρχε κάποιο μεγάλο νησί (στο μέγεθος μαζί της Λιβύης και της Ευρώπης όπως αναφέρει ο Πλάτωνας), ακόμα και με τα δεδομένα της εποχής του Πλάτωνα (η τότε Αφρική ονομαζόταν Λιβύη αλλά θεωρείτο πολύ μικρότερη από ό,τι είναι στην πραγματικότητα και το ίδιο ισχύει και για την Ευρώπη την οποία τότε θεωρούσαν να φτάνει μόλις μέχρι την Κασπία), θα επρόκειτο για ένα τεράστιο νησί, έτσι ώστε αν είχε εξαφανιστεί (από κάποιο ακραίο φαινόμενο όπως ισχυρός σεισμός ή μετεωρίτης), οι συνέπειες θα ήταν ορατές ακόμα και σήμερα σε όλη την ευρύτερη περιοχή.  

Αν επίσης λάβουμε υπόψη μας ότι στους χάρτες της εποχής του Πλάτωνα ακόμα δεν υπήρχε η Βρετανία και η Ιρλανδία, ενώ εμφανίζονται μαζί με τη Σκανδιναβία (η οποία αναπαρίστατο σαν το μυθικό νησί "Θούλη") μετά τον 3ο αι. στους χάρτες του Εραστοσθένη, το πιο πιθανό είναι ότι τα "νησιά"στα οποία αναφέρεται ο Πλάτωνας είναι οι προαναφερθείσες χώρες, παρότι αρκετά πιο "έξω"από τα στενά του Γιβραλτάρ. Θα πρόκειται τότε για τους μυθικούς γίγαντες των μεγαλιθικών κατασκευών της Ευρώπης, ο πολιτισμός των οποίων έχει αφήσει τα ίχνη του από τη Δυτική Ευρώπη μέχρι και τη Μάλτα, τη Σαρδηνία και τη Νότια Ιταλία. Έτσι, θα είχαν φτάσει σε απόσταση αναπνοής από τους Έλληνες, με τους οποίους και τελικά αναμετρήθηκαν χάνοντας (κατά τον Πλάτωνα) τη μάχη.

Σε ό,τι αφορά την Τάρτεσσο στα στενά του Γιβραλτάρ, το όνομά της έχει συνδεθεί (και δικαίως) με τους Φοίνικες. Μόνο που οι Φοίνικες εμφανίζονται ιστορικά από το 1200 π.Χ. (πολύ δηλαδή αργότερα από την εποχή της Ατλαντίδας). Ίσως όμως να ήταν τελικά Φοίνικες ναυτικοί αυτοί που έφεραν το μύθο της Ατλαντίδας στους Αιγυπτίους, σε σχέση με κάποιο πραγματικό γεγονός που είχε λάβει κάποτε χώρα σε κάποια περιοχή των Δυτικών ακτών του Ατλαντικού. Η ιστορία της Ατλαντίδας θα μπορεί ακόμα να σχετίζεται και με τη βύθιση της Ταρτέσσου, αν και σε αυτήν την περίπτωση είναι δύσκολο να ταυτίσουμε τα ονόματα "Τάρτεσσος"και "Ατλαντίς."Αν πάντως φανταστούμε μήπως κάποτε οι Έλληνες είχαν πολεμήσει με τους Άτλαντες σε κάποια μακρινή εποχή, τότε μπορούμε να είμαστε σίγουροι πως είχαν όντως πολεμήσει με τους Φοίνικες κατά τους ιστορικούς χρόνους για την κατοχή των θαλασσίων οδών.   

Η αλληγορική σημασία της Ατλαντίδας

Σε κάθε περίπτωση, η ιστορία της Ατλαντίδας εξιστορείται από τον Πλάτωνα κυρίως για να εξάρει τον άθλο των Αθηναίων όταν νίκησαν τους Άτλαντες. Επιπλέον, από μεταγενέστερους ιστορικούς τονίστηκε η αλληγορική σημασία του μύθου σε σχέση με την ιδανική Πολιτεία, καθώς και το ποια είναι η μοίρα όσων κοινωνιών διαφθείρονται. Εντούτοις, ο Πλάτωνας θα μπορούσε για αυτόν τον σκοπό να αναφέρει άλλα παραδείγματα κοινότερα στην εποχή του αντί να κατατρέξει σε ένα τόσο μακρινό (πραγματικό ή όχι) γεγονός. Επομένως, κατά πάσα πιθανότητα ο πυρήνας του μύθου περιέχει κάποια αλήθεια, ότι δηλαδή θα υπήρξε κάποια πόλη (παράκτια ή νησιωτική), κάπου προς τα στενά του Γιβραλτάρ (ή και έξω από αυτά), η οποία και θα χάθηκε για κάποιο λόγο (άνοδος της στάθμης της θάλασσας, παλιρροϊκό κύμα, σεισμός, πόλεμος, ή απλή εγκατάλειψη). Το όνομα ωστόσο αυτής της πόλης μπορεί να ήταν διαφορετικό, καθώς και η εποχή να ήταν άλλη, ενώ επίσης ο Πλάτωνας μπορεί να ανέμειξε διαφορετικά στοιχεία από περισσότερους από έναν μύθους (μυθική Τάρτεσσος των Φοινίκων, μεγαλιθικός πολιτισμός της Δυτικής Ευρώπης, έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας, κοκ.).

Υποθετικές τοποθεσίες της Ατλαντίδας

http://en.wikipedia.org/wiki/Location_hypotheses_of_Atlantis

Η Σαντορίνη (Θήρα) και οι Μινωίτες

Αρχαία τοιχογραφία από το Ακρωτήρι της Σαντορίνης

Η έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης ήταν μια από τις μεγαλύτερες ηφαιστειακές εκρήξεις της ιστορίας.  Το ηφαίστειο πιστεύεται ότι εκτόξευσε 4 φορές περισσότερο ηφαιστειακό υλικό από ό,τι το ηφαίστειο Κρακατόα, το οποίο εξερράγει το 1883. Η προηγούμενη τοιχογραφία θυμίζει την περιγραφή του Πλάτωνα, σύμφωνα με την οποία το κέντρο της μητρόπολης της Ατλαντίδας ήταν διευθετημένο κυκλοειδώς, με ομόκεντρα κανάλια. Επιστήμονες που ανακατασκεύασαν το σχήμα του νησιού πριν από την έκρηξη του ηφαιστείου, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι όντως υπήρχε μια δαχτυλιοειδής διαμόρφωση, με μία μόνο μικρή είσοδο που έβγαζε σε μια μεγαλύτερη εσωτερική λιμνοθάλασσα.

Η Μάλτα

Οι Μεγαλιθικοί ναοί της Μάλτας είναι έντεκα προϊστορικά μνημεία, τα οποία κατασκευάστηκαν την περίοδο μεταξύ 3.000 και 700 π.Χ. Οι αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι αυτά τα μεγαλιθικά συμπλέγματα είναι το αποτέλεσμα τοπικών καινοτομιών σε μια διαδικασία πολιτισμικής εξέλιξης. Αυτό οδήγησε στην κατασκευή πολλών ναών της φάσης Ġgantija (3600-3000 π.Χ.), με αποκορύφωμα τους μεγάλους ναούς του Tarxien, που παρέμειναν σε χρήση μέχρι το 2.500 π.Χ. Πολλά από τα ονόματα των διάφορων τοποθεσιών σχετίζονται με τις πέτρες που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή. Η Μαλτέζικη λέξη, λόγου χάρη, για τους ογκόλιθους "ħaġar"συμπίπτει με το όνομα τοποθεσίας όπου ογκόλιθοι έχουν βρεθεί. Η Μαλτέζικη λαογραφία επίσης περιγράφει ότι γίγαντες έκτισαν τους ναούς, γεγονός που οδήγησε στο όνομα μιας άλλης τοποθεσίας "Ġgantija,"που σημαίνει μέρος των γιγάντων.    

Οι Μπαχάμες (Ο δρόμος του Μπίμινι)

http://floridazone.blogspot.gr/2013/07/boat-to-bimini.html

Ο δρόμος του Μπίμινι είναι ένας υποβρύχιος σχηματισμός από πέτρες, όπως φαίνεται στην προηγούμενη φωτογραφία, κοντά στο βόρειο Μπίμινι στις Μπαχάμες. Ο "δρόμος"αυτός εκτείνεται περίπου ένα χιλιόμετρο και αποτελείται από παραλληλεπίπεδους ογκόλιθους. Το 1979 ο Calvert και άλλοι χρονολόγησαν την κατασκευή στα 3500 χρόνια πριν από σήμερα. Οι υποστηρικτές της ανθρώπινης κατασκευής του δρόμου του Μπίμινι υποστηρίζουν ότι αυτή η χρονολόγηση με άνθρακα είναι λανθασμένη, λόγω της πιθανότητας μόλυνσης του δείγματος από νεότερο άνθρακα. Οι Gifford και Ball προσπάθησαν να δώσουν ένα ελάχιστο όριο ηλικίας χρησιμοποιώντας τη μέθοδο του ουράνιου-θόριου, και κατέληξαν σε μια χρονολόγηση περίπου 15000 πριν από σήμερα. Υποστηρικτές της ιδέας ότι αυτός ο δρόμος κατασκευάστηκε από ανθρώπους χρησιμοποιούν συχνά αυτήν τη χρονολογία για να στηρίξουν τις απόψεις τους.

Οι Αζόρες (ή ένα νησί στη μέση του Ατλαντικού)

Μία από τις προτεινόμενες θέσεις για την Ατλαντίδα είναι γύρω από τις Νήσους Αζόρες, που βρίσκονται περίπου 1.500 χλμ έξω από τις ακτές της Πορτογαλίας. Ο Ignatius L. Donnelly, ένας αμερικανός γερουσιαστής, ήταν ίσως ο πρώτος που μίλησε για αυτή την πιθανή θέση, στο βιβλίο του Atlantis: The Antediluvian World."Ωστόσο, γεωλογικές μελέτες στις Αζόρες, καθώς επίσης στα Κανάρια νησιά και στη Μαδέρα, δεν έδειξαν τίποτα που να μαρτυρεί κάποια καταβύθιση στο βυθό γύρω από αυτά τα νησιά, ούτε και ότι ο βυθός αποτέλεσε στεριά οποιαδήποτε στιγμή κατά το πρόσφατο παρελθόν.

Η μυθική Τάρτεσσος

Κάποιοι επιστήμονες ισχυρίζονται ότι εντόπισαν τη χαμένη Ατλαντίδα στην περιοχή Doniana της νότιας Ισπανίας, βόρεια από το Cadiz. Η ομάδα των αρχαιολόγων και γεωλόγων χρησιμοποίησε δορυφορικές φωτογραφίες της υποτιθέμενα βυθισμένης από τσουνάμι πόλης, σε συνδυασμό με ραντάρ εδάφους, ψηφιακή χαρτογράφηση και υποβρύχια τεχνολογία. Στους απέραντους βάλτους της περιοχής βρήκαν μια παράξενη σειρά από "μνημεία πόλεις,"κατά εικόνα της Ατλαντίδας, κτισμένες, όπως ισχυρίζονται, από τους πρόσφυγες που έφυγαν μετά από το καταστροφικό τσουνάμι. 
http://www.dailymail.co.uk/sciencetech/article-1365824/Has-real-lost-city-Atlantis-finally--buried-mud-flats-Spain.html

Βεβαίως, όπως προαναφέραμε, στην περιοχή αυτή πήγαν Φοίνικες πολύ αργότερα  από την υποτιθέμενη καταστροφή της Ατλαντίδας. Επομένως αυτά τα ευρήματα (αν υπάρχουν) θα αντιπροσωπεύουν εγκατελελειμμένες φοινικικές πόλεις, παρά οτιδήποτε άλλο. 

Η Σκανδιναβία 

Χάρτης ο οποίος δείχνει την υποθετική έκταση της λεγόμενης Doggerland (8,000 π.Χ.), η οποία ένωνε τη Μεγάλη Βρετανία με την ηπειρωτική Ευρώπη.

Η τοποθεσία της Ατλαντίδας στον Ατλαντικό Ωκεανό έχει κάποια απήχηση λαμβάνοντας υπόψη και την ομοιότητα των ονομάτων. Αρκετές υποθέσεις τοποθετούν το βυθισμένο νησί στη βόρεια Ευρώπη. Η Doggerland, καθώς και το νησί Bergen, πιστεύεται ότι πλημμύρισαν από τσουνάμι το 6100 π.Χ. 

Η Ατλαντική Εποχή του Χαλκού

http://en.wikipedia.org/wiki/Atlantic_Bronze_Age

Η Ατλαντική Εποχή του Χαλκού είναι ένα πολιτισμικό σύμπλεγμα της περιόδου 1300–700 π.Χ., και περιλαμβάνει διάφορους πολιτισμούς στην Πορτογαλία, στην Ανδαλουσία, στη Γαλικία, στην Αρμορική και στα Βρετανικά νησιά. Σε αυτήν την περίοδο τοποθετήθηκε η προέλευση των Κελτών από τον Κoch, ο οποίος θεώρησε τα Κελτικά σαν μια lingua franca του Ατλαντικού, που αργότερα επεκτάθηκε στην ηπειρωτική Ευρώπη, αλλά αυτό έρχεται σε αντίθεση με την ισχύουσα άποψη, η οποία θέλει την καταγωγή των Κελτών στον πολιτισμό Hallstatt της κεντρικής Ευρώπης.
http://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/29/54/26koch.pdf

Η θεωρία του Ατλαντικού γλωσσικού υποστρώματος (και υπερστρώματος)

Σύμφωνα με τον Vennemann, Αφροασιατικής προέλευσης ναυτικοί εγκαταστάθηκαν από την 5η χιλιετία π.Χ. στην ευρωπαϊκή ακτή του Ατλαντικού, και συνδέονται με το Μεγαλιθικό Πολιτισμό της Ευρώπης. Άφησαν ένα υπέρστρωμα στις Γερμανικές γλώσσες, κι ένα υπόστρωμα στις Κελτικές γλώσσες. Σύμφωνα με τον ίδιο, οι Ινδοευρωπαίοι συνάντησαν πληθυσμούς στη βόρεια Ευρώπη, οι οποίοι είχαν ήδη δώσει ονόματα σε ποτάμια, βουνά και οικισμούς, σε μια γλώσσα την οποία αποκάλεσε "Βασκονική."Θεώρησε ότι υπήρχαν τοπωνύμια στην ακτή του Ατλαντικού που δεν ήταν ούτε Βασκονικής ούτε Ινδοευρωπαϊκής προέλευσης. Αυτά τα τοπωνύμια θεώρησε ότι προέρχονταν από γλώσσες που συνδέονται με τη μεσογειακή Χαμιτο-Σημιτική ομάδα. 
http://en.wikipedia.org/wiki/Atlantic_(Semitic)_languages

Η θεωρία του Βασκονικού υποστρώματος 


Ο Vennemann προτείνει ότι μετά την τελευταία Εποχή των Πάγων, Βασκονικοί άνθρωποι από τη βόρεια Ισπανία και τη νότια Γαλλία αποίκησαν εκ νέου τη βόρεια Ευρώπη και έδωσαν ονόματα σε ποτάμια και μέρη. Σε πολλές περιπτώσεις αυτά τα ονόματα διασώθηκαν ακόμα και ύστερα από την αντικατάσταση των Βασκονικών γλωσσών από εκείνες των Ινδοευρωπαίων. Αυτό βασίζεται στη σύγκριση υδρωνυμίων της Παλιάς Ευρώπης, τα οποία τονίστηκαν από  τον Hans Krahe.
http://en.wikipedia.org/wiki/Vasconic_substratum_theory Old European hydronymy

Χάρτης υδρωνυμίων της Παλιάς Ευρώπης που περιέχουν τη ρίζα *al-, *alm-.

Χάρτης υδρωνυμίων της Παλιάς Ευρώπης που περιέχουν τη ρίζα *var-, *ver-.

Χάρτης υδρωνυμίων της Παλιάς Ευρώπης που περιέχουν τη ρίζα *Sal-, *Salm-.

Ο όρος "Παλαιοευρωπαϊκά"εισήχθηκε από τον Hans Krahe (1964) για τη γλώσσα του αρχαιότερου υποστρώματος που έχει ανακατασκευαστεί για τα ονόματα ποταμών (υδρωνύμια) της κεντρικής και δυτικής Ευρώπης. Ο χαρακτήρας αυτών των ονομάτων θεωρείται προ-Γερμανικός και προ-Κελτικός, και χρονολογήθηκε από τον Krahe στη 2η χιλιετία π.Χ.
http://en.wikipedia.org/wiki/Old_European_hydronymy

Η θεωρία του Φοινικικού υποστρώματος 

Σύμφωνα με τον Vennemann, Φοίνικες από την Καρχηδόνα αποίκησαν την περιοχή της Βόρειας Θάλασσας την περίοδο μεταξύ του 6ου και 3ου αι. π.Χ. Αυτό μαρτυρείται από πολλές Σημιτικές λέξεις δανεισμένες στις Γερμανικές γλώσσες. Η Ρουνική γραφή των Κελτών, σύμφωνα με τον ίδιο, προέρχεται κατευθείαν από το Φοινικικό αλφάβητο. 
http://en.wikipedia.org/wiki/Theo_Vennemann

Συμπέρασμα


Ο προηγούμενος χάρτης δείχνει την κατανομή του πολιτισμού της Cardium κεραμικής (Cardium Pottery Culture). Τα αρχαιότερα ευρήματα αυτής της κεραμικής έχουν βρεθεί στην Ήπειρο και στην Κέρκυρα, και χρονολογούνται από το 6.400-6.200 π.Χ., ενώ τελικά θα επεκταθούν από την Αδριατική θάλασσα μέχρι τις Ατλαντικές ακτές της Πορτογαλίας και νότια στο Μαρόκο (λαμβάνοντας επίσης υπόψη ότι πολλές άλλες τοποθεσίες θα βρίσκονται βυθισμένες λόγω της ανόδου της στάθμης της θάλασσας από τότε μέχρι σήμερα). Οι μακρινότερες τοποθεσίες αυτού του πολιτισμού χρονολογούνται στην ίδια περίοδο με τις τοποθεσίες στην Ιβηρική Χερσόνησο, γύρω στο 5.500 π.Χ.

Παλαιότερος Νεολιθικός πολιτισμός υπήρχε ήδη στην ανατολική Ελλάδα, στο Σέσκλο (Θεσσαλία), τα πρωιμότερα ίχνη του οποίου ανάγονται μέχρι και το 6.850 π.Χ. Ο πολιτισμός στο Σέσκλο θεωρείται θεμελιώδους σημασίας για την επέκταση της Νεολιθικής Επανάστασης στα Βαλκάνια και στην Ευρώπη, μέσω της υδάτινης οδού του Δούναβη. Ακόμα, κάποιοι θεωρούν ότι ο πολιτισμός της Cardium κεραμικής γεννήθηκε από κάποιοι παρακλάδι του πρώιμου πολιτισμού στο Σέσκλο. Αν αυτό ισχύει, τότε έχουμε μια σαφή συνέχεια από την Εγγύς Ανατολή και την Ανατολική Μεσόγειο, μέχρι τη Δυτική Μεσόγειο, καθόλη τη διάρκεια της Νεολιθικής περιόδου.

Το εκπληκτικό γεγονός είναι ότι η Νεολιθική Επανάσταση στην Ευρώπη φαίνεται να ακολούθησε μια θαλάσσια οδό, όπως είδαμε στην περίπτωση της Cardium κεραμικής, κατά μήκος των Μεσογειακών ακτών της Ευρώπης. Ακόμη πιο εκπληκτικό είναι το γεγονός ότι πέλεκεις Παλαιολιθικής προέλευσης έχουν βρεθεί στην Κρήτη, προτείνοντας ότι άνθρωποι με ναυτικά μέσα είχαν φτάσει στην Κρήτη εκατό χιλιάδες χρόνια νωρίτερα από ό,τι πιστεύαμε. Πολλοί ερευνητές πίστευαν ότι οι άνθρωποι από εκείνη την εποχή δεν ήταν ικανοί να επινοήσουν βάρκες και μέσα πλεύσης στην ανοικτή θάλασσα. Αλλά οι νέες ανακαλύψεις υπαινίσσονται ότι η ναυτιλία, έστω σε μια πρωτόγονη μορφή, είχε ανακαλυφθεί ήδη από την Παλαιολιθική περίοδο, τουλάχιστον 10000 χρόνια πριν από σήμερα.

Τα στοιχεία αυτά δείχνουν ότι ο δικός μας πολιτισμός σε μια κάπως προχωρημένη και σχετικά ενοποιημένη μορφή αρχίζει να εμφανίζεται μετά τη λήξη της τελευταίας παγετώδους περιόδου, πριν περίπου 12000 χρόνια. Καθώς η στάθμη της θάλασσας, από αυτήν τη χρονολογία κι έπειτα, άρχισε σταδιακά να ανέρχεται, πολλές περιοχές θα βρέθηκαν κάτω από το νερό, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις η καταβύθιση μπορεί να συνέβη απότομα, ύστερα από υποχώρηση χερσαίων εμποδίων. Δεν αποκλείεται δηλαδή ο μύθος της Ατλαντίδας να αναφέρεται σε κάποια από αυτές τις περιοχές, και ο οποίος μύθος ύστερα διαδόθηκε από τους πρώτους θαλασσοπόρους, και από περιοχή σε περιοχή. Αυτό πάντως που τελικά φαίνεται να έχει σημασία, είναι το γεγονός αφενός ότι οι πρώτοι πολιτισμοί εμφανίζονται νωρίτερα από ό,τι μέχρι πρότινος πιστευόταν, και αφετέρου ότι η Ατλαντίδα, αληθινή ή όχι, αποτελεί μια διαχρονική αλληγορία για τη μάχη του ανθρώπου με τη φύση, αλλά και με τον ίδιο τον εαυτό του.


Ψυχικός αυτοματισμός

0
0

Andre Masson, Αυτόματο σκίτσο, 1924 

Το Dada ήταν ένα κίνημα το οποίο ξεκίνησε στην Ευρώπη στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, και ήταν καλλιτεχνικά και πολιτικά ανατρεπτικό και ριζοσπαστικό. Ο Σουρεαλισμός διαδέχθηκε το Dada, και αποτέλεσε ένα βήμα μπροστά, μια δημιουργική δύναμη η οποία ήρθε μαζί με την ψυχανάλυση και την κβαντική φυσική. Μεταξύ άλλων, ο Andre Breton στην ποίηση, μαζί με τον Salvador Dali και τον Rene Magritte στη ζωγραφική, έκαναν τη διαφορά.

Ο Breton όρισε το Σουρεαλισμό ως εξής:

«Ψυχικός αυτοματισμός στην καθαρή του κατάσταση, με τον οποίον κάποιος εκφράζει την πραγματική λειτουργία της σκέψης- λεκτικά, γραπτά ή με οποιονδήποτε άλλον τρόπο. Καθοδηγούμενος από τη σκέψη, χωρίς κανέναν έλεγχο από τη λογική και κάθε αισθητικό ή ηθικό προβληματισμό.»

Ο Σουρεαλισμός, βασισμένος στην καλλιτεχνική έκφραση της αυθόρμητης σκέψης και του «έντεχνου διαλογισμού,» προσπάθησε να εξερευνήσει τον κόσμο της ανθρώπινης ψυχής, και να βιώσει την πραγματικότητα στην κατάσταση του ‘Εξαιρετικού.’ Ακολουθούν παραδείγματα αυτόματης ζωγραφικής,


Δύο ‘εξαιρετικά σώματα,’ από τους Victor Brauner, Andre Breton, Jacques Herold και Yves Tanguy (1935) 

και αυτόματης γραφής:  

«H τύχη είναι λογική το γύρισμα των χαρτιών που είναι μόνο μονά ή ζυγά τη νύχτα η μεγαλύτερη περιπέτεια βρίσκεται στο ξεκίνημα του προφίλ της αγάπης όπου ο άνθρωπος δεν δείχνει κανένα σημάδι να εγκαταλείψει την τήρηση των ηθικών ζητημάτων στη χαμέρπεια της βλάστησης να βάλει ποντίκια αυστηρά ιεραρχημένα με μια θεολογική χειρονομία που κάνει τους καλούς σκλάβους να παραδίνονται τελείως αλλά τα δεσμά των μουγκών κακοποιών παράγουν έναν γραμματικό με ακατάληπτη γλώσσα μόνο από εμπειρία σε σημείο γελοιοποίησης σαν τη βαρύτητα των διαλόγων του Καρτέσιου ιδιαιτέρως χρήσιμων και εύστοχων γενικά φιλιά πρωτόγονων για Χριστιανικές αρχές σαν σιελόρροια παλιών φανατικών που οι Ιησουίτες δίνουν σαν αιώνια ζωή τελείως υστερική και αδρανής στον υποκριτικό μανδύα ενός πολιτισμού του άλλοτε δηλαδή μια μόδα με την καθοδήγηση από τα άδυτα ενός συνηθισμένου κελιού όπου η δόξα των μυών χωρίς κεριά σε έναν προσφιλή ωκεανό έρχεται πρόθυμα στο παλούκι της εκτέλεσης που αυξάνει τους καρπούς της επιτυχίας χρησιμοποιώντας ένα μοναδικό μαγικό που παίρνει κεφάλια πάντα βάσει της αρχής της μεγάλης ανταπόκρισης μια απαραίτητη αναπαραγωγή των ενθουσιασμών τους ή των οσμηρών περιφρονητικών γκριματσών τους με την ελάχιστη προστασία όπως η σπλήνα των συναισθημάτων χρειάζεται μια μέθοδο στα χείλη της γεωμετρίας τόσο άχρηστη όσο η ακέραια ομορφιά με όρους της νοήμονης μορφής πρώτες καταιγίδες της επιστήμης σύμφωνα με την οποία υπάρχει ένας ξυλοκόπος με τάλαντο στο εμπόριο μορφολογική διατριβή χωρίς έναν ήχο η αθωότητα του σήμερα σε φυγή με κυκλικές λέξεις αλλά που κυριαρχεί στην πιθανή ηδονή η οποία υποβάλλεται στη δίαιτα αυτής της γυναίκας με εσωτερική ακρόαση όπως ο θησαυρός μονάκριβων παιδιών με τρελές προκαταλήψεις στη σάρκα των αιώνων αφήνει τα χέρια του χρόνου ορισμός της υποκείμενης κοινωνικής ζωής φτιαγμένης από πορσελάνη άγνωστη ή τυλιγμένης σαν τα μυαλά των απόλυτων ηλιθίων που χορεύουν στα σινεμά της Ζυρίχης στην απαρχή άσκοπων πινάκων ζωγραφικής σε κάθε πίπα μεταμφιεσμένη σε στόμα για να οδηγεί το βραχίονά της μέσα απ’ όλες τις πόρτες της αρετής δείτε τον τροχό από την άλλη μεριά να χρωματίζει μάταιες υπάρξεις καταδικασμένες να επιστρέψουν σε περασμένες εποχές των οποίων τα συναισθήματα στολίζω ω! ο Marcel Duchamp ονειρεύεται τα περίχωρα της Νέας Υόρκης ατμόσφαιρα μιας χρυσής σκηνής υποκατάστατο όταν τελειώνουμε με τη δουλειά που φέρνει πονοκέφαλο ή ακόμα την αριστερή ατμόσφαιρα, τον καινούργιο αέρα ικετεύοντας και μαζεύοντας μια χούφτα τακτοποιημένη χωρίς την άγνοια μιας κούκλας ενάρετης κατ’ όνομα μια διάκριση μόνο σε επαφή με την κοκέτικη αφέλεια η μοντέρνα γλώσσα θέλετε έναν συγγραφέα; ένα Chateau-briant; ή έξι περαστικές φαντασιώσεις; το δίλλημα του ελεύθερου έρωτα είναι το λάθος κλειδί για το σύστημα των ελευθεριών που κάποιος έχει στο αιδοίο καστορέλαιο για να εισέρχεται στα σπίτια με τα μάτια στους γλουτούς στα πλαίσια του βασιλείου της ευτυχίας στη σκλαβιά των Clovis για την παρθένα που κοκκινίζει από τη μυστηριώδη και με στείρες ενώσεις αγνότητα ως την ευόδωση των συνουσιών της ιππασίας εκεί κάπου ένα μικρό χτύπημα της τύχης ή αφήστε το για πατριωτικούς λόγους » 
Francis Picabia & Tristan Tzara (1919) 

Ο Andre Breton, το 1933, έγραψε ένα κείμενο σχετικά με τον ψυχικό αυτοματισμό, το ‘Αυτόματο μήνυμα:’ 

«Η ιστορία της αυτόματης γραφής στο σουρεαλισμό- και δεν φοβάμαι να το πω- χαρακτηρίζεται από συνεχείς αποτυχίες. Πράγματι, ούτε οι ύπουλες διαμαρτυρίες των κριτικών, οι οποίοι ήταν ιδιαίτερα επικριτικοί και εχθρικοί, θα μ’ εμποδίσουν να αναγνωρίσω ότι, για χρόνια, βασιζόμουν στον καταιγισμό της αυτόματης γραφής να καθαρίσει οριστικά τους φιλολογικούς στάβλους. Από αυτή την άποψη, η επιθυμία να ανοίξουν διάπλατα οι πύλες της παλίρροιας σίγουρα θα παραμείνει η κύρια ιδέα του σουρεαλισμού. Αυτό σημαίνει για μένα ότι οι οπαδοί ή οι αντίπαλοι του κινήματος θα ξεχωρίζουν πάντα εύκολα από το κατά πόσο αξιολογούν καθαυτό το αποτέλεσμα της αυτόματης γραφής ή αν, αντίθετα, θα ήθελαν να συμφιλιωθεί με κάτι άλλο εκτός από αυτό. Η ποιότητα, εδώ όπως και γενικότερα, δεν μπορεί να βοηθήσει να γίνει μια συνάρτηση της ποσότητας. Αν και δεν υπήρξε έλλειψη ποσότητας, μερικοί ευκολονόητοι παράγοντες την εμπόδισαν από το να δράσει σε δημόσια κλίμακα ως δύναμη κατάδυσης: χιλιάδες σημειώσεις, η μία καλύτερη από την άλλη, παρέμειναν στα συρτάρια. Το σημαντικό είναι, επιπλέον, για τα περισσότερα από αυτά τα σημειωματάρια να γεμίσουν, μια άπειρη ποσότητα- και ακόμα περισσότερο, οι συγγραφείς τους να συγκρίνουν τη μέθοδό τους με τη δική μας και να ομολογούν ανοικτά σ’ εμάς τις τεχνικές τους ανησυχίες. 

Αν και ποτέ δεν προσπάθησα να κωδικοποιήσω τον τρόπο με τον οποίο αυτή η πολύ προσωπική και απείρως μεταβλητή υπαγόρευση έχει αποκτηθεί, δεν μπόρεσα να αποφύγω (προτείνοντας ορισμένους τρόπους συμπεριφοράς) να απλοποιήσω τις διαδικασίες ακρόασης σε έναν ακραίο βαθμό, ούτε να γενικεύσω εντελώς προσωπικές μεθόδους επαναφοράς σε περίπτωση που η συνεδρίαση διακοπτόταν. Επίσης παρέλειψα, ακόμη και σε μια σειρά δημοσιεύσεων που ακολούθησαν το πρώτο μανιφέστο, να καθορίσω τη φύση των εμποδίων τα οποία συχνά συνωμοτούσαν να αποπροσανατολίσουν την εκροή του λόγου από την αρχική της κατεύθυνση. Εξού και τα πολύ θεμιτά ζητήματα- τα οποία επιπλέον δεν συνάντησαν την παραμικρή αντίρρηση- για τα οποία έχω κατά καιρούς ερωτηθεί: Πώς μπορεί κάποιος να εγγυηθεί την ομοιογένεια ή να διορθώσει την ετερογένεια των μερών ενός τέτοιου λόγου, ο οποίος συχνά φαίνεται να περιέχει κομμάτια από πολλούς άλλους λόγους; Τι μπορεί κάποιος να καταλάβει από τις παρεμβολές και τα κενά; Πώς μπορεί κανείς να μην οπτικοποιήσει σε κάποιον βαθμό αυτό που ειπώθηκε; Πώς μπορεί κανείς να αντέξει το οδυνηρό πέρασμα από το ακουστικό στο οπτικό; κλπ... Είναι δυστυχώς αλήθεια ότι μέχρι σήμερα, όσοι εντρύφησαν ‘ποιητικά’ στην αυτόματη γραφή δεν ενδιαφέρθηκαν το ίδιο γι’ αυτά τα ερωτήματα. Πολλοί, στην πραγματικότητα, προτίμησαν να βλέπουν την αυτόματη γραφή μόνο σαν μια νέα επιστήμη με λογοτεχνικά αποτελέσματα, την οποία με ελαφριά καρδιά προσάρμοσαν στις ανάγκες της δικής τους ειδικότητας. Πιστεύω ότι μπορώ να πω ότι η αυτόματη ροή, την οποία, κολακευτικά για τους εαυτούς τους, θεωρούσαν ότι μπορούσαν να χρησιμοποιούν κατά βούληση, πολύ σύντομα τους εγκατέλειψε τελείως. Άλλοι έμεναν ικανοποιημένοι με τον αυθορμητισμό τους με ένα ημίμετρο το οποίο βασίζεται στην ενθάρρυνση της έκφρασης της αυτόματης γλώσσας εν μέσω λίγο- πολύ συνειδητών διαδικασιών. Τέλος, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι πολλές διασκευές αυτόματων κειμένων κυκλοφόρησαν πρόσφατα- κείμενα τα οποία δεν είναι πάντα εύκολο να διακριθούν με μια πρώτη ματιά από τα πρωτότυπα, επειδή δεν διαθέτουμε αντικειμενικά, θεμελιώδη κριτήρια. Αυτά τα σκοτεινά σημεία, αυτές οι ελλείψεις, αυτή η στασιμότητα, αυτές οι προσπάθειες πιστής αναπαραγωγής φαίνεται ότι απαιτούν περισσότερο από ποτέ, για το καλό των δράσεων που θέλουμε να πετύχουμε, την πλήρη επιστροφή στις πρώτες αρχές. 

Μια ακριβής διάκριση πρέπει να γίνει ανάμεσα στην ‘αυτόματη’ γραφή και ζωγραφική, με την έννοια που χρησιμοποιείται στο σουρεαλισμό, και την αυτόματη γραφή και ζωγραφική που εφαρμόζεται από πνευματιστές. Οι τελευταίοι- αυτοί τουλάχιστον που πράγματι έχουν ιδιαίτερες ικανότητες- καταγράφουν γράμματα ή σειρές με καθαρά μηχανικό τρόπο: δεν έχουν καμία συναίσθηση τού τι γράφουν ή σχεδιάζουν, και φαίνονται σαν το παραλυμένο χέρι τους να κατευθύνεται από κάποιον άλλον. Εκτός απ’ αυτούς, οι οποίοι παθητικά βλέπουν τις γραμμές τους να γράφονται χωρίς να καταλαβαίνουν το νόημά τους παρά μόνο εκ των υστέρων, υπάρχουν άλλοι που παράγουν, σαν να μπορούν να τις εντοπίσουν, επιγραφές ή μορφές οι οποίες εμφανίζονται πάνω σε αντικείμενα. Θα ήταν μάταιο να προτιμήσουμε τη μία ή την άλλη από τις δύο μεθόδους, οι οποίες παρεμπιπτόντως μπορούν να συνυπάρχουν στο ίδιο άτομο… 

Ο όρος ‘αυτόματη γραφή,’ όπως αυτός χρησιμοποιείται από το σουρεαλισμό, παραμένει αντικείμενο διαμάχης. Αν φταίω κάπως γι’ αυτό, είναι επειδή η ‘αυτόματη’ γραφή (ή ‘μηχανική,’ ή ‘ασυνείδητη’) αποτελούσε πάντα για μένα το όριο προς το οποίο ο σουρεαλιστής ποιητής πρέπει να τείνει, χωρίς ωστόσο να χάνει επαφή με το γεγονός ότι, αντίθετα με αυτό που επιδιώκουν οι πνευματιστές- την αποσύνδεση του ενδιάμεσου από την ψυχική του προσωπικότητα- ο σουρεαλισμός προτείνει απλά την ένωση της προσωπικότητας. Είναι προφανές ότι, για εμάς, το ζήτημα της εξωτερικότητας μιας ‘φωνής’ δεν χρειάζεται καν να τεθεί. Επιπλέον, από την αρχή φαινόταν άσκοπα δύσκολο και, δεδομένου των ιδιαίτερων ψυχολογικών συνεπειών του στόχου που επιδιώκαμε, σχεδόν περιττό να μπούμε στη διαδικασία μιας διχοτόμησης της λεγόμενης εμπνευσμένης γραφής- την οποία θέσαμε σε αντιπαράθεση με την υπολογιστική φιλολογία- σε ‘μηχανική,’ ‘ημι-μηχανική,’ και ‘διαισθητική’ γραφή: αυτές οι τρεις υποδιαιρέσεις είναι απλές διαβαθμίσεις. Ξανά, η μόνη μας επιλογή ήταν να ακολουθήσουμε ένα μονοπάτι το οποίο είχε χαραχθεί από τον Lautreamont και τον Rimbaud (για τον τελευταίο αναφέρω ενδεικτικά την πρώτη γραμμή από το ποίημά του ‘Promontory’), και η οποία έγινε ιδιαίτερα ελκυστική χάρη σε συγκεκριμένες διαδικασίες ψυχολογικής έρευνας. Στον 20ο αιώνα, αμέσως μετά τον πόλεμο, αυτό το μονοπάτι απαραίτητα περιελίχθηκε γύρω από την μικρή ομάδα ποιητών που είχαμε συστήσει· και όταν αρχίσαμε να το ακολουθούμε, ξαφνικά αντιληφθήκαμε ψιθύρους προς όλες τις κατευθύνσεις. Ξέρουμε ότι η προσπάθεια να συλλάβουμε γραπτά αυτόματα μηνύματα σύντομα συνοδεύτηκε από μια άλλη διαδικασία η οποία προσπαθούσε να συλλάβει αυτό το μήνυμα στην προφορική του μορφή. Αλλά σ’ αυτό το σημείο, τα πειράματά μας δικαίωσαν πλήρως τον ισχυρισμό του Myers ότι ο αυτόματος λόγος δεν αποτελεί από μόνος του μια πιο εξελιγμένη μορφή του μηχανικού μηνύματος απ’ ό,τι η αυτόματη γραφή, και ότι επιπλέον θα πρέπει να αποφεύγεται εξαιτίας των βαθιών αλλαγών που μπορεί να επιφέρει στη μνήμη και στην προσωπικότητα. 

Το ξεχωριστό χαρακτηριστικό του σουρεαλισμού είναι ότι ανακήρυξε την πλήρη ισότητα όλων των ανθρώπων απέναντι στο υποσυνείδητο μήνυμα, και ότι διατήρησε σταθερά την άποψη ότι αυτό το μήνυμα αποτελεί κοινή κληρονομιά, στην οποία όλοι έχουν μερίδιο, και η οποία πρέπει σύντομα, και με οποιοδήποτε κόστος, να πάψει να θεωρείται προνόμιο των λίγων εκλεκτών. Θέλω να πω ότι κάθε άνθρωπος πρέπει να πειστεί για την ικανότητά του να εντρυφήσει σε αυτήν τη γλώσσα κατά βούληση, η οποία δεν έχει τίποτα το υπερφυσικό και η οποία, για τον καθένα από μας, είναι το όχημα της αποκάλυψης. Για να επιτευχθεί αυτό, είναι σημαντικό να αναθεωρηθούν οι στενές και λανθασμένες αντιλήψεις σχετικά με τέτοιου είδους εκφράσεις, είτε ποιητικές είτε πνευματιστικές. Αν κάποιος κοίταζε πιο προσεκτικά το ζήτημα, θα διαπίστωνε ότι στην πραγματικότητα κάθε τέτοια έκφραση προέκυψε από ένα τυχαίο συμβάν, του οποίου το αποτέλεσμα ήταν να αμβλύνει συγκεκριμένες αντιστάσεις του ατόμου. Για όποιον ενδιαφέρεται για κάτι περισσότερο από τον άμεσο πεζό λόγο, το ουσιώδες είναι ότι αυτές οι αντιστάσεις μπορούν όντως να παρακαμφθούν. Όπως ο καθηγητής Lipps παρατήρησε στη μελέτη του σχετικά με τους αυτόματους χορούς που πραγματοποιήθηκαν από το ενδιάμεσο Magdeleine γύρω στο 1908, «η ύπνωση δεν είναι παρά το μέσο για την εκδήλωση των ταλέντων τα οποία εκφράζονται υπό την επήρειά της· η πραγματική του πηγή βρίσκεται σε προϋπάρχουσες τάσεις, λειτουργίες ή προδιαθέσεις, οι οποίες απομακρύνθηκαν από τη φυσική τους έκφραση εξαιτίας αντίξοων παραγόντων. Ο ρόλος της ύπνωσης είναι απλά να ελευθερώσει αυτά τα ταλέντα παραλύοντας τους ανασταλτικούς παράγοντες.» Η αυτόματη γραφή- η οποία είναι εύκολη κι ελκυστική, και την οποία ελπίζουμε ότι θέσαμε στη διάθεση όλων απομακρύνοντας το τρομακτικό και χρονοβόρο εργαλείο της ύπνωσης- φαίνεται, ανεξάρτητα από τέτοια εμπόδια, να είναι αυτό που ο Schrenck- Notzing είδε ως, «ένα βέβαιο μέσο έκφρασης των ψυχικών λειτουργιών, και ιδιαίτερα των καλλιτεχνικών ταλέντων, με την εστίαση της συνείδησης στο συγκεκριμένο έργο και με την απελευθέρωση του υποκειμένου από τους ανασταλτικούς παράγοντες, οι οποίοι κάποιες φορές καθολικά μπλοκάρουν την άσκηση των δυνητικών χαρισμάτων του.» 

Αυτή η σκοπιά του καλλιτεχνικού ταλέντου, και η καταπληκτική ματαιοδοξία που το συνοδεύει, αποτελούν φυσικά ένα μεγάλο μέρος των εσωτερικών και εξωτερικών παραγόντων έλλειψης εμπιστοσύνης οι οποίοι, στο σουρεαλισμό, εμπόδισαν την αυτόματη γραφή να εκπληρώσει όλους τους σκοπούς της. Παρότι ο αρχικός σκοπός ήταν απλά η επίτευξη ακούσιων λεκτικών αναπαραστάσεων και η καταγραφή τους, αποφεύγοντας παράλληλα κάθε ποιοτικό χαρακτηρισμό, οι συγκριτικές μέθοδοι δεν μπορούσαν παρά να δείξουν ότι η εγγενής γλώσσα διαφορετικών συγγραφέων επιδείκνυε άνισα επίπεδα πλούτου και λεπτότητας- γεγονός που αποτέλεσε γόνιμο έδαφος για ποιητικές αντιπαραθέσεις. Στις περισσότερες περιπτώσεις, επιπλέον, μια αναπόφευκτη, επικείμενη ικανοποίηση στους όρους των αποκτηθέντων κειμένων, και ιδιαίτερα στις εικόνες και στις συμβολικές μορφές τους, οδήγησε επίσης στο να αμβλύνει την αντικειμενικότητα και απόσταση που αυτοί οι συγγραφείς έπρεπε να τηρήσουν απέναντι στα δημιουργήματά τους (τουλάχιστον όσο τα έγραφαν.) Αυτή η στάση, ενστικτώδης για όσους ασχολούνται με την κριτική της ποιητικής αξίας, είχε το ατυχές αποτέλεσμα να οδηγήσει στην κυριαρχία του υποκειμένου πάνω στο καταγραφόμενο μήνυμα. Κι έτσι έκλεισε ο κύκλος αυτού που ο Δρ. Georges Petit, σε μια κυριολεκτικά εξαιρετική εργασία, ονόμασε ‘αντιληπτικές αναπαραστάσεις,’ πάνω στις οποίες, εξορισμού, ακόμα επιμένουμε ότι πρέπει να δρούμε συσχετίζοντάς τες, χωρίς αμφισημία, με το Εγώ. Για εμάς, το αποτέλεσμα ήταν μια διακοπτόμενη αλληλουχία οπτικών εικόνων οι οποίες λάμβαναν χώρα κατά τη διάρκεια της ακρόασης, διακόπτοντας το μουρμουρητό, και προς ζημία του οποίου δεν καταφέρναμε πάντα να αντισταθούμε να το καταγράψουμε. Αφήστε με να εξηγήσω. Όχι μόνο πιστεύω ότι πάντα υπάρχει πολυπλοκότητα στους φανταστικούς ήχους- η ομοιογένεια και ταχύτητα της υπαγόρευσης παραμένουν ανοικτά ζητήματα- αλλά επίσης φαίνεται σίγουρο ότι οπτικές ή απτικές εικόνες (πρωτόγονες, οι οποίες δεν συνοδεύονται από λέξεις, όπως η αναπαράσταση της λευκότητας ή της ελαστικότητας) δρουν ελεύθερα στην άπειρη περιοχή που βρίσκεται ανάμεσα στο συνειδητό και στο ασυνείδητο. Τώρα, αν η αυτόματη υπαγόρευση μπορεί να αποκτηθεί με κάποια συνέχεια, η διαδικασία με την οποία αυτές οι εικόνες αναπτύσσονται και συνενώνονται είναι πολύ δύσκολο να γίνει κατανοητή. Στο βαθμό που γνωρίζουμε, η φύση τους είναι αυθόρμητη. Έτσι ήταν το ίδιο απόγευμα που σημείωσα τις δύο πρώτες προτάσεις αυτού του κειμένου, έχοντας ακριβώς παραιτηθεί από την προσπάθεια να προκαλέσω κάποια λεκτική αντιστοιχία, όταν έπιασα τον εαυτό μου (το χέρι μου;) να διπλώνει τια άκρες- όπως κάνει κάποιος που στρίβει τσιγάρο-. Χωρίς αμφιβολία, το εξέλαβα αυτό ως μια άλλη μορφή αυτοματισμού. Αποκτήθηκε αυτό σε αντιστάθμιση της λεκτικής έκφρασης την οποία προσπαθούσα τόσο έντονα να συλλάβω; Δεν ξέρω. Σε κάθε περίπτωση (και αυτό είναι το σημαντικό), θεωρώ τις λεκτικές εμπνεύσεις απείρως πλουσιότερες σε οπτικά νοήματα, απείρως πιο ανθεκτικές απέναντι στα μάτια, από τις καθαυτές οπτικές εικόνες. Εξού και η συνεχής διαμαρτυρία μου ενάντια στη λεγόμενη ‘οραματιστική’ δύναμη του ποιητή. Όχι, οι Lautreamont και Rimbaud δεν έβλεπαν, ούτε βίωναν εκ των προτέρων αυτό που περιέγραφαν· το οποίο είναι ισοδύναμο με το να πούμε ότι δεν περιέγραφαν κάτι έτσι κι αλλιώς, αλλά ότι μάλλον περιόριζαν τον εαυτό τους στους σκοτεινούς διαδρόμους της ύπαρξής τους στο ν’ ακούνε- αδιάκριτα και, όσο έγραφαν, χωρίς να κατανοούν περισσότερο από εμάς όταν τα πρωτοδιαβάσαμε- συγκεκριμένα επιτευγμένα ή επιτεύξιμα σχήματα λόγου. Η ‘φώτιση’ έρχεται ύστερα…»


Landscape with Flies, Salvador Dali, 1964


Προϊστορική σπηλαιογραφία 

Στον πίνακά του, ο Dali δείχνει ένα σουρεαλιστικό τοπίο, όπου οι ‘μύγες’ αναπαρίστανται με άσπρες κουκκίδες. Σύγχρονες έρευνες στη νευρολογία έχουν δείξει ότι, ενώ σε κατάσταση αλλαγμένης συνείδησης (altered state of consciousness), οι άνθρωποι περιγράφουν ‘εικόνες’ που εμφανίζονται στη σκέψη τους, όπως ‘τελείες,’ η ‘κύματα,’ ‘δίνες,’ κλπ. Αξιοσημείωτο είναι ότι αυτά τα μοτίβα είναι τα ίδια, ανεξάρτητα από το άτομο, τις προσωπικές εμπειρίες, ή το μέρος που κάποιος μεγάλωσε. Είναι επίσης ενδιαφέρον να πούμε ότι τα πρώτα παραδείγματα αυτόματης σχεδίασης προέρχονται από τις προϊστορικές σπηλαιογραφίες οι οποίες έχουν βρεθεί σε μέρη της Ευρώπης. Όπως βλέπουμε στην προηγούμενη εικόνα, οι μορφές των ζώων συνοδεύονται από ‘τελείες’ και ‘γραμμές,’ οι οποίες εκφράζουν κάποιον αφηρημένο συμβολισμό. Οι αρχαιολόγοι τώρα πιστεύουν ότι αυτές οι ζωγραφιές εκφράζουν κάτι περισσότερο από απλές αναπαραστάσεις της φύσης, καθώς φαίνεται ότι σχεδιάστηκαν από ανθρώπους σε κάποια κατάσταση ‘ύπνωσης.’


Mandala ζωγραφισμένο από έναν ασθενή του Carl Jung 

Κατά τη διάρκεια του προηγούμενου αιώνα, ο Freud αναγνώρισε την ύπαρξη τέτοιων καταστάσεων κι εμφανίσεων, και την πιθανή αξία τους στην ψυχανάλυση, ενώ ο Carl Jung προχώρησε παραπέρα για να συσχετίσει αυτά τα μοτίβα με αυτό που ο ίδιος ονόμασε αρχέτυπα. Αυτού τα είδη αρχετυπικής συμπεριφοράς εμφανίστηκαν σε αυτόματα σχέδια mandalas, σαν κι αυτό της εικόνας. Βέβαια, αυτή η εικόνα είναι ιδιαίτερα πρότυπη, δηλαδή προϋποθέτει έναν υψηλό βαθμό γεωμετρικής γνώσης. Αυτό είναι ακριβώς το θέμα: Όποιες κι αν είναι οι αρχικές εικόνες που παράγονται από το ασυνείδητο, η τελική τους έκφραση βγαίνει πάντοτε ‘φιλτραρισμένη’ από το συνειδητό. Αυτή είναι μια θεμελιώδης διάκριση, καθώς η διαδικασία της περιγραφής είναι ουσιαστικά συνειδητή. Πώς μπορεί κάποιος να απαλλαγεί από την παρεμβολή της συνείδησης ώστε να παράγει ‘καθαρή’ αυτόματη τέχνη; Ο άνθρωπος χρειάστηκε εκατομμύρια χρόνια εξέλιξης για να φτάσει στο επίπεδο έκφρασης, ποσοτικοποίησης, και λεξικοποίησης των συναισθημάτων που είχε και των ερεθισμάτων που λάμβανε από τον εξωτερικό κόσμο. Ποιο το νόημα να επιστρέψουμε σε ένα πρωτόγονο στάδιο 'αυτόματης γραφής'και 'άναρθρων κραυγών;'Η διαδικασία της έκφρασης άγνωστων μέχρι τώρα σκέψεων και συναισθημάτων, καθώς και νέων αντικειμένων τα οποία ανακαλύπτονται, αποτελούν έναν από τους βασικούς σκοπούς της τέχνης. Φαντάζομαι ότι αυτός ήταν ο σκοπός και των σουρεαλιστών. Ωστόσο, η τέχνη τους ήταν αναμεμιγμένη σε τέτοιο βαθμό με την πολιτική, ή ακόμα και μια πεισματική προσπάθεια λεκτικής επίδειξης, ώστε τις περισσότερες φορές στο τέλος έχανε τον όποιον αυθόρμητο σκοπό του.


Η αρχή της ηδονής

0
0
Με απλά λόγια, η αρχή της ηδονής λέει ότι όλοι επιδιώκουμε την απόλαυση και αποφεύγουμε τον πόνο. Την αρχή αυτή ανακάλυψε ο Freud. Τις περισσότερες φορές, ωστόσο, επιδιώκοντας την απόλαυση κάνουμε τους εαυτούς μας να πονάνε. Αυτό το παράδοξο της ηδονής απασχόλησε τους φιλοσόφους. Ο Henry Sidgwick, για παράδειγμα, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η ευτυχία και η απόλαυση είναι φαινόμενα που δεν ακολουθούν τους γνωστούς νόμους της φύσης. Έτσι, συνήθως βρίσκουμε την ευτυχία όταν την αναζητούμε όσο το δυνατό λιγότερο. Σε κάθε περίπτωση, αυτό που μας ευχαριστεί περισσότερο είναι κάτι που μας αρέσει να κάνουμε, είτε αυτό είναι ευχάριστο είτε δυσάρεστο. Αυτό είναι κάτι που έχει να κάνει με το καθήκον ή τη μοίρα. Ο σκοπός της ζωής μας είναι κάτι που το καταλαβαίνουμε σπάνια ή εκ των υστέρων, αλλά όταν εκπληρώνουμε το νόημα της ζωής μας, τότε παίρνουμε και τη μέγιστη απόλαυση. 


Το σουρεαλιστικό πάρκο, Las Pozas, Xilitla, Μεξικό 


Edward James 

Ο Edward James ήταν ποιητής και σπόνσορας των σουρεαλισμών, όπως του Νταλί και του Μαγκρίτ. Σε κάποια στιγμή της ζωής του άφησε τα πάντα πίσω, και εγκαταστάθηκε στο Μεξικό για να φτιάξει ένα αγρόκτημα με σουρεαλιστικό κήπο (παραπάνω φωτογραφία). Η ιδέα του ήρθε όταν οι ορχιδέες που είχε φυτέψει καταστράφηκαν. Έτσι, ήταν μια ιδέα την οποία συνέλαβε σταδιακά. Αυτό ακριβώς συμβαίνει σε όλους μας. Όσο περισσότερο βιάζουμε τα πράγματα, τόσο περισσότερο τα θαλασσώνουμε. Επιπλέον, όταν επιβάλουμε σε πράγματα και ανθρώπους τις δικές μας επιθυμίες, αντιμετωπίζοντάς τους σαν αντικείμενα ηδονής, χάνουμε την πραγματική τους αξία, η οποία θα μπορούσε να είναι πιο ωφέλιμη. Έτσι, φαίνεται να υπάρχει κάποια ισορροπία ανάμεσα στην απόλαυση των πραγμάτων και στην ερμηνεία που τους δίνουμε. 

Ο Νταλί ήταν εκστατικός από τη φύση του με τα πάντα, ακόμα και με την ίδια τη γέννησή του: «Ας χτυπήσουν όλες οι καμπάνες!» φώναζε. «Ας ισιώσουν οι καματεροί αγρότες για μια στιγμή την αγκυλωμένη καμπύλη της ανώνυμης πλάτης τους, έτσι όπως είναι σκυμμένη σαν τον κορμό μιας ελιάς, στριμμένος από την τραμουντάνα, και ας ξεκουραστούν τα μαγουλά τους, χαραγμένα από βαθιές, γεμάτες χώμα ρυτίδες, στην παλάμη των ροζιασμένων χεριών τους, σε μια ευγενική στάση στιγμιαίας και διαλογιστικής ανάπαυλας. Κοιτάξτε! Ο Σαλβαδόρ Νταλί μόλις γεννήθηκε!.. Είναι κάτι τέτοια πρωινά που οι Έλληνες και οι Φοίνικες θα πρέπει να είχαν αποβιβαστεί στους όρμους του Rosas και του Ampurias, προκειμένου να στρώσουν το κρεβάτι του πολιτισμού και να βάλουν τα καθαρά, λευκά και θεατρικά σεντόνια της γέννησής μου, εδώ στο κεντρικότερο σημείο της πεδιάδας του Ampurdan, που είναι το πιο στέρεο και πιο αληθινό κομμάτι τοπίου στον κόσμο.» 

Ο Νταλί επίσης επέμενε ότι είχε «ενδομήτριες αναμνήσεις.» Δηλαδή οπτικές αναμνήσεις της ζωής πριν από τη γέννηση, και έλεγε: «Ήταν θεϊκές, παραδείσιες.» Ο Νταλί υποστήριζε ότι ήταν η πηγή «εκείνης της αναταραχής και συναισθήματος» που είχε νιώσει κατά τη διάρκεια της ζωής του όταν ήρθε αντιμέτωπος με την «παραισθησιογόνο εικόνα» δύο τηγανιτών αυγών: «Τα τηγανιτά αυγά στο πιάτο χωρίς το πιάτο, που είδα πριν τη γέννησή μου ήταν υπέροχα, φωσφορίζοντα και πολύ λεπτομερή σε όλες τις αναδιπλώσεις των αχνών γαλαζόασπρων χρωμάτων τους.» 

Οι ενδομήτριες αναμνήσεις έδωσαν στον Νταλί τα θεμέλια για τις αναζητήσεις της ζωής του: «Φαίνεται ολοένα πιο ξεκάθαρο ότι η φαντασιακή ζωή του ανθρώπου τείνει να ανασυστήσει συμβολικά τις πιο όμοιες περιπτώσεις και αναπαραστάσεις της αρχικής παραδείσιας κατάστασης, και ιδιαίτερα να ξεπεράσει το φοβερό «τραύμα της γέννησης,» τη στιγμή της οποίας εξοριζόμαστε από τον ενδομήτριο παράδεισο, περνώντας απότομα από αυτό το ιδανικά προστατευτικό και κλειστό περιβάλλον σε όλους τους σκληρούς κινδύνους του ζοφερά πραγματικού κόσμου, βιώνοντας τα συνεπακόλουθα φαινόμενα της ασφυξίας, της συμπίεσης, της τύφλωσης από το ξαφνικό εξωτερικό φως και της ωμής βιαιότητας της πραγματικότητας του κόσμου…» 


Το αίνιγμα της ηδονής- η μητέρα μου, η μητέρα μου, η μητέρα μου 
The Enigma of Desire- my Mother, my Mother, my Mother, Salvador Dali, 1929 


Αμάγαλμα- Κάποιες φορές φτύνω στο πορτραίτο της μητέρας μου για πλάκα 
 Amalgam- Sometimes I Spit on the Portrait of My Mother for the Fun of It, Salvador Dali, 1929

Ένα από τα πρώτα έργα ζωγραφικής που εγκαινίασαν τη σουρεαλιστική περίοδο του Νταλί ήταν το «The Enigma of Desire- my Mother, my Mother, my Mother.» Πήρε τον τίτλο από τον ποιητή Paul Eluard. Η φιγούρα με τα λερωμένα εσώρουχα έκανε τον πίνακα διάσημο στη Βαρκελώνη, πριν ακόμη το σκάνδαλο συγκλονίσει τους υπόλοιπους σουρεαλιστές. Με το πού τέλειωσε αυτόν τον πίνακα, ο Νταλί βρήκε μια έγχρωμη λιθογραφία της Ιερής Καρδιάς του Ιησού στη Rambla του Figueras, και έγραψε πάνω της: «Κάποιες φορές φτύνω τη φωτογραφία της μητέρας μου για πλάκα.» Για να δικαιολογήσει την πράξη του, είπε πως ήταν απολύτως δυνατό να αγαπάει κάποιος την μητέρα του ολόψυχα και παρόλα αυτά να ονειρεύεται ότι τη φτύνει· όντως, τόνισε, ότι σε κάποιες θρησκείες το φτύσιμο ήταν ιερή πράξη! 


Ο Μεγάλος αυνανιστής 
 The Great Masturbator, Salvador Dali, 1929 

Όταν ο Νταλί ζωγράφιζε τον «Μεγάλο αυνανιστή,» το μυαλό του πήγε πίσω στις απρόσιτες κυρίες του Παρισιού: «Με το χέρι μου, μπροστά στον καθρέφτη της γκαρνταρόμπας μου, πέτυχα τη ρυθμική και μοναχική θυσία με την οποία θα παρέτεινα όσο το δυνατό περισσότερο τη διαφαινόμενη χαρά που αναζητείται και περιέχεται σε όλες τις γυναικείες μορφές που κοίταζα με επιθυμία εκείνο το απόγευμα, των οποίων οι μορφές, τώρα στις εντολές της μαγείας των κινήσεων των χεριών μου, επανεμφανίστηκαν η μία μετά την άλλη στη σειρά, καθώς έρχονται ασταμάτητα να μου δείξουν τι επιθυμούσα στην καθεμιά! Στο τέλος ενός μακριού, εξουθενωτικού και θνητού δεκαπεντάλεπτου, έχοντας φτάσει στα όρια της αντοχής μου, έβγαλα από μέσα μου την ύστατη ηδονή με όλη τη ζωική δύναμη του σφιγμένου χεριού μου, μια ηδονή αναμεμειγμένη όπως πάντα με την πικρή και καυτερή ανακούφιση των δακρύων μου- και αυτό στην καρδιά του Παρισιού, όπου ένιωσα παντού τριγύρω μου τον αστραφτερό αφρό των γλουτών των θηλυκών κρεβατιών. Ο Σαλβαδόρ Νταλί ξάπλωσε μόνος στο κρεβάτι του…» 

Ο «Μεγάλος Αυνανιστής» είναι από μόνος του μια αναπαράσταση της ηδονής. Το στόμα της Γκαλά σχεδόν αγγίζει τα γεννητικά όργανα του Νταλί, ενώ το σώμα της Γκαλά έχει το σχήμα ενός «σκεύους ηδονής.» 


Φωτισμένες απολαύσεις
Illumined Pleasures, Salvador Dali, 1929

Για τον Νταλί, η ηδονή μπορούσε να βρεθεί οπουδήποτε, από μια αίθουσα θεάτρου μέχρι έναν πολυσύχναστο δρόμο γεμάτο ποδήλατα. Τα αγαπημένα του θέματα και σύμβολα επανεμφανίζονται ως αναπαραστάσεις της ηδονής, του ευνουχισμού και της αναγέννησης. 


Η αρχή της ηδονής (πορτραίτο του Edward James), Ρενέ Μαγκρίτ 
The Pleasure Principle (Portrait of Edward James), Rene Magritte, 1937 

Για τον καλλιτέχνη, η απόλαυση είναι πάντα κάπου αλλού. Η αρχή της ηδονής μπορεί να συνοψιστεί καλλιτεχνικά στον προηγούμενο πίνακα του Ρενέ Μαγκρίτ. Στο τραπέζι βρίσκεται ένα άλλο αντικείμενο της ηδονής, προσωπικό για τον καλλιτέχνη, ενώ τα χέρια του είναι πλήρως εκφραστικά. Το ένα χέρι προσπαθεί να πιάσει το αντικείμενο, ενώ το άλλο χέρι βρίσκεται κάτω από το τραπέζι. Το κεφάλι του ζωγράφου καλύπτεται με φως. Κρύβει άραγε το φως κάτι (το αληθινό πρόσωπο), ή μήπως λάμπει για να φωτίσει μια διαφορετική πτυχή του πνεύματός μας; 


Ο αόρατος άνθρωπος 
The Invisible Man, Salvador Dali, 1929 

Στον προηγούμενο πίνακα βλέπουμε πώς το φως αποκαλύπτει την αρχή της ηδονής σε μια από τις καθαρότερες μορφές της. Η φιγούρα ενός άντρα εναλλάσσεται με την εικόνα μιας μήτρας.


Αναπαραστάσεις της επιθυμίας 
Accomodations of Desire, Salvador Dali, 1929 

Με τον προηγούμενο πίνακα, ο Νταλί έχει εμπλακεί σε άλλο ζήτημα της ηδονής. Η ηδονή τώρα αναπαρίσταται με τα κεφάλια λιονταριών. Τρέμοντας, ρώτησε την Γκαλά: «Τι θέλεις να σου κάνω;» Τότε η Γκαλά μεταμορφώνοντας την τελευταία αχτίδα της ηδονικής της έκφρασης στο σκληρό φως του τυραννικού της εαυτού, απάντησε, «Θέλω να με σκοτώσεις!» Τότε σημείωσε ο Νταλί: «Μια από τις σκέψεις που έλαμψαν στο μυαλό μου ήταν να πετάξω τη Γκαλά από την κορφή του πύργου του Καθεδρικού Ναού του Τολέδο.» Η Γκαλά ωστόσο αποδείχθηκε πιο δυνατή από τους δύο: «Η Gala όμως με αποτράβηξε από το επικείμενο έγκλημα, και θεράπευσε την τρέλα μου. Σ’ ευχαριστώ! Θέλω να σ’ αγαπώ! Σκοπεύαμε να παντρευτούμε. Τα υστερικά μου συμπτώματα εξαφανίστηκαν ένα προς ένα, ως δια μαγείας. Ξανάγινα αφέντης του γέλιου μου και των κινήσεων των χεριών μου. Μια νέα κατάσταση υγείας, φρέσκια σαν τριαντάφυλλο, φύτρωσε στο κέντρο του πνεύματός μου.» 

Κάπου ανάμεσα στη ζωή και στο θάνατο βρίσκεται η αρχή της ηδονής. Η απόλαυση δεν βρίσκεται μόνο στην άνεση αλλά και στο πόνο. Στην πραγματικότητα, όπως όλοι γνωρίζουμε, η ακραία απόλαυση συνοδεύεται από επώδυνες επιπτώσεις. Μια βίαιη ή αποτρόπαια σκηνή σε έναν πίνακα ζωγραφικής δεν πρέπει πάντα να θεωρείται ανήθικη. Αντίθετα, μπορεί να έχει τη δύναμη της απελευθέρωσης. Αν επίσης ο πίνακας έχει κάποια στοιχεία που να δείχνουν το ταλέντο του ζωγράφου, τότε φτάνουμε σε ένα σημείο που σκεφτόμαστε ότι ο συγκεκριμένος πίνακας είναι ένα κομμάτι τέχνης. Στην περίπτωση του Σαλβαδόρ Νταλί, μπορεί να πιάσουμε τους εαυτούς μας να κοιτάνε τους πίνακές του με τις ώρες. Πρόκειται για αυτό ακριβώς το ταλέντο του να συνδυάζει το «τερατώδες» με το «αρμονικό» που κάνει τους πίνακές του τόσο ελκυστικούς και διαχρονικούς.


Το σουρεαλιστικό αντικείμενο

0
0

Apolinère Enameled (Marcel Duchamp), 1916-17

Ένα πρώιμο παράδειγμα αδύνατου αντικειμένου προέρχεται από το ‘Apolinère Enameled’, το 1916, του Marcel Duchamp, και πρόκειται για τη διασκευή μιας διαφήμισης της εποχής για μια μπογιά ‘Sapolin Enamel.’ Η εκδοχή του Duchamp απεικονίζει ένα κορίτσι να ζωγραφίζει ένα κρεβάτι με λευκό σμάλτο, και σκόπιμα οι γραμμές που αποτελούν το κρεβάτι είναι σχεδιασμένες με τέτοιον τρόπο ώστε να παράγουν ένα αδύνατο αντικείμενο. Για να τονιστεί το αδύνατο του σχήματος, ένα κομμάτι από το σκελετό του κρεβατιού λείπει.

Ο Andre Breton, το 1935, στο άρθρο του «Η σουρεαλιστική κατάσταση του αντικειμένου» (Situation surréaliste de l’ objet) περιγράφει το αφηρημένο, μεταφυσικό αντικείμενο του σουρεαλισμού, σε αντίθεση με τη συμπαγή, καθημερινή χρησιμότητα:

«Η βασική κριτική στην οποία οι Μαρξ και Ένγκελς υπέβαλαν τον υλισμό του 18ου αιώνα είναι γνωστή: πρώτον, η πρώιμη υλιστική αντίληψη ήταν «μηχανιστική·» δεύτερον, ήταν μεταφυσική (εξαιτίας του αντι-διαλεκτικού χαρακτήρα της φιλοσοφίας τους)• τρίτον, απέτυχε να αποβάλλει όλον τον ιδεαλισμό, ο οποίος συνέχισε να επιβιώνει «υπεράνω,» στη σφαίρα των κοινωνικών επιστημών (κακή κατανόηση του ιστορικού υλισμού). Εννοείται, βέβαια, ότι σε όλα τα άλλα σημεία οι Μαρξ και Ένγκελς συμφώνησα απόλυτα με τους πρώτους υλιστές.

Στη δική του σφαίρα, ο σουρεαλισμός ομοίως δεν έχει καμία δυσκολία να θέσει τα «όρια» τα οποία περιόρισαν όχι μόνο τα μέσα της έκφρασης, αλλά επίσης τη σκέψη ρεαλιστών συγγραφέων και στοχαστών, προκειμένου να δικαιολογήσει την δική του ιστορική αναγκαιότητα να καταργήσει αυτά τα όρια. Θα διαβεβαιώσει επίσης ότι στο τέλος αυτού του εγχειρήματος καμία διαφωνία με τον παλιό ρεαλισμό δεν θα ξεσπάσει, σχετικά με την φύση του πραγματικού και την αναγνώριση της παντοδυναμίας του. Αντίθετα με ό,τι ορισμένες κακές γλώσσες λένε, είναι σχετικά εύκολο να αποδειχθεί ότι, απ’ όλα τα πνευματικά κινήματα που διαδέχθηκαν το ένα το άλλο μέχρι την εποχή μας, μόνο ο σουρεαλισμός κατάφερε να παροπλίσει τον εαυτό του ενάντια σε οποιαδήποτε ασαφή ροπή προς την ιδεαλιστική φαντασία, και ήταν ο μόνος που σκέφτηκε από πριν πώς να διευθετήσει οριστικά τους λογαριασμούς με την τυφλή πίστη.

Αν είναι αλήθεια ότι δύο τόσο διαφορετικές πνευματικές κατευθύνσεις δράσης εμφανίζουν τέτοιες αναλογίες και επιδιώκουν έναν τόσο κοινό σκοπό, αν και μόνο με μια αρνητική έννοια, τότε είναι φανερό ότι το είδος λογικής που αντιτίθεται στη μία ή στην άλλη κατεύθυνση με σκοπό να τις κάνει μεταξύ τους ασύμβατες θα πρέπει τραγικά να καταρρεύσει.

Τώρα, στη σύγχρονη περίοδο μέχρι πρόσφατα, η ζωγραφική ασχολήθηκε σχεδόν εξολοκλήρου με την αναπαράσταση των συνδέσεων ανάμεσα στην εξωτερική αντίληψη και στο εγώ. Η έκφραση αυτής της σχέσης αποδείχθηκε ολοένα και λιγότερο επαρκής και ολοένα περισσότερο απογοητευτική. Ανακυκλώνοντας τον εαυτό της, δυσκολευόταν όλο και περισσότερο να επεκτείνει, και ακόμα περισσότερο εξορισμού να εμβαθύνει το ανθρώπινο σύστημα της «αντιληπτικής συνείδησης.» Με αυτήν τη μορφή, ήταν στην πραγματικότητα ένα κλειστό σύστημα του οποίου οι πιο ενδιαφέρουσες δυνατότητες καλλιτεχνικής αντίδρασης είχαν από καιρό εξαντληθεί.

Το μόνο που επέτρεψε να υπάρξει ήταν εκείνη η υπερβολική εμμονή της θεοποίησης του εξωτερικού αντικειμένου, γεγονός που σημάδεψε το έργο τόσων πολλών μεγάλων «ρεαλιστών» ζωγράφων. Με την πλήρη μηχανοποίηση του πλαστικού τρόπου αναπαράστασης, η φωτογραφία έφερε το τελειωτικό κτύπημα. Ανήμπορη να εμπλακεί σε μιαν άνιση αντιπαράθεση με τη φωτογραφία, η ζωγραφική αναγκάστηκε να υποχωρήσει και να αναδιοργανωθεί σε μια άτρωτη θέση άμυνας, έχοντας την ανάγκη να εκφράσει οπτικά την εσωτερική αντίληψη. Πρέπει να σημειωθεί ότι με τον τρόπο αυτό βρέθηκε σε άγονο έδαφος. Ωστόσο δεν μπορώ να πω ότι αυτός ο τόπος εξορίας ήταν ό,τι χειρότερο. Μένει να δούμε τι μπορεί αυτό το έδαφος να προσφέρει στο μέλλον. Χάρη στο ίδιο το γεγονός του μηχανικού τρόπου αποτύπωσης των εξωτερικών εικόνων, η αναπαραγωγή μιας άμεσα ικανοποιητικής ομοιότητας και μιας ολοένα και περισσότερο βελτιούμενης αναπαράστασης του αντικειμένου θα έπαυε να αποτελεί το στόχο του ζωγράφου.

Η μοναδική αξιοποιήσιμη περιοχή για τον καλλιτέχνη έγινε η καθαρά νοητική αναπαράσταση, επεκτεινόμενη πέρα από την πραγματική αντίληψη, πάραυτα χωρίς να μπλέκεται με την περιοχή της παραίσθησης. Αλλά εδώ πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι αυτή η διαχωριστική γραμμή είναι ανεπαρκώς οριοθετημένη, και ότι κάθε προσπάθεια σαφούς διαχωρισμού γίνεται αντικείμενο διαμάχης.

Το σημαντικό είναι ότι η επιταγή της πνευματικής αναπαράστασης (έξω από τη φυσική παρουσία του αντικειμένου) προσφέρει την αίσθηση, όπως είπε ο Φρόιντ, «η οποία σχετίζεται με διαδικασίες οι οποίες εκτυλίσσονται στις πιο πολύπλοκες και βαθύτερες πτυχές των μηχανισμών της ψυχής.» Στην τέχνη, μια ολοένα και πιο συστηματική έρευνα για αυτές τις αισθήσεις οδηγεί στην καταβύθιση του εγώ (ego) μέσα στο εκείνο (Id) και έχει ως σκοπό να πετύχει την πλήρη κυριαρχία της αρχής της ηδονής πάνω στην αρχή της πραγματικότητας. Εργάζεται για να απελευθερώσει όλο και περισσότερο τις ενστικτώδεις ορμές και για να καταργήσει το φράγμα που υψώνεται απέναντι στον πολιτισμένο άνθρωπο, ένα φράγμα άγνωστο στον πρωτόγονο και στο παιδί. Δεδομένων, από την άλλη μεριά, των διαταραχών της αντίληψης που προκαλεί (με την έκλυση μεγάλων ψυχικών φορτίων μέσα στο σύστημα της αντιληπτικής συνείδησης) και, από την άλλη μεριά, της αδυναμίας επαναφοράς στην αρχική κατάσταση, οι κοινωνικές επιπτώσεις μιας τέτοιας αναζήτησης είναι αδύνατο να υπολογιστούν.

Ισοδυναμεί αυτό με το να πούμε ότι η πραγματικότητα του εξωτερικού κόσμου έχει καταστεί αναξιόπιστη για τον καλλιτέχνη ο οποίος αναγκάζεται να αντλεί τα στοιχεία της προσωπικής του παρέμβασης από εσωτερικές αντιλήψεις; Το να πούμε κάτι τέτοιο θα ήταν κακή κρίση. Είναι αρκετά σαφές ότι «αυθόρμητη γέννηση» υπάρχει τόσο στο πνευματικό επίπεδο όσο και στο φυσικό. Οι προφανώς πιο ελεύθερες δημιουργίες των σουρεαλιστών ζωγράφων μπορούν να λάβουν χώρα με τρόπο φυσικό διαμέσου της επιστροφής τους σε «οπτικά κατάλοιπα,» που προέρχονται από την εξωτερική αντίληψη. Μόνο μέσα από την προσπάθεια συνένωσης αυτών των αποδιοργανωμένων στοιχείων μπορεί να εστιαστεί η προσοχή τους, σε ατομικό και σε συλλογικό επίπεδο. Η δυνητική ιδιοφυΐα αυτών των ζωγράφων εξαρτάται όχι τόσο στη σχετική καινοτομία των υλικών που χρησιμοποιούν όσο στην πρωτοβουλία που αναλαμβάνουν όταν πρόκειται να χρησιμοποιήσουν αυτά τα υλικά.

Κατά συνέπεια, η συνολική τεχνική προσπάθεια του σουρεαλισμού, από το ξεκίνημά της μέχρι σήμερα, έχει βασιστεί στην εξεύρεση νέων διαδρομών διείσδυσης στις βαθύτερες πτυχές της ψυχής. Θεωρώ ότι πρέπει να είμαστε οραματιστές, ότι πρέπει να μάθουμε να είμαστε οραματιστές· για εμάς ήταν μόνο ένα θέμα ανακάλυψης των μέσων να θέσουμε τις εκκλήσεις του Rimbaud σε δράση. Στην υψηλότερη βαθμίδα των μέσων αυτών, των οποίων η αποτελεσματικότητα πρόσφατα δοκιμάστηκε πλήρως, στέκεται ο ψυχικός αυτοματισμός σε όλες τις μορφές του μαζί με την κριτική παρανοϊκή δράση όπως ορίστηκε από τον Σαλβαδόρ Νταλί, «μια αυθόρμητη μέθοδος της παράλογης γνώσης βασισμένη στην κριτική και συστηματική αντικειμενοποίηση παραληρηματικών συσχετίσεων και ερμηνειών!..

Η προσκόλληση του ανθρώπου στο στόχο του, αν αυτός ο στόχος αποτελεί τη γνώση, και η λογική προσαρμογή των μέσων επίτευξης αυτού του στόχου, επαρκούν ενάντια σε κάθε κατηγορία περί μυστικισμού. Δηλώνουμε ότι η τέχνη της μίμησης (τοπίων, σκηνών, εξωτερικών αντικειμένων) είναι πλέον ξεπερασμένη και ότι το σύγχρονο καλλιτεχνικό πρόβλημα έγκειται στο να βρεθούν οι ψυχικές αναπαραστάσεις σε μια ανώτερη κατάσταση αντικειμενικής ακρίβειας μέσω της εκούσιας εξάσκησης της φαντασίας και της μνήμης (δεδομένου ότι η εξωτερική αντίληψη έχει ακούσια συλλέξει τα υλικά που η ψυχική αναπαράσταση καλείται να χρησιμοποιήσει).

Μέχρι σήμερα, το μεγαλύτερο όφελος που ο σουρεαλισμός έχει κερδίσει από αυτό το είδος διαδικασίας είναι ότι έχει καταφέρει να συμβιβάσει διαλεκτικά αυτές τις δύο έννοιες, την αντίληψη και την αναπαράσταση, τόσο βίαια αντιφατικές για τον ενήλικο άνθρωπο, και ότι έχει κτίσει μια γέφυρα πάνω στην άβυσσο της μεταξύ τους απόστασης. Η σουρεαλιστική ζωγραφική και μεθοδολογία έχει μέχρι τώρα ανοίξει το δρόμο για την αναδιοργάνωση των αντιλήψεων με μια αντικειμενική τάση γύρω από υποκειμενικά στοιχεία. Από την ίδια τους την τάση να θεωρούνται αντικειμενικές, αυτές οι αντιλήψεις εκδηλώνουν έναν διαστροφικό κι επαναστατικό χαρακτήρα με την έννοια ότι προκλητικά απαιτούν κάτι από την εξωτερική πραγματικότητα να ανταποκριθεί σε αυτές. Μπορούμε να προβλέψουμε ότι, σε μεγάλο βαθμό, κάτι πρόκειται να συμβεί…»


Η μάσκα του ύπνου
Mask of Sleep, Salvador Dali, 1937

Αυτό που επρόκειτο να συμβεί, ήταν το σουρεαλιστικό αντικείμενο, το οποίο εκδηλώθηκε και υλοποιήθηκε στον πραγματικό κόσμο. Αν αυτό το αντικείμενο ήταν αρκετά αυθόρμητο, δηλαδή συλλογικά αντικειμενικό, τότε μπορούσε να βρει μια θέση στον κόσμο της τέχνης και της ανθρώπινης εμπειρίας. Ο Νταλί χρησιμοποίησε τα δικά του μοναδικά σουρεαλιστικά αντικείμενα, όπως η «μάσκα» στον προηγούμενο πίνακα, που αναπαριστά ένα έμβρυο, που γεννήθηκε από το ασυνείδητο, και ήρθε στη ζωή, αγωνιζόμενο να βρει την ισορροπία του στον κόσμο της πραγματικότητας.


Η επιμονή της μνήμης
The Persistence of Memory, Salvador Dali, 1931


Μέρος από την ‘Επιμονή της μνήμης’


Το χαμένο πρόσωπο- Ο μεγάλος αυνανιστής
The Lost Face- The Great Masturbator, Salvador Dali, 1930

Το πλάσμα με τη μορφή της ‘σέλας’ που εμφανίζεται σε αρκετούς πίνακες του Νταλί, όπως στον ‘Μεγάλο αυνανιστή,’ στην ‘Επιμονή της μνήμης,’ ή στον προηγούμενο, θα μπορούσε να θεωρηθεί σαν μια αναπαράσταση της ηδονής, στο σχήμα ενός «δελφινιού,» ή του γυναικείου αιδοίου, ή ακόμα μιας μπανάνας. Ο Νταλί εξερευνά τις αναπαραστάσεις ασυνείδητων σεξουαλικών (ή, γενικότερα, «ηδονιστικών») περιεχομένων, τα οποία προκύπτουν στην κατάσταση του ονείρου.


Το μάτι
The eye, Salvador Dali, 1945

Γιατί το νόημα και ο σκοπός είναι τόσο σημαντικά για μας (ακόμα και μέσα στα αυστηρά πλαίσια της επιβίωσης); Οφείλεται άραγε αυτό στην απλή διαπίστωση της θνητής μας φύσης, έτσι ώστε να έχουμε όλοι την ανάγκη μιας ηθικής-μεταφυσικής βάσης πάνω στην οποία να στηριχθούμε; Ο κόσμος των θαυμάτων ανήκει στους θεούς, έτσι ώστε η αιτία και το νόημα φαίνεται να ξεπερνούν τη σφαίρα του καθημερινού υλικού μας κόσμου. Αλλά και πάλι, αυτή είναι η ερμηνεία του ηθικού- θνητού μας μυαλού, υποβάλλοντας ή και επιβάλλοντας στη φύση τι αυτή θα έπρεπε να είναι, και πώς πρέπει να συμπεριφερθεί. Υπάρχει κάποιος άλλος τρόπος να αποδείξουμε ή, ακόμα καλύτερα, να συμφωνήσουμε ότι η ανθρώπινη ηθική αντιστοιχεί σε κάποιο είδος συμπαντικής ηθικής;


Ο μεγάλος αυνανιστής
The Great Masturbator, Salvador Dali, 1929

Σχετικά με το ‘Μεγάλο αυνανιστή,’ ο Νταλί είπε:

«… Αναπαριστά ένα μεγάλο κεφάλι, χλωμό σαν το κερί, με τα μάγουλα πολύ ροδαλά, μακριές βλεφαρίδες, και μια εντυπωσιακή μύτη να φτάνει στο χώμα. Το πρόσωπο δεν έχει στόμα, στη θέση του οποίου έχει κολλήσει μια τεράστια ακρίδα. Η κοιλιά της ακρίδας έχει αποσυντεθεί και είναι γεμάτη μυρμήγκια. Πολλά από αυτά τα μυρμήγκια είναι διασκορπισμένα στο χώρο που θα έπρεπε να έχει γεμίσει από το ανύπαρκτο στόμα του μεγάλου και γεμάτου αγωνία προσώπου, το οποίου το κεφάλι τερματίζει στην αρχιτεκτονική και στις διακοσμήσεις της μόδας του 1900.»


Τα μυρμήγκια
The Ants, Salvador Dali, 1936

Έντομα, όπως ακρίδες ή μυρμήγκια, επανεμφανίζονται στους πίνακες του Νταλί, είτε ως σαδομαζοχιστικά συμπληρώματα, ή απλώς ως αναπόφευκτα πλάσματα της φύσης. Θα μπορούσαμε πράγματι να αναγνωρίσουμε μια εντομοφοβία στην προσωπικότητα του Νταλί. Αλλά και πάλι, οι φοβίες του ήταν αυτό που εξέφρασε στους πίνακές του, προκειμένου να θεραπεύσει τον εαυτό του, και εμάς τους υπόλοιπους.

Ο Νταλί έγραψε ένα άρθρο το 1931, με τίτλο «Αντικείμενα που λειτουργούν συμβολικά» (Objects which function symbolically):

«Αυτά τα αντικείμενα, τα οποία προσφέρονται για μια ελάχιστη μηχανιστική λειτουργία, βασίζονται στις φαντασίες και στις παραστάσεις που μπορούν να προκληθούν από τη συνειδητοποίηση ασυνείδητων δράσεων. Τέτοιων δράσεων των οποίων η συνειδητοποίηση δεν μπορεί να εξηγήσει την απόλαυση που προκύπτει· δράσεις οι οποίες δεν μπορούν να εξηγηθούν από εσφαλμένες θεωρίες βασισμένες στη λογοκρισία και στα απωθημένα. Σε όλες τις περιπτώσεις, αυτές οι πράξεις αντιστοιχούν σε σαφείς και κατάφωρες ερωτικές φαντασιώσεις και επιθυμίες.

Η ενσάρκωση αυτών των επιθυμιών, ο τρόπος με τον οποίο αντικειμενοποιούνται μέσω υποκαταστάσεων και μεταφορών και εκφράζονται συμβολικά, αποτελεί μια διαδικασία τυπική της σεξουαλικής διαστροφής, η οποία μοιάζει, από κάθε άποψη, με τη διαδικασία του ποιητικού φαινομένου.

Ακόμη και στην περίπτωση όπου οι επιθυμίες και ερωτικές φαντασιώσεις, που βρίσκονται στην ουσία αυτών των αντικειμένων, συμπεριληφθούν σε συνηθισμένες ταξινομήσεις του «φυσιολογικού,» το αντικείμενο καθαυτό και οι φαντασιακές καταστάσεις που απελευθερώνονται με τις λειτουργίες του συνιστούν πάντοτε μια νέα και απολύτως άγνωστη σειρά διαστροφών, και, συνεπακόλουθα, ποιητικών φαινομένων.


Η «αιωρούμενη μπάλα,» του Alberto Giacometti, 1930-1931

Τα αντικείμενα που λειτουργούν συμβολικά είχαν αρχίσει να αναδεικνύονται στα πλαίσια του κινούμενου και σιωπηλού αντικειμένου, όπως η μετέωρη μπάλα του Giacometti, ένα αντικείμενο το οποίο είχε ήδη συμπεριλάβει όλες τις βασικές αρχές του συμβολισμού μας, αλλά που εξακολουθεί να είναι περιορισμένο σε ένα γλυπτό μέσο δράσης. Τα αντικείμενα που λειτουργούν συμβολικά δεν αφήνουν περιθώρια για τυπικές προκαταλήψεις. Εξαρτώνται μόνο από την ερωτική φαντασία του υποκειμένου, και είναι πολυμορφικά.

Τα σουρεαλιστικά αντικείμενα βρίσκονται στην πλέον εμβρυακή τους κατάσταση, αλλά η ανάλυσή τους μας επιτρέπει να προβλέψουμε όλη τη βίαιη φαντασία της εμβρυακής ζωής τους. Η έννοια μιας πραγματικής πνευματικής κουλτούρας θα φαίνεται ολοένα και περισσότερο ως συνάρτηση της ικανότητας του ανθρώπου να διαστρέφει τη σκέψη του, επειδή η διαστροφή πάντοτε προϋποθέτει την αμβλυντική δύναμη του μυαλού, καθώς αυτό κατευθύνεται πάντα από την επιθυμία, να τροποποιεί και να αντιστρέφει τις ασυνείδητες σκέψεις οι οποίες εμφανίζονται πίσω τα υπολειμματικά μετεικάσματα των φαινομένων.

Μεγάλα αυτοκίνητα, τρεις φορές μεγαλύτερα από τη ζωή, αναπαρίστανται (με λεπτομέρεια που ξεπερνάει και τα αρχικά καλούπια) σε γύψο ή όνυχα, έτσι ώστε να βρίσκονται μέσα σε γυναικεία εσώρουχα ή σε κρύπτες· η κρυφή τους ύπαρξη προδίνεται μόνο από την παρουσία ενός μικρού ρολογιού φτιαγμένου από άχυρο.

Τα μουσεία σύντομα θα είναι γεμάτα με αντικείμενα των οποίων η μη χρησιμότητα και ο μεγαλειώδης σωρός τους θα απαιτούν την κατασκευή ειδικών πύργων στην έρημο για να τα στεγάσουν. Οι πόρτες αυτών των πύργων έντεχνα θα απουσιάζουν, και στη θέση τους μια αστείρευτη πηγή από αληθινό γάλα θα τρέχει, καθώς αυτό θα απορροφάται λαίμαργα από την καυτή άμμο.

Σε αυτήν την εποχή της γνώσης, οι φρυγανιές θα θρυμματίζονται κάτω από μεταλλικά ανδρικά παπούτσια, λερωμένα από μελάνι σκορπισμένο πάνω τους.

Ο πολιτισμός του πνεύματος θα είναι ένα με τον πολιτισμό της επιθυμίας.»





Εξερευνώντας το παράλογο: Η παρανοϊκή- κριτική μέθοδος του Σαλβαδόρ Νταλί

0
0




Η παρανοϊκή- κριτική μέθοδος του Νταλί είναι μια προσπάθεια συστηματοποίησης της παράλογης σκέψης. Το 'σοκ'με το οποίο οι σουρεαλιστές επιδίωκαν να κάνουν την κοινή λογική να καταρρεύσει, εφαρμόστηκε από τον Νταλί με τις 'διπλές εικόνες'του, και με πίνακες οι οποίοι είχαν περισσότερες από μία ερμηνείες.


Παρανοϊκή γυναίκα- άλογο (αόρατη γυναίκα που κοιμάται, λιοντάρι, άλογο)
Paranoiac Woman- Horse (Invisible Sleeping Woman, Lion, Horse), 1930


Παρανοϊκή μεταμόρφωση του προσώπου της Γκαλά
Paranoic Metamorphosis of Gala’s Face (1932)


Παρανοϊκή- Αστρική μορφή
Paranoiac-Astral Image (1934)

Παρανοϊκή- κριτική μοναξιά
Paranoiac Critical Solitude (1935)


Παρανοϊκό πρόσωπο
Paranoiac Visage (1935)


Προάστια μιας παρανοϊκής- κριτικής πόλης, απόγευμα στα περίχωρα της Ευρωπαϊκής ιστορίας
Suburbs of a Paranoiac Critical Town, Afternoon on the Outskirts of European History (1936)

Μεταξύ των ετών 1930- 1936, η επανάληψη από τον Νταλί στοιχείων άσχετων μεταξύ τους είναι χαρακτηριστική των πειραματισμών του. Στον πίνακα 'Παρανοϊκή- κριτική μοναξιά,'για παράδειγμα, το φαινόμενο του 'ανοικείου'πραγματοποιείται με τα λιγότερα δυνατά μέσα. Στο έρημο τοπίο, ένα αυτοκίνητο είναι εν μέρει ενσωματωμένο σε κάποια βράχια, ενώ τα καθίσματα που λείπουν υπονοούνται από μια τρύπα στους βράχους. Η εικόνα του αυτοκινήτου επανεμφανίζεται στο αριστερό μέρος του πίνακα, σκαλισμένη στους βράχους, και το μέρος των βράχων που λείπει από την τρύπα επανεμφανίζεται εκεί. Το κύριο θέμα του πίνακα, το οποίο περιστρέφεται γύρω από τη μοναξιά, μαζί με τα συμπληρωματικά στοιχεία του, κάνει κάποιον να αισθάνεται ταυτόχρονα μόνος και πλήρης. Εδώ, η στερεοσκοπία χρησιμοποιείται από τον ζωγράφο με σκοπό να αποκαλύψει την ερμηνεία των ονείρων με έναν συνεχή και ζωντανό τρόπο.

Σχετικά με τα 'Προάστια της παρανοϊκής- κριτικής πόλης,'ο Νταλί έγραψε ότι έτρωγε σταφύλια όταν συνάντησε την Γκαλά. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η Γκαλά εμφανίζεται στο κέντρο του πίνακα μ'ένα τσαμπί σταφύλια. Αλλά αυτά τα (παρότι μαύρα) σταφύλια έχουν το ίδιο σχήμα με το (λευκό) άλογο στ'αριστερά της, καθώς και με το κρανίο από κάτω. Ομοίως, ο μπλε καθρέπτης αντανακλά το κτίριο στο τέρμα αριστερά. Στη συνέχεια, προς τα δεξιά, κοιτώντας μέσα από την πύλη, η καμπάνα του μοναστηριού έχει το ίδιο σχήμα με το κορίτσι από κάτω, ενώ ο θόλος είναι μια μινιατούρα της πύλης μπροστά. Ακόμη και το ντουλάπι στην κάτω δεξιά πλευρά, επανεμφανίζεται πιο πίσω, στο σχήμα της μικρής εισόδου του διαδρόμου. Ο πίνακας είναι γεμάτος από τέτοιες συμπτώσεις, οι οποίες δημιουργούν μια αρμονική σύνθεση, και δείχνει πόσο στενά συνδεδεμένα μπορεί να είναι τόσο διαφορετικά πράγματα, ενώ οι αντιθέσεις των χρωμάτων τονίζουν τις διαφορές ανάμεσα σε αυτά τα αντικείμενα.

Εκείνη την περίοδο ο Νταλί δημοσίευσε μια σειρά από κείμενα. Το πιο σημαντικό ήταν το παρθενικό του δοκίμιο, 'Η κατάκτηση του παραλόγου,' 1935, το οποίο δημοσιεύτηκε παράλληλα στο Παρίσι και στη Νέα Υόρκη κι επανεκδόθηκε σαν παράρτημα στο 'Μυστική ζωή'μερικά χρόνια αργότερα. Σε αυτό το δοκίμιο ο Νταλί περιέγραψε την αναζήτησή του κι έγραψε: "Όλη μου η φιλοδοξία στη ζωγραφική είναι να αποτυπώσω τις μορφές του απτού παραλογισμού με επίσημη ακρίβεια… μορφές οι οποίες για την ώρα δεν μπορούν να εξηγηθούν από λογικά συστήματα ή ορθολογικές προσεγγίσεις."Όρισε επίσης τη μέθοδό του ως εξής: "Παρανοϊκή- κριτική δραστηριότητα: αυθόρμητη μέθοδος της παράλογης γνώσης, βασισμένη στην ερμηνευτική-κριτική συσχέτιση των παραληρηματικών φαινομένων· κάθε ένα από αυτά τα φαινόμενα περιλαμβάνει μια ολόκληρη συστηματική δομή και γίνεται αντικειμενικό μόνο εκ των υστέρων με την κριτική παρέμβαση."

Μιλάει εκτεταμένα για την παρανοϊκή- κριτική μέθοδό του στο δοκίμιό του, 1930, 'Ο σάπιος γάιδαρος (The rotten donkey):'

"Μια δραστηριότητα η οποία έχει μια ηθική συνέπεια μπορεί να προκληθεί από τη βίαια παρανοϊκή θέληση να συστηματοποιήσει τη σύγχυση.

Το ίδιο το γεγονός της παράνοιας και, ειδικά, η θεώρηση των μηχανισμών της σαν ένα είδος δύναμης, μας οδηγεί στη δυνατότητα μιας πνευματικής κρίσης, ίσως της ίδιας φύσης αλλά σε κάθε περίπτωση στον αντίθετο πόλο από την κρίση που προκαλείται από παραισθήσεις.

Πιστεύω ότι σύντομα με μια διαδικασία της σκέψης παρανοϊκού και ενεργητικού χαρακτήρα θα καταφέρουμε (ταυτόχρονα μέσω του αυτοματισμού και άλλων παθητικών καταστάσεων) να συστηματοποιήσουμε τη σύγχυση, κι ως εκ τούτου να συνεισφέρουμε σε μια πλήρη αναθεώρηση του κόσμου της πραγματικότητας.

Τα νέα φαινόμενα τα οποία η παρανοϊκή σκέψη μπορεί ξαφνικά να ελευθερώσει δεν θα έχουν την προέλευσή τους μόνο στο ασυνείδητο, αλλά, επιπλέον, η παρανοϊκή δύναμη θα ενταχθεί η ίδια την υπηρεσία του ασυνείδητου.

Αυτά τα νέα και μένοντα φαινόμενα θα δράσουν έντεχνα και διαβρωτικά με την καθαρότητα των φυσικών και καθημερινών εκδηλώσεων· διαύγεια η οποία, με την ιδιότητα της εγκράτειας ή σεμνότητας, θα μας κάνει να ονειρευτούμε τον παλιό μεταφυσικό μηχανισμό ο οποίος περιέχει κάτι που θα μπορούσε εύκολα να παρερμηνευτεί με την ουσία της φύσης, η οποία, σύμφωνα με τον Ηράκλειτο, αρέσκεται στο να κρύβεται. 

Στον αντίποδα της επίδρασης των αισθητηριακών φαινομένων, με τα οποία η παραίσθηση λίγο- πολύ θεωρείται ότι συνδέεται, η παρανοϊκή δραστηριότητα πάντοτε κάνει χρήση υλικών τα οποία είναι αναγνωρίσιμα κι ελεγχόμενα. Αρκετό είναι το παραλήρημα της ερμηνείας να συνδέσει μεταξύ τους τις αισθήσεις ετερογενών εικόνων έτσι ώστε η πραγματικότητα την οποία σκεπάζουν να είναι πλέον ορατή. Η παράνοια αξιοποιεί τον εξωτερικό κόσμο με σκοπό να απομακρύνει την έμμονη ιδέα του, με την ενοχλητική συνέπεια ότι επιβεβαιώνει την πραγματικότητα αυτής της ιδέας στους άλλους. Η πραγματικότητα του εξωτερικού κόσμου χρησιμοποιείται σαν παράδειγμα και απόδειξη, και τίθεται έτσι στην υπηρεσία της πραγματικότητας του μυαλού μας. 

Όλοι οι ψυχολόγοι συμφωνούν για την ευελιξία και την άφταστη λεπτότητα της σκέψης των παρανοϊκών, οι οποίοι, εκμεταλλευόμενοι συνδέσεις μεταξύ πραγμάτων και γεγονότων τόσο ανεπαίσθητων ώστε να διαφεύγουν από την προσοχή των κοινών ανθρώπων, καταλήγουν σε συμπεράσματα τα οποία συχνά δεν μπορούν να αποδειχθούν λανθασμένα ή να απορριφθούν, και τα οποία σχεδόν πάντα αψηφούν την ψυχολογική ανάλυση.

Χάρη με μια καθαρά παρανοϊκή διαδικασία είναι εφικτό να παράγουμε μια διπλή εικόνα: δηλαδή την αναπαράσταση ενός αντικειμένου το οποίο είναι ταυτόχρονα, χωρίς καμία απεικονιστική ή ανατομική αλλαγή, η αναπαράσταση ενός άλλου αντικειμένου, το οποίο επίσης δεν έχει υποστεί καμία αλλαγή.

Η επίτευξη μιας τέτοιας διπλής εικόνας είναι εφικτή χάρη στη βία της παρανοϊκής σκέψης, η οποία κάνει χρήση, με πονηριά και μαστοριά, των απαραίτητων αφορμών, συμπτώσεων, κοκ, κάνοντας χρήση αυτών των γεγονότων με τρόπο ώστε να παράγει μια δεύτερη εικόνα, η οποία, κατά αυτόν τον τρόπο, ξεπερνά την αρχική παρανοϊκή ιδέα.

Η διπλή εικόνα, (για παράδειγμα, η μορφή ενός αλόγου το οποίο ταυτόχρονα αποτελεί τη μορφή μιας γυναίκας) μπορεί να επεκταθεί, συνεχίζοντας την παρανοϊκή διαδικασία, με την ύπαρξη μιας άλλης έμμονης ιδέας, αρκετής για την παραγωγή μιας τρίτης εικόνας (ενός λιονταριού, για παράδειγμα), και ούτω καθεξής, με τη διαδοχή μιας σειράς εικόνων η οποία περιορίζεται μόνο από τη χωρητικότητα της παρανοϊκής σκέψης

Υποβάλλω σε υλιστική ανάλυση το είδος της πνευματικής κρίσης που μπορεί να προκληθεί από μια τέτοια εικόνα· Υποβάλλω σε αυτήν το πιο πολύπλοκο πρόβλημα του καθορισμού ποια από αυτές τις εικόνες έχει τη μεγαλύτερη πιθανότητα ύπαρξης, με το πού η παρέμβαση της επιθυμίας έχει γίνει αποδεκτή· και επίσης την πιο σοβαρή και γενική ερώτηση κατά πόσο μια σειρά τέτοιων ερμηνειών επιδέχεται ένα όριο, ή αν, όπως έχουμε κάθε λόγο να πιστεύουμε, ένα τέτοιο όριο δεν υπάρχει, παρά μόνο ως συνάρτηση του μεγέθους της παράνοιας ενός ατόμου.

Όλα αυτά (υποθέτοντας ότι δεν παρεμβαίνουν κάποιες άλλες γενικές αιτίες) με οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι ίδιες οι εικόνες που έχουμε για την πραγματικότητα εξαρτώνται από το βαθμό της παρανοϊκής μας ικανότητας, και ότι επίσης, θεωρητικά, ένα άτομο που διαθέτει μια επαρκή ποσότητα τέτοιας ικανότητας μπορεί να δει κατά βούληση τις διαδοχικές αλλαγές μορφής ενός αντιληπτικού αντικειμένου, όπως ακριβώς στην περίπτωση μιας εθελούσιας παραίσθησης· αυτό, ωστόσο, με την μοιραία προϋπόθεση ότι το εν λόγω αντικείμενο πρέπει να είναι ελεγχόμενο και αναγνωρίσιμο από όλους, με το πού ο παρανοϊκός το υποδείξει.

Ο παρανοϊκός μηχανισμός που οδηγεί στην εμφάνιση πολλαπλών μορφών εμπλουτίζει την κατανόησή μας σχετικά με την πηγή και την ουσία των φαινομένων, των οποίων η σύγχυση κρύβει τις πολλαπλές μορφές της πραγματικότητας. Αυτή ακριβώς η βία και τραυματική ουσία της εμπειρίας των φαινομένων, καθώς και η απουσία της παραμικρής διαίσθησης ανάμεσα στα φαινόμενα και στην πραγματική ουσία τους, μας οδηγούν να συμπεράνουμε την (και καλλιτεχνική) αδυναμία  κάθε είδους σύγκρισης. Δεν θα υπήρχε καμία δυνατότητα σύγκρισης δύο πραγμάτων, αν αυτά δεν υπήρχαν χωριστά, με κανέναν σύνδεσμο, συνειδητό ή ασυνείδητο, μεταξύ τους. Η αποκατάσταση μιας τέτοιας σύνδεσης θα χρησίμευε κάλλιστα σαν μια απεικόνιση της έννοιας του ανώφελου.

Φταίει η έλλειψη συνέπειας με την πραγματικότητα, και το ανώφελο της ύπαρξής τους, που τα φαινόμενα τόσο εύκολα παίρνουν τη μορφή της πραγματικότητας, ενώ η τελευταία, με τη σειρά της, μπορεί να προσαρμοστεί στη βία των φαινομένων, έτσι ώστε η υλιστική σκέψη ηλιθιωδώς να τα περιορίζει στη βία της πραγματικότητας.

Τίποτα δεν μπορεί να με εμποδίσει από το να αναγνωρίσω την πολλαπλή παρουσία των φαινομένων στο παράδειγμα των πολλαπλών εικόνων, ακόμα κι αν αυτές παίρνουν τη μορφή ενός σάπιου γαϊδάρου, ακόμα κι αν ένας τέτοιος γάιδαρος βρίσκεται πραγματικά σε κατάσταση φρικτής αποσύνθεσης, καλυμμένος με χιλιάδες μύγες και μυρμήγκια· και, καθώς σε αυτήν την περίπτωση κάποιος δεν μπορεί να υποθέσει το νόημα αυτών των διακριτών καταστάσεων της εικόνας χωρίς την έννοια του χρόνου, τίποτα δεν μπορεί να με πείσει ότι αυτή η ανελέητη αποσύνθεση του γαϊδάρου είναι κάτι διαφορετικό από τη σκληρή και εκτυφλωτική λάμψη καινούργιων πολύτιμων λίθων. 

Ούτε ξέρουμε αν τα τρία μεγάλα φαινόμενα, τα περιττώματα, το αίμα, και η αποσύνθεση, δεν αποκρύπτουν γλαφυρά την πολυπόθητη 'χώρα του θησαυρού.'

Γνώστες των εικόνων, έχουμε από καιρό μάθει να αναγνωρίζουμε τη μορφή της επιθυμίας, κρυμμένη πίσω από το ομοίωμα του τρόμου, ακόμα και την ανατολή της 'Εποχής του Χρυσού'μέσα στα ποταπά σκατολογικά φαινόμενα. 

Η αποδοχή των φαινομένων, των οποίων τις εμφανίσεις η πραγματικότητα αγωνίζεται με μεγάλη δυσκολία να μιμηθεί, μας οδηγεί στην επιθυμία αληθινών πραγμάτων.

Ίσως κανένα φαινόμενο να μην έχει δημιουργήσει σύνολα στα οποία η λέξη 'ιδανικό'να ταιριάζει περισσότερο, όσο η διακοσμητική αρχιτεκτονική της Art Nouveau. Καμία άλλη συλλογική προσπάθεια δεν κατάφερε να δημιουργήσει έναν ονειρικό κόσμο τόσο αγνό και τόσο αναθεωρητικό όσο τα κτίρια της Art Nouveau, τα οποία, καθώς βρίσκονται στα περιθώρια της αρχιτεκτονικής, αποτελούν τα ίδια την έκφραση υλοποιημένων επιθυμιών, και όπου ο πιο βίαιος και σκληρός αυτοματισμός προδίνει ένα μίσος για την πραγματικότητα και την ανάγκη να βρεθεί κάποιο καταφύγιο σ'έναν ιδανικό κόσμο, μ'ένα τρόπο ανάλογο των παιδικών νευρώσεων.

Εδώ βρίσκεται κάτι το οποίο μπορεί ακόμα να μας αρέσει, αυτή η επιβλητική μάζα αποτρόπαιων και ψυχρών κτιρίων διασκορπισμένων σε ολόκληρη την Ευρώπη, μισημένα και παραμελημένα από ανθολογίες και ακαδημαϊκές εκθέσεις. Αυτό είναι αρκετό για να τεθούμε ενάντια στους αναίσθητους σύγχρονους κριτικούς της αισθητικής, υποστηρικτές της απεχθούς 'σύγχρονης τέχνης,'και αρκετό για να αντιτεθούμε σε ολόκληρη την ιστορία της τέχνης.

Θα άρμοζε να πούμε, μια για πάντα, σε όλους τους κριτικούς της τέχνης, καλλιτέχνες, κοκ, ότι δεν πρέπει να περιμένουν από τις νέες σουρεαλιστικές εικόνες τίποτε παραπάνω από την απογοήτευση, το πλήρες αίσθημα της αποστροφής. Οι νέες εικόνες του σουρεαλισμού, καθώς βρίσκονται στα όρια των πλαστικών ερευνών και όλων των ειδών τα 'σκατά,'θα παίρνουν ολοένα και περισσότερο τις μορφές και τα χρώματα της πτώσης του ηθικού και της σύγχυσης. Η μέρα δεν αργεί όταν η εικόνα θα αποκτήσει την αποκλειστική αξία μιας απλής ηθικής πράξης, η οποία ωστόσο θα είναι ανιδιοτελής. 

Οι νέες εικόνες, ως μια λειτουργική μορφή της σκέψης, θα υιοθετήσουν την ελεύθερη διάθεση της επιθυμίας, ενώ θα έχουν βίαια απωθηθεί. Η θανατηφόρος επίδραση αυτών των νέων εικόνων, ταυτόχρονα με άλλες σουρεαλιστικές δραστηριότητες, μπορεί επίσης να συμβάλλουν στην κατάρρευση της πραγματικότητας, προς όφελος οποιουδήποτε πράγματος το οποίο, διαμέσου και πέρα από κάθε είδος απεχθών ιδεωδών, αισθητικών, ανθρωπιστικών, φιλοσοφικών, μας φέρνει πίσω στις καθαρές πηγές του αυνανισμού, της επίδειξης, του εγκλήματος και της αγάπης.

Οι σουρεαλιστές είναι ιδεαλιστές οι οποίοι δεν ασπάζονται κανένα ιδεώδες. Οι ιδανικές μορφές του σουρεαλισμού βρίσκονται στην υπηρεσία της επικείμενης κρίσης της συνείδησης, στην υπηρεσία της Επανάστασης."


Ο μεγάλος παρανοϊκός
The Great Paranoiac (1936)

Η προσωπική μου άποψη είναι ότι, πέρα από το μεγαλείο του, ο σουρεαλισμός υπέστη μια μεγάλη ατυχία, ή παρεξήγηση: η λέξη 'σουρεαλισμός' (ή ελληνιστί 'υπερρεαλισμός') σημαίνει 'πάνω από την πραγματικότητα,'αλλά αυτό με το οποίο οι 'σουρεαλιστές'ασχολήθηκαν βρισκόταν 'κάτω'από την πραγματικότητα, στο ασυνείδητο (επομένως ένα καλύτερο όνομα για το κίνημα θα ήταν 'sous-realism,'ή 'υπορεαλισμός.') Η πρόκληση του ασυνείδητου αυτοματισμού με ψυχαναλυτικές διαδικασίες ή με την αυτόματη γραφή είναι ένα πράγμα. Αλλά αν κάποιος αφεθεί να παρασυρθεί από τέτοιες παραισθητικές εμπειρίες, θα καταλήξει σαν κάποιον μεθυσμένο που γυροφέρνει στους δρόμους. Φαίνεται πως ο Νταλί είχε καλή συναίσθηση του γεγονότος αυτού. Επέμενε ότι κάποιος έπρεπε να εκλογικεύσει τις αυθόρμητες σκέψεις και συναισθήματά του. Όντως, ο Νταλί χρησιμοποίησε την παρανοϊκή- κριτική του μέθοδο για να ελευθερώσει το άτομο από την παράνοια, όπως ο ψυχαναλυτής χρησιμοποιεί τις μεθόδους του για να κάνει το άτομο να αποκτήσει επίγνωση των προβλημάτων του. Ο Νταλί ήταν μεγάλος καλλιτέχνης επειδή τελικά δεν ενέδωσε στη διαστροφή (όσο κι αν ασχολήθηκε με αυτήν). Πιθανότατα μάλιστα πέθανε παρθένος, όπως και ο Ιησούς, ή ο Ισαάκ Νιούτον! Ωστόσο, ήταν ένας άνθρωπος που ποτέ δεν αρνήθηκε τη φήμη ή την πολυτέλεια.

Στο 'Μεγάλο παρανοϊκό,'η παρανοϊκή- κριτική του μέθοδος αποκαλύπτεται ζωντανά. Το γιγαντιαίο πρόσωπο εμφανίζεται μέσα από τα σώματα των άλλων ανθρώπων και τους βράχους του τοπίου. Μπορεί να αντιπροσωπεύει μια προσωποποίηση των αναμνήσεων του Νταλί, αλλά επίσης των συλλογικών μας εμπειριών, σαν τα πάντα να βρίσκονταν μέσα στο μυαλό μας. Το πρόσωπο επανεμφανίζεται σε μικρότερη κλίμακα επάνω δεξιά στον πίνακα, ενώ δίπλα του προς τ'αριστερά υπάρχει μια τρύπα στο σχήμα γυναικείου παπουτσιού.


Καννιβαλισμός των αντικειμένων
Cannibalism of the Objects (1937)

Γενικά, έχουμε την τάση να μεταφέρουμε την ιεραρχική δομή του κόσμου μας στις δικές μας σκέψεις και συναισθήματα. Επίσης, αναγνωρίζουμε μια κανονική αλυσίδα γεγονότων, τα οποία διαδέχονται το ένα το άλλο ως ζεύγη αιτίας και αποτελέσματος. Ωστόσο, αυτή η αιτιακή διαδοχή γεγονότων χάνει κάθε νόημα στον κόσμο του ασυνείδητου, όπου ο εγκέφαλος παράγει αλυσίδες γεγονότων τα οποία φαίνεται να μην έχουν καμία σχέση μεταξύ τους. Υπάρχουν άραγε κάποιες θεμελιώδεις σχέσεις μεταξύ των πραγμάτων, που τα συνδέουν με τρόπους αδιανόητους για την κοινή λογική; Πώς μπορούμε να αποκαλύψουμε τη μυστική ιεραρχία της διαδοχής τους;

Τα σουρεαλιστικά αντικείμενα αποτελούν μέρος των εσωτερικών μας αντικειμένων, στα οποία δίνουμε τόση σημασία. Αυτός είναι ο συμβολισμός του γυναικείου παπουτσιού, το οποίο κρατάει ο 'καννίβαλος'ανάμεσα στα δόντια του, στον προηγούμενο πίνακα. Ήταν ο Νταλί φετιχιστής; Όντως ήταν, αλλά μ'έναν ιδιοφυή τρόπο. Τα προσωπικά του σουρεαλιστικά αντικείμενα ήταν ισχυρά εργαλεία, τα οποία χρησιμοποίησε για να τελειοποιήσει την τέχνη του, ταυτόχρονα αυθόρμητα και συνειδητά. Παρότι του άρεσε η πολυτέλεια, ο ίδιος δεν ήταν 'χρησιμοθηρικός.'Οι περισσότεροι από μας αναγνωρίζουμε στα πράγματα μόνο ιδιότητες που τα καθιστούν χρήσιμα. Ένα παπούτσι, για παράδειγμα, χρειάζεται άλλο ένα για να υπάρξει ένα ζευγάρι να το χρησιμοποιήσουμε. Αλλά ένα παπούτσι στο στόμα ενός καννιβάλου έχει προφανώς ένα διαφορετικό νόημα.

Οι εμμονές του Νταλί ήταν άφθονες, συμπεριλαμβάνοντας μυρμήγκια, τζιτζίκια, λιοντάρια, ελέφαντες, ρινόκερους, τη μητέρα του, τη Γκαλά, τον Ιησού, τον Χίτλερ, τον Φρόιντ, τον Γουλιέλμο Τέλλο, και τον Λένιν. Τον Χίτλερ, τον φαντασιωνόταν να φορά γυναικεία ρούχα, ενώ σε μια άλλη περίπτωση είχε ζωγραφίσει μια 'Χιτλερική υγρή νοσοκόμα'με σβάστικα. Σε ό,τι αφορά τον Φρόιντ, τον φανταζόταν με εγκέφαλο σαλιγκαριού:

"Ήμουν εντυπωσιασμένος από τη μαλακή, σαρκώδη πλάτη του Χίτλερ, πάνω στην οποία ήταν πάντα τόσο σφικτά φορεμένη η στολή του... Κάθε φορά που ξεκίναγα να ζωγραφίσω τη δερμάτινη ζώνη που περνούσε από τη μέση στο ώμο του, η απαλότητα της σάρκας του κάτω από τη στρατιωτική στολή με μετέφερε σε μια παρατεταμένη Βαγκνερική έκσταση που έκανε την καρδιά μου να κτυπάει, μια εξαιρετικά σπάνια κατάσταση διέγερσης που δεν είχα ποτέ νιώσει, ούτε καν κατά τη διάρκεια του έρωτα... Έβλεπα τον Χίτλερ σαν ένα μαζοχιστή ο οποίος είχε την έμμονη ιδέα να ξεκινήσει έναν πόλεμο και να τον χάσει με ηρωικό τρόπο...


Ο εγκέφαλος του Freud, ένας από τους πιο αλμυρούς και σημαντικούς της εποχής μας, ήταν κατ'εξοχή το σαλιγκάρι του επίγειου θανάτου. Για αυτό, μέσα του κατοίκησε η ουσία της σταθερής τραγωδίας της Εβραϊκής ιδιοφυίας που στερείται πάντα από εκείνο το αρχέγονο στοιχείο, την ομορφιά- μια προϋπόθεση απαραίτητη για την πλήρη γνώση του Θεού, ο Οποίος πρέπει να είναι απώτατα όμορφος.

Φαίνεται ότι χωρίς να το καταλαβαίνω ζωγράφισα τον επίγειο θάνατο του Freud στο πορτρέτο με μολύβι που έκανα για εκείνον ένα χρόνο πριν το θάνατό του. Η ιδιαίτερη πρόθεσή μου ήταν να δημιουργήσω ένα καθαρά μορφολογικό σχέδιο της ιδιοφυίας της ψυχανάλυσης, αντί για το προφανές πορτρέτο ενός ψυχολόγου. Όταν το πορτρέτο τελείωσε, ικέτευσα τον Stefan Zweig, που ήταν ο μεσολαβητής μου με τον Freud, να του το δείξει, και έπειτα περίμενα αγωνιωδώς τα όποια σχόλιά του. Είχα κολακευτεί εξαιρετικά από το θαυμασμό του κατά την διάρκεια της συνάντησής μας: «Δεν έχω ξαναδεί ένα τόσο τέλειο πρότυπο ενός Ισπανού! Τι φανατικός υποστηρικτής!»

Το είχε πει αυτό στον Zweig αφού με είχε αναλύσει με έναν φοβερά επίμονο τρόπο. Έλαβα την απάντηση του Freud τέσσερις μήνες αργότερα όταν, συνοδευόμενος από την Gala, συνάντησα πάλι τον Stefan Zweig και τη σύζυγό του για ένα μεσημεριανό γεύμα στη Νέα Υόρκη. Ήμουν τόσο ανυπόμονος που δεν περίμενα τον καφέ για να ρωτήσω τον Freud πια ήταν η αντίδρασή του για το πορτρέτο μου. «Του άρεσε πολύ,» μου είπε ο Zweig.

Ζήτησα περισσότερες λεπτομέρειες, με προθυμία να μάθω αν ο Freud είχε κάνει οποιαδήποτε συγκεκριμένη παρατήρηση ή τουλάχιστον κάποιο σχόλιο που θα μου ήταν απείρως πολύτιμο, αλλά ο Stefan Zweig μου φάνηκε αόριστος ή αποσπασμένος από άλλες σκέψεις. Υποστήριξε ότι ο Freud είχε εκτιμήσει πολύ «τη λιχουδιά των εικόνων» και έπειτα βυθίστηκε πίσω στην καθιερωμένη του ιδέα: θέλησε να πάμε μαζί του στη Βραζιλία. Το ταξίδι, είπε, θα ήταν θαυμάσιο και θα έφερνε μια καρποφόρο αλλαγή στις ζωές μας.

Εκείνη η ιδέα και ο ψυχαναγκασμός του από τη δίωξη των Εβραίων στη Γερμανία ήταν τα ατελείωτα σχόλια του μονολόγου του γεύματός μας. Φαινόταν ότι έπρεπε πραγματικά να πάω στη Βραζιλία προκειμένου να επιβιώσω. Διαμαρτυρήθηκα ότι μισούσα τους τροπικούς. Ένας ζωγράφος δεν μπορεί να ζήσει, βεβαίωσα, αν δεν περιστοιχίζεται από το γκρι των ελιών και το κόκκινο του ευγενούς χώματος της Σιένα. Η φρίκη μου για κάθε τι εξωτικό αναστάτωσε τον Zweig μέχρι σημείου δακρύων. Ύστερα μου υπενθύμισε το μέγεθος των βραζιλιάνων πεταλούδων, αλλά έτριξα τα δόντια μου: οι πεταλούδες είναι παντού πολύ μεγάλες…

Μόνο όταν διάβασα το τελευταίο κεφάλαιο του μεταθανάτιου βιβλίου του Stefan Zweig, ο Κόσμος του Αύριο, έμαθα τελικά την αλήθεια για το σχέδιό μου. Ο Freud δεν είχε δει ποτέ το πορτρέτο του. Ο Zweig μου είχε πει ψέματα διακριτικά. Σύμφωνα με εκείνον, το πορτρέτο μου προέβλεπε τόσο εντυπωσιακά τον επερχόμενο θάνατο του Freud που δεν τόλμησε να του του δείξει, φοβούμενος να μην τον αναστατώσει αχρείαστα, και ξέροντας ότι ήδη έπασχε από καρκίνο.

Χωρίς δισταγμό, τοποθετώ τον Freud μεταξύ των ηρώων. Αντικατέστησε για τους Εβραίους το μέγιστο και σημαντικότερο όλων των ηρώων τους – το Μωυσή. Ο Freud έχει δείξει ότι ο Μωυσής ήταν Αιγύπτιος, και στην εισαγωγή στο βιβλίο του για το Μωυσή - το καλύτερο και πιο τραγικό από τα βιβλία του- προειδοποιεί τους αναγνώστες του ότι αυτή η απόδειξη ήταν ο δυσκολότερος και πιο φιλόδοξος στόχος του, αλλά επίσης και ο πιο διαβρωτικά πικρός!

Τέλος οι μεγάλες πεταλούδες!

·

Ο Πλανευτής

0
0
Ο Πλανευτής (Le Séducteur), 1950

Το όνομα αυτού του πίνακα θα μπορούσε εξίσου να είναι 'Καμουφλάζ'ή 'Fata Morgana.'Θα ήταν έτσι ένα ωραίο παιχνίδι λέξεων ανάμεσα στον Morgan τον πειρατή και στην Morgana τη μάγισσα. Το πλοίο στον πίνακα του Μαγκρίτ είναι κατασκευασμένο από τα φυσικά στοιχεία, τον ουρανό, τα σύννεφα, και το νερό. Είναι ένας αντικατοπτρισμός, μια εξαπάτηση, κατά συνέπεια, μια 'αποπλάνηση,'διότι παγιδεύει τα μάτια του θεατή στην εικόνα του πίνακα.

Ο Ιπτάμενος Ολλανδός, Albert Pinkham Ryder, c. 1887

Ένα από τα πιο διάσημα φαντάσματα- πλοία είναι ο Ιπτάμενος Ολλανδός. Πρόκειται για ένα θρυλικό πλοίο- φάντασμα το οποίο δεν μπορεί ποτέ να πιάσει λιμάνι και είναι καταδικασμένο να πλέει στις θάλασσες για πάντα. Ο μύθος είναι πιθανό να προέρχεται από τη θαλασσινή λαογραφία του 17ου αιώνα. Η παλαιότερη ακριβής εκδοχή προέρχεται από τα τέλη του 18ου αιώνα. Εμφανίσεις του πλοίου τον 19ο και 20ο αιώνα το θέλουν να λάμπει με απόκοσμο φως. Αν συναντηθεί με άλλο πλοίο, το πλήρωμα του Ιπτάμενου Ολλανδού θα προσπαθήσει να στείλει μηνύματα στη στεριά, ή σε άτομα από καιρό νεκρά. Αν ιδωθεί στον ωκεανό, το πλοίο είναι προάγγελος συμφοράς.

Σύμφωνα με μια ιστορία:

"Τα νέα σύντομα εξαπλώθηκαν στο πλήρωμα ότι ένα πλοίο φάντασμα έπλεε στον αέρα πάνω από τη θάλασσα, και ότι ήταν ένας κακός οιωνός που σήμαινε ότι κανείς από το πλήρωμα δεν θα έβλεπε στεριά ξανά. Όταν ο κυβερνήτης έμαθε την ιστορία, ανέβηκε στο κατάστρωμα και εξήγησε στο πλήρωμα ότι αυτή η παράξενη εμφάνιση προκλήθηκε από την αντανάκλαση κάποιου πλοίου που έπλεε στο νερό κάτω από αυτήν την αντανάκλαση, αλλά λόγω της απόστασης δεν μπορούσαν να το δουν. Υπάρχουν συγκεκριμένες συνθήκες στην ατμόσφαιρα, είπε, όταν οι ακτίνες του ήλιου μπορούν να σχηματίσουν στον αέρα την εικόνα ενός αντικειμένου που βρίσκεται στο έδαφος, όπως οι εικόνες που βλέπει κάποιος μέσα από γυαλί ή νερό, αλλά αυτές οι εικόνες συνήθως είναι αντεστραμμένες- φαίνονται ανάποδα. Αυτές οι εικόνες ονομάζονται αντικατοπτρισμοί. Είπε σ'έναν ναυτικό να ανέβει στον πύργο ελέγχου και να ξανακοιτάξει το πλοίο φάντασμα. Ο άντρας ανέβηκε, και ανέφερε ότι έβλεπε ένα κανονικό πλοίο κάτω από τον αντικατοπτρισμό του αέρα. Μετά, το κανονικό πλοίο ήρθε πιο κοντά και έγινε ορατό. Οι ναυτικοί τότε πείστηκαν, και δεν πίστεψαν ξανά σε πλοία- φαντάσματα.” 
http://en.wikipedia.org/wiki/Flying_Dutchman

Αλλά μπορεί να ξαναεμφανιστεί σύντομα:

http://www.dailymail.co.uk/sciencetech/article-2130598/False-wall-water-created-Fata-Morgana-mirage-hidden-iceberg-Titanic-late.html

Τέτοιου είδους φαινόμενα ονομάζονται 'Fata Morgana.'Επίσημα, πρόκειται για μια ασυνήθιστη και περίπλοκη μορφή που εμφανίζεται λίγο πιο πάνω από τη ζώνη του ορίζοντα. Αυτό το οπτικό φαινόμενο συμβαίνει διότι οι ακτίνες του φωτός κάμπτονται όταν διέρχονται από στρώματα αέρα με διαφορετικές θερμοκρασίες. Η 'Fata Morgana'παραμορφώνει έντονα τα αντικείμενα τα οποία απεικονίζει. Το φαινόμενο αυτό μπορεί να συμβεί στην ξηρά ή στη θάλασσα, στις πολικές περιοχές ή στις ερήμους. Αυτό το είδος οπτασίας μπορεί να περιλαμβάνει σχεδόν κάθε είδος μακρινών αντικειμένων, όπως πλοία, νησιά, και τις ακτές.
http://en.wikipedia.org/wiki/Fata_Morgana_(mirage)

Πορτραίτο της Morgan le Fay (Fata Morgana), Anthony Frederick Augustus Sandys, 1864 http://en.wikipedia.org/wiki/Morgan_le_Fay

Η φράση 'Fata Morgana'είναι στην πραγματικότητα Ιταλική, και προέρχεται από την κοινή Λατινική λέξη για τη 'νεράιδα,'και τη μάγισσα Morgan le Fay της εποχής του Αρθούρου, από μια πεποίθηση της εποχής ότι αυτές οι οπτασίες, τις οποίες έβλεπαν στα στενά της Σικελίας, ήταν κάστρα αγγέλων στον αέρα ή ανύπαρκτη γη που δημιουργούνταν από αυτή τη μάγισσα για να παρασύρει τους ναυτικούς στο θάνατό τους.

Ο Πλανευτής, 1951

Σε αντίθεση με ένα τοπίο, ο Μαγκρίτ έκανε πράγματι κάτι περίεργο στο πλοίο: αντικατέστησε το σχήμα του με μια επέκταση του νερού. Αν αυτό σημαίνει το όνειρο, τότε ο τίτλος του πίνακα 'Ο Πλανευτής'σημαίνει επίσης ελεύθερη φαντασία, και ο Μαγκρίτ ο ίδιος είχε μιλήσει για τη ζωγραφική όχι απλά πραγματικών αντικειμένων, όπως σε πίνακες που απεικονίζουν νεκρές φύσεις, αλλά 'πραγματικών εμπειριών.'Όποιος 'αποπλανεί,'μπορεί επίσης να υπερβεί το αδίκημά του;
http://www.mattesonart.com/1949-1960-mature-period.aspx

Το Αμερικανικό πολεμικό πλοίο Eldridge, σύμφωνα με το πείραμα της Φιλαδέλφειας http://www.bubblews.com/news/446101-the-philadelphia-expirement

Σύμφωνα με μια άλλη ιστορία:

"Η ιστορία έχει ότι τον Οκτώβριο του 1943, στο λιμάνι της Φιλαδέλφειας, ένα πείραμα διεξήχθη στο αμερικανικό αντιτορπιλικό USS Eldridge. Το πείραμα βασιζόταν στη δημιουργία μιας δύναμης που θα έκανε το πλοίο αόρατο στα μάτια και στο ραντάρ. Το πείραμα παρακολούθησαν εκατοντάδες ναύτες τόσο στο Eldridge, όσο και στη στεριά και σε άλλα πλοία κοντά. Δυστυχώς, υπήρξαν σοβαρές παρενέργειες για το πλήρωμα του πλοίου. Κάποιοι βρέθηκαν ενσωματωμένοι στα μεταλλικά μέρη του πλοίου, άλλους δεν τους ξαναείδαν ποτέ, και άλλοι πάλι τρελάθηκαν ή υπέφεραν πολλά χρόνια μετά από περιπτώσεις εμφάνισης και εξαφάνισης. Σύμφωνα με την τυπική γραμμή του, το Πολεμικό Ναυτικό αρνήθηκε τα πάντα.
http://skeptoid.com/episodes/4016

Ο Πλανευτής, 1953

Πιθανότατα κανένας άλλος πίνακας του Μαγκρίτ δεν είναι τόσο μονόχρωμος, ακυρώνοντας έτσι περαιτέρω τη διαφορά ανάμεσα στον ουρανό και στη θάλασσα. Τα κύματα θυμίζουν ένα πλοίο μέσα στην παλίρροια ή σαν το αφρισμένο νερό της φουσκοθαλασσιάς. 

Κάποιος μπορεί να δει τον ΄Πλανευτή'σαν μια προσεκτικά σχεδιασμένη ψευδαίσθηση. Καθώς το νερό καλύπτει εν μέρει το πλοίο, κάποιος μπορεί να φανταστεί το μισό βυθισμένο κάτω από τον ορίζοντα. Βρίσκονται άραγε η απόλαυση και η κριτική περισυλλογή σχετικά με το συγκεκριμένο πίνακα σε αντίθεση; Οπωσδήποτε, και αυτό προϋποθέτει ένα τρίτο, πιο 'ανησυχητικό'επίπεδο ερμηνείας, που πολλοί από τους Σουρεαλιστές αγνοούσαν οι ίδιοι... το πλοίο του Μαγκρίτ ήρθε για να μείνει και για να συνεχίσει την πορεία του.
http://www.haberarts.com/seducer.htm

Ο Εφησυχασμός (Le Confort de l’Esprit), 1950

Συνέβη άραγε το πείραμα της Φιλαδέλφειας στην πραγματικότητα; Λοιπόν, θα συμβεί κάτι παρόμοιο σίγουρα στο μέλλον, και θα είναι πολύ πιο μαγικό- με την ίδια έννοια που φάνταζαν μαγικά τα κινητά τηλέφωνα πριν από μόλις 50 χρόνια. Δουλειά ενός ζωγράφου είναι όχι να κάνει θαύματα κυριολεκτικά, αλλά να τα αναπαριστά στους πίνακές του. Δεν υπάρχει τίποτα κακό με αυτό, και είναι πραγματικά αβλαβές- τα όνειρα ποτέ δεν σκότωσαν κανέναν. Αλλά ένας ζωγράφος, σε αντίθεση με έναν τυχοδιώκτη, έχει ένα πολύ δύσκολο έργο για να εκτελέσει: οι πίνακές του πρέπει να περιέχουν στοιχεία που θα τους κάνουν διαχρονικούς. Ενώ το Eldridge (από όσο γνωρίζω) πωλήθηκε για παλιοσίδερα σε μια μεταλλευτική εταιρεία στον Πειραιά, ο Ιπτάμενος Ολλανδός βρίσκεται ακόμα εκεί έξω, μαζί με τον 'Πλανευτή'του Μαγκρίτ. Αλλά είναι πίσω από τον 'Εφησυχασμό,'στο κάστρο του μυαλού μας, που κοιτάζουμε τη θάλασσα, βλέποντας το πλοίο- φάντασμα να έρχεται, ζώντας το μυστήριο, χωρίς να φοβόμαστε, αλλά ούτε και να εφησυχάζουμε.





Η φωνή του διαστήματος

0
0

Η φωνή του διαστήματος (The voice of space), 1928

Νωρίς στη ζωγραφική του Μαγκρίτ βλέπουμε κάποια από τα 'σταθερά αντικείμενά'του να εμφανίζονται. Αυτά τα αντικείμενα αντιστοιχούν βέβαια σε 'σταθερές ιδέες' ('idées fixées'). Αυτές οι ιδέες μπορούν να θεωρηθούν ως 'προκατεστημένες αντιλήψεις'ή 'εμμονές.'Η διαφορά είναι ότι οι εμμονές είναι μάλλον προσωπικές, ενώ οι προκατεστημένες αντιλήψεις μπορούν να βασίζονται σε 'αρχετυπικές μορφές,'κοινές για το ανθρώπινο ασυνείδητο. Τα 'κουδούνια'του Μαγκρίτ, τα οποία μπορούμε να τα δούμε και ως 'διαστημικές μπάλες,'είναι ολοκληρωμένες εκφράσεις κάποιας αφηρημένης ιδέας, η οποία, ωριμάζοντας στο μυαλό του ζωγράφου, έγινε ένα καλά καθορισμένο αντικείμενο. Το σχήμα τους είναι σφαιρικό, το χρώμα τους θυμίζει μεταλλικό αντικείμενο, και αυτά τα αντικείμενα φαίνεται να έχουν αξιοποιήσει την αντι-βαρύτητα.

Κάποιος θα μπορούσε να πει ότι τα 'κουδούνια'του Μαγκρίτ είναι σαν διαστημόπλοια ή 'σφαίρες συνείδησης'που έρχονται στον κόσμο μας από έναν άλλο κόσμο, πιο προηγμένο, για να μας επιθεωρήσουν ή να μας κατασκοπεύσουν με κάποια όργανα κρυμμένα πίσω από το μικρό κενό των σφαιρών, το οποίο βρίσκεται γύρω από την περίμετρό τους. Ωστόσο, αυτά τα αντικείμενα έχουν πολλές διαφορετικές χρήσεις στη ζωγραφική του Μαγκρίτ.

Η φωνή των ανέμων (The voice of the winds), 1928

Αυτός ο μυστηριώδης 'συντονισμός'που παράγεται από αυτά τα παράξενα σφαιρικά αντικείμενα δεν είναι νέος. Οι 'ουράνιες σφαίρες,'αποτέλεσαν τις βασικές μορφές στα κοσμολογικά μοντέλα που αναπτύχθηκαν από τον Πλάτωνα, τον Εύδοξο, τον Αριστοτέλη, τον Πτολεμαίο, τον Κοπέρνικο, και άλλους. Σε αυτό το συμπαντικό μοντέλο, η φαινομενική κίνηση των πλανητών και των αστεριών υπολογιζόταν θεωρώντας ότι βρίσκονταν ενσωματωμένα πάνω σε περιστρεφόμενες σφαίρες φτιαγμένες από ένα αιθέριο, διαφανές πέμπτο στοιχείο (πεμπτουσία), σαν πετράδια πάνω σε τροχιές. Εφόσον πίστευαν ότι τα αστέρια έμεναν ακίνητα το ένα σε σχέση με το άλλο, είχε υποστηριχθεί ότι θα έπρεπε να βρίσκονταν πάνω στην επιφάνεια μιας μοναδικής έναστρης σφαίρας.
http://en.wikipedia.org/wiki/Celestial_spheres

Αυτή η 'έναστρη σφαίρα'είναι ο θόλος του ουρανού, όπως γίνεται αντιληπτός από έναν άνθρωπο που κοιτάζει από κάτω. Η αρμονία που αναγνωρίστηκε από τους πρώτους ανθρώπους ανάμεσα σε αυτόν τον κόσμο και τους ουρανούς, βασίστηκε σε κάποια μορφή συμμετρίας, είτε μαθηματική είτε μουσική. Η 'Αρμονία των σφαιρών'ή 'Παγκόσμια μουσική' (Musica universalis) είναι μια αρχαία φιλοσοφική έννοια η οποία μελετούσε τις αναλογίες στις κινήσεις των ουράνιων σωμάτων- του ήλιου, της σελήνης, και των πλανητών- σαν ένα είδος μουσικής. Αυτή η 'μουσική'δεν θεωρούταν ότι μπορούσε κάποιος κυριολεκτικά να την ακούσει, αλλά επρόκειτο για μια μαθηματική ή/και θρησκευτική έννοια. Η ιδέα αυτή συνέχισε να έχει απήχηση μέχρι την Αναγέννηση, επηρεάζοντας τόσο τους φιλοσόφους όσο και τους ουμανιστές.
http://en.wikipedia.org/wiki/Musica_universalis

Ο Βοήθιος, κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, αναγνώρισε τρία επίπεδα για την 'μουσική των σφαιρών:'την παγκόσμια μουσική (musica universalis), τη μουσική όπως αυτή γίνεται αντιληπτή από τους ανθρώπους (musica humana), και τη μουσική που εκτελείται από τους καλλιτέχνες (musica instrumentis). Αυτή η αντιμετώπιση ήταν σύμφωνη με το Χριστιανικό δόγμα της Τριάδας, που προσδιορίζει το Θεό ως τρία ομοούσια πρόσωπα, εκφράσεις, ή υποστάσεις: τον Πατέρα, τον Υιό, και το Άγιο Πνεύμα- 'ένας Θεός με τρία πρόσωπα.'Τα τρία πρόσωπα είναι ξεχωριστά, όμως ταυτόχρονα είναι μια ουσία.
http://en.wikipedia.org/wiki/Trinity

Εκτός βέβαια από το πρόβλημα της τριχοτόμησης, , μια άλλη συνηθισμένη φιλοσοφική έννοια είναι αυτή της δυαδικότητας (καλό και κακό, ημέρα και νύχτα, θηλυκό και αρσενικό, και ούτω καθεξής). Σε ό,τι αφορά το πρόβλημα αυτό της τριχοτόμησης, το οποίο παραμένει ένα από τα πιο θεμελιώδη προβλήματα της φιλοσοφίας (πόσα βασικά ξεχωριστά μέρη χρειαζόμαστε για να ανασυνθέσουμε τον κόσμο), αυτό εμφανίζεται όχι μόνο στην θεολογία, αλλά και στην ψυχολογία με τη θεμελιώδη τριάδα ταυτότητα (Id)- Εγώ- Υπερεγώ, καθώς και σε άλλα επιστημονικά ή φιλοσοφικά πεδία. Για παράδειγμα, στα μαθηματικά, το αξίωμα της τριχοτόμησης αναφέρει ότι κάθε πραγματικός αριθμός είναι είτε θετικός, ή αρνητικός ή μηδέν.

Αυτή η αρχή με βάση τον αριθμό 'τρία'φαίνεται να διεισδύει σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης νοημοσύνης, και φαίνεται να χρησιμεύει ως ένας βαθύτατος σταθεροποιητικός παράγοντας της ανθρώπινης συμπεριφοράς και προσωπικότητας. Για παράδειγμα, αν θεωρήσουμε μια θεμελιώδη δυαδικότητα σαν το ζεύγος του καλού και του κακού, μπορούμε να εξετάσουμε περαιτέρω ένα τρίτο στοιχείο (ας πούμε ένα πνευματικό στοιχείο το οποίο βρίσκεται πέρα από καλό και κακό) για να μας βοηθήσει να ξεφύγουμε από το φαύλο κύκλο της αέναης επανάληψης του καλού και του κακού. Σε ό,τι αφορά τη 'Φωνή των ανέμων,'υπάρχουν τρία 'κουδούνια'στον ουρανό, ίσως έχοντας την ικανότητα να 'κουδουνίσουν'κάποιο είδος μουσικής που είναι αντιληπτό στο ζωγράφο. Αυτή η 'μουσική των ανέμων'προφανώς πηγαίνει βαθύτερα από την απλή εμπειρία των ήχων στον αέρα, έχει περισσότερο να κάνει με την ικανότητα να ακούσει κάποιος τη μουσική μια εσωτερικής φωνής, η οποία αντηχεί κάποια βαθύτερη και παγκόσμια αρμονία. Το σχήμα, το μεταλλικό χρώμα, το στενό περίγραμμα ή 'παράθυρο'γύρω από την περίμετρο των σφαιρών, όλα αυτά τα στοιχεία παραπέμπουν στην αναπαράσταση καταστάσεων της συνείδησης.

Τα λουλούδια της αβύσσου (The flowers of the abyss), 1928

Τα λουλούδια της αβύσσου, 1928

Ο τίτλος αυτών των πινάκων πιθανότατα αναφέρεται στην ποιητική συλλογή του Μποντλέρ 'Τα άνθη του κακού.'Στην αρχή των ποιημάτων, ο Μποντλέρ λέει:

"Η ηλιθιότητα, το λάθος, η αμαρτία, η καρμιριά,
Καταλαμβάνουν το μυαλό και ταλαιπωρούν τα σώματα,
Και αναλωνόμαστε απ'τις αγαπημένες τύψεις,
Σαν τους ζητιάνους που ταΐζουν τα σκουλήκια."

Και συνεχίζει:

"Αν ο βιασμός, το φαρμάκι, το μαχαίρι, η φωτιά,
Δεν έχουν ακόμα πάρει τα προσφιλή τους σχήματα,
Τους θλιβερούς καμβάδες της αξιοθρήνητης μοίρας μας,
Είναι γιατί οι ψυχές μας, αλίμονο, δεν είναι τολμηρές!

Και τελειώνει τον πρόλογο με τον ακόλουθο αφορισμό:

Είναι η Ανία!- με μάτια γεμάτα αθέλητα δάκρυα,
Ονειρεύεται τη γκιλοτίνα καπνίζοντας τη χούκα της.
Αναγνωρίζεις, αναγνώστη, αυτό το ντελικάτο τέρας,
Εσύ αναγνώστη υποκριτή, συνάνθρωπε, αδελφέ μου!

Ο Μποντλέρ μιλούσε στα ποιήματά του για ανία, θάνατο, νοσοκομεία και γκιλοτίνες, για το Σατανά και το κακό. Ο όρος 'Σπλήνα' (Spleen) προσδιορίστηκε στα ποιήματά του ως ένα συναίσθημα ή κατάσταση σε αντιδιαστολή με το 'Ιδανικό.'Ο Μποντλέρ επηρέασε όλους (τουλάχιστον) τους Γαλλόφωνους, επομένως και τον Μαγκρίτ. Στα 'Άνθη της αβύσσου,'οι 'σφαίρες'του εμφανίζονται είτε ως άνθη λουλουδιών ή ως αιωρούμενα αντικείμενα. Είναι λοιπόν βέβαιο ότι αντιπροσωπεύουν μια κατάσταση της σκέψης, κατά πάσα πιθανότητα συνοδευόμενο από ένα συναίσθημα μελαγχολίας. Τα 'Άνθη της αβύσσου,'όπως τα 'Άνθη του κακού,'βγαίνουν από τα βάθη της ψυχής μας, απεικονίζουν το συναίσθημα της 'Σπλήνας,'ένα παράξενο, δύσκολο να περιγραφεί, αρνητικό συναίσθημα, ενώ παράλληλα προσφέρονται να μας παράσχουν τη θεραπεία με τις μαγικές δυνάμεις τους.

Αυτοματισμός (Automation), 1928-29

Αυτοματισμός, 1929

Αυτή είναι άλλη μια αναπαράσταση των 'σφαιρών.'Ο τίτλος αυτών των πινάκων ('Αυτοματισμός') υπονοεί μια αυτοματοποιημένη διαδικασία της ψυχής, ίσως και την εκδήλωση της ίδιας (επιτρέψτε μου να χρησιμοποιώ τους όρους 'ψυχή'και 'συνείδηση'αδιάκριτα σε αυτό το πλαίσιο). Η δημιουργικότητα στην πραγματικότητα βασίζεται στον αυθορμητισμό, συνεπώς συνδέεται με κάποια αυτόματη διαδικασία του ασυνείδητου. Ωστόσο, στον πρώτο πίνακα η 'συνείδηση'καταλαμβάνει μια καρέκλα- και αυτή η ερμηνεία φέρνει στο προσκήνιο ένα εξαιρετικά αδύνατο αντικείμενο! Δεν γνωρίζω πραγματικά τι άλλο είχε ο ζωγράφος στο μυαλό του. Στον δεύτερο πίνακα, η σφαίρα και πάλι αιωρείται, δείχνοντας ότι δεν ανήκει σε αυτόν τον κόσμο, αν και φαίνεται ένα πολύ κοινό αντικείμενο σε όλους μας- μια αναπαράσταση της σφαίρας της συνείδησής μας. Τουλάχιστον αυτή είναι η δική μου 'προκατεστημένη ιδέα' ('idée fixée') σχετικά με την έννοια αυτού του αντικειμένου.

Η εμφάνιση (The apparition), 1928

Αυτός είναι ένας πολύ ενδιαφέρων πίνακας (από άποψη φυσικής τουλάχιστον!) Είναι επίσης γνωστός και με τον τίτλο 'Πρόσωπο που περπατάει προς τον ορίζοντα.'Ένα εναλλακτικό όνομα θα μπορούσε να είναι 'Πρόσωπο που πέφτει σε έναν ορίζοντα συμβάντος.'Η παραμόρφωση της εικόνας είναι πολύ χαρακτηριστική. Μπορούμε να διακρίνουμε δύο 'τρύπες'ή έναν άνθρωπο που έχει χωριστεί στα δύο (με το σώμα και το κεφάλι του να αντιστοιχούν στις δύο μαύρες κηλίδες).

Υπάρχει μια ενδιαφέρουσα σύγχρονη θεωρία της φυσικής, η θεωρία χορδών, η οποία λέει πως όλες οι θεμελιώδεις οντότητες (άτομα) αποτελούνται από 'χορδές,'μικροσκοπικά αντικείμενα τα οποία πάλλονται με διάφορους τρόπους και συχνότητες, συνθέτοντας έτσι τις ιδιότητες του κόσμου που βλέπουμε. Παρότι η θεωρία μιλάει για πολύ μικροσκοπικές οντότητες, ίσως κάποτε να ανακαλύψουμε χορδές μεγάλης κλίμακας.

Ο συγκεκριμένος πίνακας θα μπορούσε επίσης να απεικονίζει μια μαύρη τρύπα (και κάποια αντανάκλασή της λόγω βαρυτικού κατοπτρισμού), ή απλά δύο 'ορίζοντες συμβάντος,'έναν σχεδόν κυκλικός, και έναν ακόμη επιμήκη, αντιπροσωπεύοντας κάποιο είδος βρόχων ή 'σκουληκότρυπων'στο χώρο-χρόνο. Στην πραγματικότητα, θεωρητικά τουλάχιστον, τέτοιες ανωμαλίες θα μπορούσαν να εμφανιστούν στον ουρανό, αν φυσικά θα μπορούσαμε να βρούμε κάποια μέρα έναν τρόπο για να παράξουμε τις τεράστιες απαιτούμενες ποσότητες ενέργειας για να εμφανιστούν τέτοια φαινόμενα (έχοντας βεβαίως και την αντίστοιχη γνώση για την αποφυγή των συνακόλουθων κινδύνων).

Παγκόσμια έλξη (Universal gravitation), 1943

Εδώ, ο φίλος του Μαγκρίτ, Scutenaire, αποθανατίζεται, φορώντας τα κυνηγετικά του ρούχα, κρατώντας το όπλο του, εν μέρει ενσωματωμένος στον τοίχο. Πάνω από τον τοίχο, βλέπουμε τεράστιους κορμούς δέντρων, τα οποία μοιάζουν να βοηθούν στο να εντείνουν το αποτέλεσμα της βαρύτητας. Ίσως αυτά τα δέντρα να είναι τεράστιες ηλεκτρομαγνητικές στήλες, που δημιουργούν το απαραίτητο πεδίο για να παραχθούν τέτοια περίεργα φαινόμενα κβαντικής φυσικής. Και αυτό είναι περίεργο, γιατί, σε αυτόν τον πίνακα, ο Μαγκρίτ φαντάστηκε μια κατάσταση τη βαρύτητας που συνδέεται με την κβαντική μηχανική. Εδώ, ο Scutenaire φαίνεται να βρίσκεται σε μια κατάσταση αλληλεπικάλυψης με τον τοίχο (έχοντας εν μέρει μπει μέσα σε αυτόν- το αριστερό του χέρι έχει γίνει ένα με τον τοίχο). Ωστόσο, δεν υπάρχει ακόμη καμία θεωρία που να συνδέει την κβαντική μηχανική με τη βαρύτητα- μια ενοποιημένη θεωρία της κβαντικής βαρύτητας, όπως την αποκαλούν. Πώς μπορεί η βαρύτητα, όπως ο πίνακας προτείνει, να εμφανίζει την ίδια συμπεριφορά (φαινόμενα παρεμβολής), με την κβαντική μηχανική; Και όμως, παρά το γεγονός ότι κανείς δεν γνωρίζει πώς αυτό μπορεί να γίνει, ο Μαγκρίτ προτείνει ότι όχι μόνο αυτή η ιδέα αλλά και η αναπαράστασή της σε έναν πίνακα είναι εφικτή.

Η μάχη της Αργκόν (The battle of Argonne), 1959

Καθαρές ιδέες (Clear ideas), 1958

Σε μια αναμέτρηση μεταξύ δύο φαινομενικά αντίθετων μορφών, ένα μεγάλο σύννεφο και μια εξίσου μεγάλη πέτρα βρίσκονται σε αντιπαράθεση, επιπλέοντας στον αέρα πάνω από ένα γαλήνιο τοπίο. Ο θεατής δεν μπορεί παρά να προσέξει τον ανατρεπτικό χαρακτήρα του πίνακα: η γιγαντιαία πέτρα εμφανίζεται χωρίς βάρος όπως το σύννεφο. Σε έργα του ζωγράφου σαν κι αυτό (με παρόμοιου είδους πέτρες), σύμφωνα με τον Meuris, "Η βαρύτητα επιτυγχάνεται απαραίτητα με την έλλειψη βάρους. Και σε ό,τι αφορά τον Μαγκρίτ, η διαδικασία είναι εντελώς διαφορετική από το νόμο της φυσικής… Στην πραγματικότητα, λαμβάνοντας υπόψη όλα τα δεδομένα, το πρόβλημα της έλλειψης βάρους έχει να κάνει περισσότερο με την ποιητική παρά με την επιστημονική διάσταση. Αντιμέτωποι με αυτού του είδους τα έργα, είναι σκόπιμο να λάβουμε κάποια 'γνώση.'Είναι αρκετό ότι, με την παρουσία τους ενώπιόν μας, μας μεταφέρουν σε άλλους κόσμους σε μια κατάσταση πλήρους γαλήνης, εκτός χρόνου."
http://www.masterworksfineart.com/inventory/3549

Η μάχη της Αργκόν (Meuse-Argonne offensive) ήταν ένα μέρος της τελικής Συμμαχικής επίθεσης του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου, κι έλαβε χώρα σε μια έκταση που εκτείνονταν κατά μήκος ολόκληρου του Δυτικού Μετώπου. Ήταν η μεγαλύτερη μάχη στην στρατιωτική ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών, συμπεριλαμβάνοντας 1,2 εκατομμύρια Αμερικανούς στρατιώτες, και ήταν μέρος από μια σειρά Συμμαχικών επιθέσεων που έφεραν το τέλος του πολέμου. 
http://en.wikipedia.org/wiki/Meuse-Argonne_Offensive

Στη 'Μάχη της Αργκόν'του Μαγκρίτ, μπορούμε να δούμε το δάσος και τη θάλασσα στο βάθος. Η ανακωχή του πολέμου αντιπροσωπεύεται από την ισορροπία ανάμεσα στο βράχο και στο σύννεφο, κάτω από το φεγγάρι. Ωστόσο, η 'μάχη'του Μαγκρίτ διεξάγεται μεταξύ δυο διαφορετικών αφηρημένων δυνάμεων ή στοιχείων, ενός γήινου και ενός ουράνιου. Στις 'Καθαρές ιδέες,'η στεριά έχει αφαιρεθεί, και ένας βράχος αιωρείται κάτω από ένα σύννεφο και πάνω από τον ωκεανό. Το κάτω μέρος του βράχου είναι πιο σκούρο, και γίνεται λαμπρότερο καθώς προχωρούμε προς το σύννεφο και προς στον ουρανό.

Το βέλος του Ζήνωνα (Zeno’s arrow), 1964

Σύμφωνα με την αίσθηση του Μαγκρίτ υπάρχει μια σύνδεση ανάμεσα στην υπερνίκηση της βαρύτητας και του χρόνου. Σαν να μπορούσαμε αντιστρέφοντας το βέλος του χρόνου να κάνουμε τα πράγματα να αιωρούνται. Το 'Βέλος του Ζήνωνα'είναι ένα άλλο παράδειγμα αιωρούμενου βράχου. Εδώ, ο βράχος βρίσκεται στο προσκήνιο, μπροστά από έναν συννεφιασμένο ουρανό, πάνω από τη θάλασσα.

Το βέλος του Ζήνωνα είναι ένα παράδοξο (μεταξύ άλλων), το οποίο χρησιμοποίησε ο Ζήνωνας για να αποδείξει το αδύνατο της κίνησης. Διατυπώνεται κάπως έτσι: "αν κάθε πράγμα όταν καταλαμβάνει το χώρο του είναι ακίνητο, και αν εκείνο που κινείται πάντα καταλαμβάνει έναν τέτοιον χώρο σε κάθε χρονική στιγμή, ένα βέλος σε πτήση θα είναι, επομένως, πάντα ακίνητο."
http://en.wikipedia.org/wiki/Zeno's_paradoxes#Arrow_paradox

Στην πραγματικότητα, αυτό είναι ένα πρόβλημα του σύγχρονου απειροστικού λογισμού (όπως αυτός διατυπώθηκε από τον Νεύτωνα και τον Λέιμπνιτζ)- η κίνηση ενός βέλους εν πτήσει περιγράφεται από διαδοχικές 'απειροστές'μετατοπίσεις. Το πρόβλημα ωστόσο παραμένει το ίδιο- αν τα απειροστά είναι 'απείρως μικρά'τότε η συνολική απόσταση πρέπει να είναι απείρως μεγάλη, ή αν σε μια (απειροελάχιστη) χρονική στιγμή μετρηθεί η θέση του βέλους ωσάν το βέλος ήταν ακίνητο, πώς είναι δυνατόν το βέλος να κινείται; Η απάντηση δεν είναι καθόλου προφανής, και η σύγχρονη θεωρία του απειροστικού λογισμού χρησιμοποιεί την έννοια του ορίου- μια ποσότητα η οποία τείνει στο μηδέν, χωρίς ποτέ να μηδενίζεται.

Υπάρχει μια παραλλαγή του παραδόξου του βέλους, το οποίο λέγεται κβαντικό φαινόμενο του Ζήνωνα. Το 1977, οι φυσικοί Sudarshan και Misra στα πλαίσια της κβαντικής μηχανικής ανακάλυψαν ότι η δυναμική εξέλιξη (κίνηση) ενός συστήματος μπορεί να 'καθυστερήσει' (ή ακόμα και να σταματήσει) μέσω της παρατήρησης του συστήματος. Για παράδειγμα, ένα ασταθές (ραδιενεργό) σωματίδιο μπορεί να μην διασπαστεί ποτέ αν το κοιτάμε. 
http://en.wikipedia.org/wiki/Quantum_Zeno_effect

Αν πάρουμε την κβαντική μηχανική ως βάση για να εξηγήσουμε το παράδοξο του βέλους, είναι ο παρατηρητής που 'παγώνει'την κίνηση του βέλους. Ωστόσο, ο παρατηρητής δεν μετρά τη μετατόπιση του βέλους συνεχώς, αλλά σε διακριτά χρονικά διαστήματα. Ως εκ τούτου, στα ενδιάμεσα χρονικά διαστήματα (κατά τα οποία δεν παρατηρείται), το βέλος μπορεί να κινηθεί! Βέβαια, ένα βέλος δεν θεωρείται κβαντικό αντικείμενο (είναι πολύ μεγάλο), αλλά υποθέτω ότι στο μέλλον όλα τα αντικείμενα θα θεωρούνται σαν-κβαντικά.

Απλά ήθελα να τονίσω τη σημασία του παρατηρητή εδώ. Στην πραγματικότητα είμαστε εμείς εκείνοι οι οποίοι παρατηρούν την κίνηση και την ακινησία. Το βέλος από μόνο του μπορεί να κάνει ό,τι θέλει, αλλά είναι ο τρόπος με τον οποίο το μετράμε και ερμηνεύουμε την κατάστασή του (αν κινείται ή όχι) αυτό που προσδίδει στο βέλος τις ιδιαίτερες ιδιότητές του σε σχέση με το χώρο και το χρόνο.

Το γυάλινο κλειδί (The glass key,) 1959

Το κάστρο των Πυρηναίων (The castle of the Pyrenees), 1959

Όπως η κίνηση είναι κάτι που θεωρούμε με τη σκέψη μας έτσι και η βαρύτητα είναι κάτι που αντιλαμβανόμαστε από τα αποτελέσματά της πάνω στο σώμα μας (το βάρος μας για παράδειγμα). Επομένως, η ύπαρξη της βαρύτητας είναι κάτι που υποθέτουμε από κοινή εμπειρία, αλλά η αιτία μιας τέτοιας δύναμης είναι κάτι δύσκολο να κατανοηθεί. Το πρόβλημα με μια πέτρα που αιωρείται είναι ότι η εμπειρία μας διδάσκει ότι όλα τα πράγματα πέφτουν, όχι ότι αυτό δεν θα μπορούσε να συμβεί κάτω από κάποιες ιδιαίτερες συνθήκες. Από την άλλη πλευρά, η κίνηση είναι μια κατάσταση που γίνεται αντιληπτή από τις αισθήσεις και ερμηνεύεται από τον εγκέφαλο ως τέτοια. Αλλά τα πράγματα δεν 'κινούνται'στον εγκέφαλο μας. Ως εκ τούτου, για την ανθρώπινη σκέψη η κίνηση είναι πράγματι αδύνατη (με την ίδια λογική που τα αντικείμενα δεν έχουν βάρος όταν τα σκεφτόμαστε).

Μια παρόμοια αντίθεση κυριαρχεί στους προηγούμενους πίνακες, στην εικόνα ενός βράχου που αιωρείται στον αέρα, μια αντίθεση ανάμεσα στο βάρος της πέτρας και στην ελαφρότητα που της αποδίδεται στον πίνακα. Ο Μαγκρίτ αναπαριστά μια αδύνατη κατάσταση μέσω μιας άλλης, όπως στον πίνακα 'Το γυάλινο κλειδί,'και στο 'Κάστρο των Πυρηναίων,'όπου όχι μόνο ένας βράχος αιωρείται, αλλά επιπλέον υπάρχει κι ένα κάστρο κτισμένο πάνω σ'αυτόν. 

"Νομίζω ότι ο καλύτερος τίτλος για έναν πίνακα είναι ένας ποιητικός τίτλος,"είπε κάποτε ο Μαγκρίτ. Όπως στους πίνακές του- εδώ, για παράδειγμα, με το βράχο ο οποίος μοιάζει κρεμασμένος στον αέρα, ο Μαγκρίτ συχνά επιδίωκε φανταστικά, 'ποιητικά'μοτίβα για τους τίτλους. Στην περίπτωση αυτή, η αντίθεση υπάρχει όχι μεταξύ διαφορετικών αντικειμένων, αλλά μεταξύ διαφορετικών ιδιοτήτων του ίδιου αντικειμένου: το βάρος της πέτρας δεν μπορεί να συμβιβαστεί με την ελαφρότητα που ο πίνακας της αποδίδει.

Σε ό,τι αφορά το 'Κάστρο των Πυρηναίων,'ο τίτλος του πάρθηκε από ένα βιβλίο της Anne Radcliffe με τίτλο 'Οράματα από το Κάστρο των Πυρηναίων' (Les Visions du Château des Pyrénées). Μεταξύ των ετών 1959- 1964 ο Μαγκρίτ ζωγράφισε τρεις διασκευές του παρόντος θέματος. Η τελευταία διασκευή έγινε για το φίλο και δικηγόρο του Harry Torczyner, ο οποίος του ανέθεσε να ζωγραφίσει έναν τέτοιον πίνακα για το παράθυρο του γραφείου του στη Νέα Υόρκη, με το βράχο να αιωρείται πάνω από μια σκοτεινή και ταραγμένη θάλασσα, όπως η Βόρεια Θάλασσα της νιότης του, αλλά με έναν λαμπερό ουρανό. Ο Μαγκρίτ ωστόσο προτίμησε η θάλασσα να είναι σχετικά ήρεμη και ο ουρανός ελαφρά συννεφιασμένος...
http://musiqdragonfly.wordpress.com/2012/05/15/rene-magritte-1898-1967-chateau-des-pyrenees/

Ο αόρατος κόσμος (The invisible world), 1954

Η επέτειος (The anniversary), 1959

Ο καλλιγράφος (The calligrapher), 1958

Ο τύμβος των παλαιστών (The tomb of the wrestlers), 1960

Μπορούμε να διακρίνουμε κάποιο είδος 'προϊδεασμού'σχετικά με την έννοια του χώρου στους πίνακες του Μαγκρίτ που απεικονίζουν πέτρες. Στον 'Αόρατο κόσμο,'ένας βράχος καταλαμβάνει έναν άδειο δωμάτιο με θέα τη θάλασσα και τον ουρανό, ενώ στην 'Επέτειο'ο βράχος δεν αφήνει κανένα περιθώριο, σαν ο βράχος να αντιπροσωπεύει τον ίδιο το χώρο. Στον 'Καλλιγράφο,'ένας βράχος βρίσκεται μόνος σε ένα έρημο τοπίο. Σίγουρα οι βράχοι εκπροσωπούν την αντοχή ενάντια στο χρόνο, τόσο φυσικά όσο και ψυχολογικά. Οι βράχοι, όταν δεν πετούν, είναι αντικείμενα στα οποία μπορούμε να στηριχθούμε- μα όταν πετούν, μπορούμε να τους εμπιστευτούμε τα όνειρά μας, μέσα σε ένα παλάτι (όπως στο 'Κάστρο των Πυρηναίων'), κτισμένο πάνω σε έναν τέτοιο αιωρούμενο βράχο. Στον τελευταίο πίνακα, ένα όνειρο ή μια καρδιά πλήρως καταλαμβάνει το χώρο του δωματίου, υπονοώντας ότι αυτό το δωμάτιο είναι 'πλήρες αγάπης' (ή ότι κάποτε ήταν ή ότι θα μπορούσε να είναι). Ο τίτλος ('Τύμβος των παλαιστών') υποδηλώνει ότι κάποιος πρέπει να είναι 'παλαιστής'προκειμένου να διαφυλάξει τα συναισθήματα της αγάπης στην καρδιά του (προσωπικά ακόμη παλεύω με τέτοια συναισθήματα!)

Η απασχόληση του Μαγκρίτ με το χώρο βρίσκεται επίσης σε πίνακες με σπίτια:

Το στήθος (The breast), 1961

Πνευματική ματιά (Spiritual look)

'Το στήθος'απεικονίζει πολλά τριώροφα ή τετραώροφα σπίτια, στοιβαγμένα σαν κομμάτια ενός παιχνιδιού συναρμολόγησης. Εδώ ο Μαγκρίτ προφανώς αμφισβητεί τη σύγχρονη αρχιτεκτονική έννοια του πολυόροφου κτιρίου με τα διαμερίσματα να μοιάζουν με κουτιά. Η εικόνα είναι πολύ περίεργη, διότι, συνήθως, τα σπίτια δεν μπορεί να είναι 'στοιβαγμένα'κατά αυτόν τον τρόπο. Δεν είναι σταθερές μονάδες που μπορούν να τοποθετούνται κάθετα η μία πάνω στην άλλη κάτω από οποιεσδήποτε χωρικές συνθήκες, όπως τα κουτιά, τα αυτοκίνητα, ή κομμάτια ξύλου.

Στην 'Πνευματική ματιά,'η αρχιτεκτονική θεώρηση έχει απομακρυνθεί από το έδαφος, και βρίσκεται στα ύψη ενός αδύνατου πύργου. Ο Μαγκρίτ ειρωνικά αμφισβητεί τις αντιλήψεις μας σχετικά με το σπίτι ως μηχανική μονάδα. Τα σπίτια του Μαγκρίτ δεν είναι κατοικήσιμα, και ακολουθούν όρους 'δόμησης'σχετικούς με το πνευματικό περιβάλλον του σύγχρονου ανθρώπου. Οι πόρτες, τα παράθυρα, τα δωμάτια, κλπ., έχουν τη δική τους ξεχωριστή ζωή, δομή, και ιστορία. Ούτε καν υπάρχουν άνθρωποι μέσα στα σπίτια του Μαγκρίτ!

Το σύνολο των έργων του Μαγκρίτ είναι οργανωμένο με αυτόν τον τρόπο. Πειραματίζεται με ένα ή περισσότερα σπίτια, αναζητά τις χωρικές, χρονικές και αιτιακές σχέσεις μεταξύ τους και σε σχέση με το περιβάλλον, παράγει δοκιμές με τμήματα από τα σπίτια, με το 'μπροστινό'και 'πισινό'μέρος τοίχων, με έπιπλα, με μνημεία. 
http://home.worldcom.ch/negenter/015AcrobatArchives/CPublications/MagritteArchist_E.pdf

Το δωμάτιο ακρόασης (The listening room), 1952

Το δωμάτιο ακρόασης, 1958

'Το δωμάτιο ακρόασης,'κάνει το θεατή να σκεφτεί περί τίνος πρόκειται όταν βλέπει ένα τεράστιο μήλο να καταλαμβάνει το χώρο ενός δωματίου. Ή μήπως είναι ένα συνηθισμένου μεγέθους μήλο μέσα σε ένα μικροσκοπικό δωμάτιο; Αυτό είναι τυπικό στα έργα του Μαγκρίτ, ο οποίος αρεσκόταν να παίζει με τις κλίμακες μεγέθους στα έργα του. Ο ίδιος, αυτήν την παράδοξη τοποθέτηση αντικειμένων στους πίνακές του, την περιγράφει ως "μια ένωση που υποδηλώνει το ουσιαστικό μυστήριο του κόσμου. Η τέχνη για μένα δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά ένα μέσο για να προκληθεί το μυστήριο."

Είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε το συγκεκριμένο θέμα με προσοχή. Ο πίνακας θα μπορούσε σχεδόν να είναι φωτογραφία, αν δεν διάλεγε ο ζωγράφος να παραβιάσει τις διαστάσεις. Επιπλέον, δίνει έναν ειρωνικό τίτλο στον πίνακα, καθώς δεν φαίνεται να υπάρχει κάτι που να μπορούμε να 'ακούσουμε.'Μήπως ο Μαγκρίτ ήθελε ο τίτλος να προκαλέσει κάτι στο θεατή, χωρίς να έχει άμεση σχέση με αυτό που ο πίνακας αναπαριστά; Ο Φρόιντ στη θεωρία του σχετικά με το συμβολισμό των ονείρων, θεωρεί ότι το μήλο συσχετίζεται με το γυναικείο στήθος. Μήπως μια τέτοια ερμηνεία παραπέμπει στη μητέρα του Μαγκρίτ; Ίσως, αν δεχθούμε αυτήν την ερμηνεία, το δωμάτιο να γίνεται ένας χώρος περισυλλογής και θλίψης...
http://www.finearts360.com/index.php/artwork-analysis-the-listening-room-by-magritte-65/

Η αρχή του Αρχιμήδη (The principle of Archimedes)

Στην εποχή του Αρχιμήδη πάντως οι ερμηνείες των φαινομένων δεν γίνονταν σύμφωνα με 'Φροϊδικές θεωρίες.'Αυτό που φαίνεται να προέχει στους συγκεκριμένους πίνακες του Μαγκρίτ δεν είναι τόσο κάποιος συμβολισμός πίσω από το μήλο, όσο ο προβληματισμός του ζωγράφου σχετικά με το πώς το αντικείμενο καταλαμβάνει το χώρο. Είναι ενδιαφέρον να σημειώσουμε εδώ ότι αυτό που θεωρούμε 'χώρο'είναι κάτι απολύτως ανύπαρκτο. Είναι τα αντικείμενα που δίνουν την αίσθηση του χώρου. Για παράδειγμα, δύο αντικείμενα 'στο χώρο'καθορίζουν την ανάμεσα απόσταση. Επιπλέον, ο ίδιος ο χώρος προσδιορίζεται από το εσωτερικό ενός αντικειμένου. Αυτό που συνήθως ονομάζουμε 'χώρο'είναι στην πραγματικότητα το 'εσωτερικό του σύμπαντος.'Δεν υπάρχει χώρος που να μπορεί να οριστεί έξω από αυτά τα όρια. Με άλλα λόγια, ο χώρος είναι πάντοτε σχετικός με κάποιο σημείο αναφοράς, σε σχέση με κάποιον παρατηρητή.

Ας πάρουμε για παράδειγμα το 'Δωμάτιο ακρόασης.'Το μεγάλο μήλο καταλαμβάνει το χώρο. Ο χώρος του δωματίου προσδιορίζεται από το εσωτερικό του μήλου, αφήνοντας απ'έξω τις γωνίες του δωματίου- εδώ είναι πολύ ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι ο Αρχιμήδης ήταν ο πρώτος που προσπάθησε να υπολογίσει το εμβαδό (ή την περίμετρο) ενός κύκλου χρησιμοποιώντας ένα άλλο αντικείμενο (ένα πολύγωνο με σταδιακά αυξανόμενο αριθμό πλευρών) στο εσωτερικό του κύκλου. Αυτή είναι πιστεύω η θεμελιώδης έννοια (όπως και το μυστικό) που βρίσκεται πίσω από την προσπάθεια του Μαγκρίτ να 'τετραγωνίσει'καλλιτεχνικά τον κύκλο, να γεμίσει το δωμάτιο (το οποίο είναι ένα αντικείμενο) με ένα μήλο (το οποίο είναι ένα άλλο αντικείμενο).

Όσον αφορά την αρχή του Αρχιμήδη, ορίζεται ως εξής: "Κάθε αντικείμενο, εξ ολοκλήρου ή εν μέρει βυθισμένο σε ένα υγρό, δέχεται μαι δύναμη (άνωση) η οποία είναι ίση με το βάρος του υγρού που εκτοπίζεται από το αντικείμενο."
http://en.wikipedia.org/wiki/Archimedes'_principle

Τα μπαλόνια θερμού αέρα, για παράδειγμα, επιδεικνύουν αυτήν την αρχή: στέκονται στον αέρα γιατί ο αέρας που περιέχουν είναι ελαφρύτερος (έχει μικρότερη πυκνότητα) από τον εξωτερικό αέρα. Ο Μαγκρίτ ζωγράφιζε μπαλόνια, και φαίνεται πως είχε εντυπωσιαστεί από την αρχή. Οπότε αποφάσισε να χρησιμοποιήσει την αρχή για να ζωγραφίσει μήλα που να αιωρούνται στον αέρα. Μπορούν άραγε τα μήλα να πετάνε; Πράγματι, οποιοδήποτε αντικείμενο μπορεί, αρκεί να είναι λιγότερο πυκνό από τον αέρα. Το πρόβλημα εδώ δεν βρίσκεται στη μορφή του μήλου αλλά στα συστατικά του (ανεξάρτητα από το σχήμα).

Παρεμπιπτόντως, στη θεωρία της γενικής σχετικότητας του Αϊνστάιν, η πυκνότητα της ενέργειας του κενού σχετίζεται με τη βαρύτητα, καθώς και με τη θερμοκρασία, και άλλες δυνάμεις που μπορεί να υπάρχουν. Αυτή η πυκνότητα καθορίζει τη μορφή του χώρου. Αλλά θα μπορούσαμε να φτιάξουμε ένα αντικείμενο που να είναι ελαφρύτερο από το 'κενό;'Θα αρκούσε να είναι ελαφρύτερο (λιγότερο πυκνό) από το τοπικό βαρυτικό πεδίο, έτσι ώστε να μην 'πέφτει.'Δεν ξέρω αν ο Μαγκρίτ είχε υπόψη του αυτή τη θεωρία, αλλά κάποιος σύγχρονος αστροναύτης θα μπορούσε να αναπαράγει τον πίνακα του Μαγκρίτ σε έναν διαστημικό σταθμό (χωρίς βαρύτητα), να τοποθετήσει τα μήλα ακριβώς στις ίδιες θέσεις όπως είναι στον πίνακα του Μαγκρίτ, και ύστερα να τα τραβήξει μια φωτογραφία! Ωστόσο, αυτό δεν φαίνεται να έχει άμεση σχέση με την αρχή του Αρχιμήδη ή την αρχική πρόθεση του Μαγκρίτ. Ή μήπως έχει;

Ο οικείος κόσμος (The familiar world), 1958

Άφησα αυτόν τον πίνακα τελευταίο επειδή συνοψίζει τις ιδέες του ζωγράφου πάνω στη 'σχετικότητα του χώρου.'Τα τρία αντικείμενα βρίσκονται σε αντίθετη διάταξη απ'ό,τι θα περιμέναμε, καθώς ο βράχος βρίσκεται ψηλότερα, η 'σφαίρα'χαμηλότερα, και το σύννεφο ανάμεσα, υπονοώντας έτσι ότι η 'σφαίρα'παρότι είναι το πιο ανάριο απ'όλα, εντούτοις έχει τη μεγαλύτερη 'βαρύτητα'σε σημασία. Η 'σφαίρα'εδώ μοιάζει να ασκεί κάποια 'δύναμη συντονισμού,'μέσω κάποιων δονήσεων στον αέρα, πάνω στα άλλα δύο αντικείμενα, κάνοντάς τα να αιωρούνται. Παρότι φαίνεται μαγική, αυτή η 'σφαίρα συντονισμού,'ή 'μαγικό κουδούνι,'δίνει παράλληλα την αίσθηση ενός φυσικού αντικειμένου, καθώς ρίχνει σκιά στην παραλία, ακριβώς μπροστά από την απέραντη θάλασσα. Η απεραντοσύνη της θάλασσας που απεικονίζεται στον πίνακα, εκφράζει την αιωνιότητα. Τα τρία αντικείμενα του πίνακα, επομένως, είναι διευθετημένα σύμφωνα με μια αιώνια αναπαράσταση- η γη (ο βράχος), ο ουρανός (το σύννεφο), και η συνείδηση (η 'σφαίρα'), απέναντι στον ωκεανό του αιώνιου. Άρα, ο χώρος φαίνεται ότι διαθέτει τη δική του 'φωνή,'είτε με τη μορφή της μικροκυματικής ακτινοβολίας υποβάθρου της φυσικής, είτε με τη μορφή του φανταστικού ήχου που παράγεται από τα μαγικά σουρεαλιστικά αντικείμενα, όπως οι 'σφαίρες'του Μαγκρίτ.



Η συλλογική εφεύρεση

0
0

Συλλογική εφεύρεση (Collective invention), 1934

Βρήκα μια ανάλυση στο διαδίκτυο σχετικά με τη 'Συλλογική εφεύρεση'του Μαγκρίτ, η οποία είναι ενδιαφέρουσα από μια 'φεμινιστική'άποψη:

"Το πρόβλημα της γυναίκας είναι το πιο υπέροχο και ανησυχητικό πρόβλημα."Έτσι έγραφε ο André Breton, στο δεύτερο σουρεαλιστικό Μανιφέστο του, το 1929. Κατά την άποψή του, η εκδήλωση της πραγματικής ελευθερίας επιτυγχάνεται χάρη στην απελευθέρωση των καταπιεσμένων επιθυμιών. Έτσι, ο σουρεαλιστικός σχεδιασμός για χειραφέτηση οδήγησε στην απόρριψη της ηθικής, ως πηγή καταπίεσης και αλλοτρίωσης.

Στα σουρεαλιστικά έργα, οι απεικονίσεις της γυναίκας υπέστησαν επανειλημμένα έναν απανθρωπισμό με μια πρωτοφανή δίψα αντικειμενοποίησης, μεταμορφώνοντας και κατακερματίζοντας το γυναικείο σώμα. Μεταξύ αυτών των σουρεαλιστικών υβριδίων ήταν και η μορφή μιας γοργόνας αντεστραμμένης (με κεφάλι ψαριού και σώμα ανθρώπου), στη 'Συλλογική εφεύρεση'του Μαγκρίτ. Εδώ, η μυθική εικόνα ενός όντος μισό ψάρι μισό γυναίκα απορρίπτεται, με τη θηλυκότητα να μειώνεται στο ρόλο των γεννητικών οργάνων που έχουν εκτεθεί στη σφαίρα της πλήρους απελευθέρωσης της αρσενικής φαντασίας...


Η παρουσία του πνεύματος (The presence of spirit), 1960

Στη 'Συλλογική εφεύρεση'του Μαγκρίτ, το υβριδικό πλάσμα κείται στην άμμο, απομακρυσμένο από το νερό, άψυχο. Η αδυναμία του να προφέρει έστω κι έναν ήχο θυμίζει τη σύντομη ιστορία του Franz Kafka, 'Η σιωπή των σειρήνων,' 1931, όπου ο Κάφκα διασκευάζει την ιστορία του Οδυσσέα. Στην εκδοχή του Κάφκα, οι σειρήνες παραμένουν σιωπηρές επειδή η σιωπή τους αποσκοπεί να δείξει ότι αποτελεί ένα ακόμα πιο θανατηφόρο όπλο από τα τραγούδια τους. Η δύναμη της ματιάς υπερνικά την δύναμη της φωνής, και εδώ ο άνθρωπος βγαίνει νικητής...


Το τραγούδι των σειρήνων (The song of the sirens), 1953

Ο Μαγκρίτ αναλαμβάνει με τη σειρά του τη μεταμόρφωση του μύθου. Τα ιχθυόμορφα χαρακτηριστικά της 'γοργόνας'υπερισχύουν, τονίζοντας την εξάρτηση από το υδάτινο στοιχείο. Ωστόσο, η δύναμη, η παροχή ζωής, η γονιμότητα, και οι καθαρτικές ιδιότητες του νερού δεν υπάρχουν σε αυτόν το συμβολισμό. Εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με τη 'Γέννηση της Αφροδίτης'του Μποτιτσέλι, όπου η γυναικεία μορφή αναδύεται από τον αφρό της θάλασσας μέσα από ένα κοχύλι, αλλά, αντίθετα, με μια απεικόνιση του θανάτου της Αφροδίτης. Έτσι ο Μαγκρίτ αντιστρέφει άλλον έναν μύθο (αυτόν της γέννησης της Αφροδίτης).

Η μορφή της 'αντι-γοργόνας' (σύμφωνα πάντα με τη συγκεκριμένη ανάλυση) είναι μια εξαιρετικά ακυρωτική εικόνα της γυναίκας. Θέτει υπό αμφισβήτηση τις πολιτισμικές αναπαραστάσεις των γοργόνων, καθώς και της γέννησης της Αφροδίτης, και προσβάλλει το Χριστιανικό συμβολισμό. Όπως με τις σιωπηρές σειρήνες του Κάφκα, η 'γοργόνα'του Μαγκρίτ εκτίθεται στα ανδρικά βλέμματα. Αποδύεται όχι μόνο από τις μυθολογικές ποιότητες και αξίες της φωνής της, αλλά και από τα διαχρονικά ιδεώδη της ομορφιάς. Η θανάτωσή της στον αφρό των κυμάτων δεν εμποδίζει ωστόσο να εκθέτει τα γεννητικά της όργανα, διεγείροντας έτσι τον ανδρικό πόθο."
http://www.academia.edu/4589755/Death_of_a_Mermaid._A_study_on_Rene_Magrittes_LInvention_Collective_Collective_Invention_Honza_Zamojski_Fishing_with_John_Nero_Publishing_Milan_2013_pp._131-143


Σημειώνω (σε σχέση με την προηγούμενη ανάλυση):

"Ο Xavier Abril υποστήριξε ότι για να καταληφθεί κάποιος από τα όνειρα πρέπει να γίνει 'εντελώς ένα ψάρι,'επικαλούμενος τα λόγια του Αϊνστάιν: "το μυαλό του ανθρώπου που ονειρεύεται είναι πλήρως ικανοποιημένο από ό,τι συμβαίνει."Αναζητώντας το δρόμο για την απελευθέρωση του νου και των κρυφών επιθυμιών, οι σουρεαλιστές πίστευαν στην αιτιολογική ισχύ της τέχνης, η οποία είναι ικανή να μετατρέπει την πραγματικότητα. Η αμφισβήτηση της γυναίκας οδήγησε στην (καλλιτεχνική) κακοποίησή της. Αυτός ήταν επίσης ο λόγος για τον οποίο η Merilyn Monroe έγινε, αργότερα, αντικείμενο της φεμινιστικής κριτικής και μελέτης από τους οπαδούς τηε θεωρίας του Φρόιντ..."

Στην τελευταία παράγραφο αντικατέστησα τις λέξεις 'Breton'με 'Αϊνστάιν'και 'Μαγκρίτ'με 'Monroe.'Όπως μπορείτε να δείτε το νόημα παραμένει το ίδιο, γεγονός που δείχνει το διφορούμενο χαρακτήρα της ανθρώπινης ομιλίας. Αυτή την ασάφεια είναι που ο Μαγκρίτ ήθελε να τονίσει...


Γοργόνα και Τρίτων (Mermaid and merman), άγνωστος καλλιτέχνης, 1866 

Οι γοργόνες συνδέονται με τις σειρήνες της ελληνικής μυθολογίας, καθώς και με τα σειρήνια (sirenia), μια βιολογική τάξη που περιλαμβάνει τους μανάτους. Μερικές από τις ιστορικές εμφανίσεις μανάτων μπορεί να παρεξηγήθηκαν από τους ναυτικούς ως γοργόνες. Ο Χριστόφορος Κολόμβος ανέφερε ότι είδε γοργόνες ενώ εξερευνούσε την Καραϊβική, και εμφανίσεις έχουν αναφερθεί πρόσφατα σε όλον τον κόσμο. Το 2012, η Εθνική Ωκεανογραφική Υπηρεσία των ΗΠΑ (U.S.A. National Ocean Service) δήλωσε ότι αποδείξεις για την ύπαρξη γοργόνων δεν βρέθηκαν ποτέ.
http://en.wikipedia.org/wiki/Mermaid

Συνήθως αναφερόμαστε στις γοργόνες ως πλάσματα μισά άνθρωποι και μισά ψάρια, αλλά πάντα θεωρούμε ότι το ανθρώπινο μέρος είναι το πάνω μισό. Αυτό επειδή τις θεωρούμε εξίσου έξυπνες με εμάς, με μια πανέμορφη ουρά ψαριού. Αν όμως είχαν την αντίστροφη εμφάνιση; Ίσως τότε να έμοιαζαν περισσότερο με εμάς- είμαστε σίγουροι για τα πόδια μας, αλλά γνωρίζουμε λίγα για το μυαλό μας. Και όπως το γνωστό γνωμικό λέει, το ψάρι βρωμάει από το κεφάλι...


Τα θαύματα της φύσης (The wonders of nature), 1953

Ο πίνακας 'Τα θαύματα της φύσης'επιδεικνύει πλήρως την ποιητική ευαισθησία του Μαγκρίτ. Εδώ απεικονίζει δύο εραστές με κεφάλι ψαριού, αφοσιωμένοι σε ένα ερωτικό τραγούδι. Η συμβατική μορφή της γοργόνας έχει αντιστραφεί, κάνοντας τα πλάσματα ακόμη πιο φανταστικά. Παρότι μοιάζουν πέτρινες, οι μορφές δείχνουν ταυτόχρονα να είναι ζωντανές,  γεγονός που τους αποδίδει έναν ιδιαίτερα ανθρώπινο χαρακτήρα. Ο πίνακας περιέχει επίσης οπτικά στοιχεία που βρίσκονται σε προηγούμενα έργα του Μαγκρίτ, όπως το πλοίο φάντασμα που είναι ένα με τα κύματα στον ορίζοντα, ή οι ίδιες οι μορφές που μοιάζουν με υβριδικά πλάσματα.



Σχέδιο του Μαγκρίτ για το βιβλίο του Lautréamont, 'Maldodor,' 1948
http://www.johncoulthart.com/feuilleton/2012/01/18/magrittes-maldoror/

Ο Μαγκρίτ, όπως και οι άλλοι σουρεαλιστές γνώριζε το ποίημα 'Τα τραγούδια του Μαλντορόρ,'του Γάλλου ποιητή του 19ου αι. Isidore Ducasse, γνωστός με το ψευδώνυμο Compte de Lautréamont. Η προηγούμενη εικόνα είναι μια από τις απεικονίσεις που ο Μαγκρίτ ζωγράφισε για την έκδοση των ποιημάτων του Lautréamont, το 1948. Σχετικά με τον πίνακα 'Τα θαύματα της φύσης,'ο Μαγκρίτ είχε πει στους Joseph και Jory Shapiro, αρχικοί ιδιοκτήτες του πίνακα, ότι ο τίτλος ήταν 'Το τραγούδι της αγάπης' ('The song of love'). Ωστόσο, όταν ρωτήθηκε αργότερα από το φίλο του Harry Torezyner, ο Μαγκρίτ απάντησε ότι δεν θυμόταν τον αρχικό τίτλο.
http://mcachicago.org/exhibitions/collection/browse/title/5/19


Σχέδια για το βιβλίο του Paul Eluard, ‘The Necessities of Life,’ 1945
http://www.all-art.org/art_20th_century/magritte2.html

Στην προηγούμενη εικόνα βλέπουμε (μεταξύ άλλων) τον Γάλλο ποιητή Paul Eluard με ουρά ψαριού, κρεμασμένο από το λαιμό. Τέτοιες φοβερές αναπαραστάσεις φαίνεται ότι στοχεύουν όχι μόνο το θεατή αλλά και το ζωγράφο. Πρόκειται για ένα είδος κυνικής και ανήλεης αυτοκριτικής, που σκόπευε να καθαρίσει το πνεύμα και την ψυχή του καλλιτέχνη από την κομφορμιστική παρακμή της τότε μπουρζουαζίας. Αλλά ήταν ταυτόχρονα και μια κατάδυση στα άδυτα της ανθρώπινης ψυχής.

Ακολουθεί ένα απόσπασμα από 'Τα τραγούδια του Maldoror:'

"Εγώ... είμαι πάντα σαν το βασάλτη! Στη μέση, όπως και στην αρχή της ζωής, οι άγγελοι μοιάζουν με τον εαυτό τους: Δεν πέρασε πολύς καιρός όταν μισούσα τον εαυτό μου! Ο άνθρωπος και εγώ, περιορισμένοι στα όρια της νοημοσύνης μας, σαν μια λίμνη μέσα σε ύφαλο κοραλλιογενούς νησιού, αντί να ενώσουμε τις δυνάμεις μας ενάντια στην τύχη και στη δυστυχία, απομακρυνόμαστε ο ένας από τον άλλον, από έναν σεισμό μίσους, παίρνοντας δυο αντίθετους δρόμους, σαν ο ένας να είχε λαβώσει τον άλλο με την αιχμή ενός μαχαιριού! Μοιάζει σαν ο ένας να αποδέχεται την περιφρόνηση που εμπνέει τον άλλο· Υποκινούμενοι από το κίνητρο μιας σχετικής αξιοπρέπειας, σπεύδουμε να μην παραπλανήσουμε τον αντίπαλο· ο καθένας μένει στην πλευρά του, ξέροντας ότι η προκηρυγμένη ειρήνη είναι αδύνατο να διατηρηθεί. Ας είναι! - ότι ο πόλεμός μου ενάντια στον άνθρωπο συνεχίζεται, όσο ο ένας βλέπει στον άλλο τη δική του υποβάθμιση ... όσο παραμένουμε θανάσιμοι εχθροί. Εφόσον πρέπει να κερδίσω μια νίκη καταστροφική αλλιώς να υποκύψω, η μάχη θα είναι όμορφη: εγώ, μόνος, απέναντι στην ανθρωπότητα. Δεν θα χρησιμοποιήσω όπλα φτιαγμένα από ξύλο ή σίδερο· θα χρησιμοποιήσω τα στρώματα των ορυκτών που εξορύσσονται από τη γη: Η ισχυρή και σεραπική μελωδία της άρπας θα γίνει, στα δάχτυλά μου, ένα φοβερό φυλαχτό. Σε προηγούμενες ενέδρες, ο άνθρωπος, αυτός ο μεγαλειώδης πίθηκος, έχει ήδη τρυπήσει το στήθος μου με το δόρυ του πορφυρίτη: ένας στρατιώτης δεν δείχνει τα τραύματά, όσο σπουδαία κι αν είναι. Αυτός ο τρομερός πόλεμος θα στρώσει τον πόνο και στις δύο παρατάξεις: δύο φίλοι που πεισματικά προσπαθούν να καταστρέψουν ο ένας τον άλλον, τι δράμα!"

Αυτή είναι η αιώνια μάχη μεταξύ της ταυτότητας (id), του κόσμου των ενστίκτων, και του σούπερ- εγώ (super- ego), του ιδανικού εαυτού, που διεξάγει το εγώ (ego), ο καθημερινός μας εαυτός. Το σύμβολο του ψαριού έρχεται από τα βάθη των ενστικτωδών ορμών, τυφλό, κωφάλαλο, και άμυαλο, ακριβώς (και σωστά) όπως ο Μαγκρίτ το αναπαριστά- αντεστραμμένο, γιατί είναι το κεφάλι (το πνεύμα) που λείπει, όχι η ουρά (οι ορμές). Στα 'Θαύματα της φύσης,'τα δύο πλάσματα κοιτάζουν το άγνωστο γυμνά και πετρωμένα, ενώ το πλοίο φάντασμα γλιστράει στο νερό, απειλητικό όπως κάθε πλοίο του είδους του.


'Μαγική'πυραμίδα
http://historymystery.eu/pyramids/

Τα σύμβολα πιστεύεται ότι διαθέτουν μυστικές δυνάμεις. Μια γοργόνα, για παράδειγμα, θεωρείται ως υπερφυσική οντότητα επειδή μοιάζει με ψάρι (και όχι με άνθρωπο). Αν και τα σύμβολα είναι συντομογραφίες ή παραπομπές, αυτό στο οποίο αναφέρονται δεν είναι τόσο το πραγματικό αντικείμενο αλλά η έννοια που τα συνδέει με το αντικείμενο. Για παράδειγμα, οι αριθμοί, και οι μαθηματικές αναλογίες γενικότερα, επινοήθηκαν από τον άνθρωπο στην προσπάθειά του να εξηγήσει την τάξη και την αρμονία του κόσμου, και όχι απλά να προσδιορίσει τα αντικείμενα που σχετίζονται με τους αριθμούς (τα γεωμετρικά στερεά για παράδειγμα). Αυτό δεν είναι απλώς ένα πρόβλημα της μορφής, αλλά της ίδιας της συμβολικής αναπαράστασης.

Οι 'Δυναμικές Πυραμίδες' ('Power pyramids'), για παράδειγμα, πιστεύεται ότι περιέχουν ειδικές δυνάμεις, ώστε αντικείμενα που βρίσκονται στο εσωτερικό τους μπορούν να διατηρηθούν ή να ακονιστούν. Δεν είναι το αντικείμενο αλλά το σχήμα του συμβόλου που παράγει το υποτιθέμενο αποτέλεσμα. Είναι δυνατόν ένα σχήμα να επηρεάζει το χώρο-χρόνο και τις φυσικές δυνάμεις; Πέρα από τη μυστική δύναμη των πυραμίδων, η επίδραση των αντικειμένων στο χώρο-χρόνο έχει αποδειχθεί από τη σύγχρονη φυσική χάρη στη θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν. Κενά κελύφη περιστρεφόμενα παράγουν μια δύναμη (Coriollis) στο χώρο-χρόνο που εσωκλείουν. Εδώ βέβαια μας ενδιαφέρει η επίδραση των συμβόλων όχι μόνο ως γεωμετρικά σχήματα αλλά, γενικότερα, ως 'αντικείμενα'που έχουν επιπτώσεις σε ένα 'ψυχικό'επίπεδο.


Το σκίτσο του ονειρευόμενου, από το βιβλίο, 'Man and His Symbols,' C.G. Jung


Όνειρο για έγκλημα και τιμωρία (A dream of crime and punishment), J.J. Grandville, 1847

Μπορούν άραγε τα σύμβολα να διαθέτουν 'ψυχικές'δυνάμεις,'όπως τα φυσικά αντικείμενα ασκούν φυσικές δυνάμεις; Ο Καρλ Γιουνγκ μίλησε εκτενώς σχετικά με τον ψυχικό, καθώς επίσης και το μεταφυσικό, ρόλο των συμβόλων:

"Για να αναφέρω ένα παράδειγμα από πολλά, σημείωσα τα εξής την 1η Απριλίου 1949: Σήμερα είναι Παρασκευή. Έχουμε ψάρι για μεσημεριανό. Κάποιος συμβαίνει να αναφέρει το έθιμο του 'πρωταπριλιάτικου ψαριού.'Το ίδιο πρωί σημείωσα μία επιγραφή που έλεγε: "Est homo totus medius piscis ab imo."Το απόγευμα μία παλιά ασθενής μου, που δεν είχα δει για μήνες, μου έδειξε μερικές εξαιρετικά εντυπωσιακές εικόνες ψαριών που είχε στο μεταξύ ζωγραφίσει. Το απόγευμα μου έδειξαν ένα κομμάτι κεντήματος με θαλάσσια τέρατα που έμοιαζαν με ψάρια. Το πρωινό της 2ης Απριλίου μία άλλη ασθενής μου, που είχα να δω πολλά χρόνια, μου μίλησε για ένα όνειρο στο οποίο καθόταν στην όχθη μίας λίμνης όταν είδε ένα τεράστιο ψάρι να κολυμπάει κατά πάνω της και να σταματάει μπροστά στα πόδια της. Ασχολιόμουν εκείνο τον καιρό με μία μελέτη σχετικά με το σύμβολο του ψαριού στην ιστορία. Μόνο ένα από τα πρόσωπα που αναφέρθηκαν ήξερε κάτι για αυτό."
(Απόσπασμα από το βιβλίο του Καρλ Γιουνγκ, 'Συγχρονικότητα- Μια μη αιτιακή συνδετική αρχή')

Ο Σίγκμουντ Φρόιντ, σε σχέση με το 'ανοίκειο' ('uncanny'), επίσης θα προχωρούσε ένα βήμα παραπέρα για να αναγνωρίσει περισσότερες παραμέτρους του φαινομένου, όπως η περίπτωση της 'νοήμονης'επανάληψης ενός συμβάντος (αριθμοί, ονόματα ή σύμβολα). Ο Καρλ Γιουνγκ συνέδεσε αυτές τις νοήμονες συμπτώσεις με τα συγχρονιστικά φαινόμενα. Δηλαδή, το αίσθημα του 'ανοίκειου'μπορεί να έχει να κάνει όχι μόνο με απωθημένες εμπειρίες αλλά και με μια βαθύτερη πραγματικότητα της ψυχής μας. Υπάρχουν εικόνες που αναδύονται από το ασυνείδητο και δείχνουν να είναι ίδιες για όλους τους ανθρώπους (ο Γιουνγκ τις ονόμασε αρχέτυπα), οι οποίες αναπαράγουν τον εαυτό τους στον πραγματικό κόσμο, προκαλώντας μας ανεξήγητα αλλά παράξενα γνώριμα ('ανοίκεια') συναισθήματα. Ίσως να ήταν αυτές οι εικόνες, ή ψυχικά περιεχόμενα, που οι σουρεαλιστές προσπαθούσαν να συλλάβουν μέσα από τον ψυχικό αυτοματισμό (ένα είδος ποιητικής αυτόματης γραφής), και μέσα από το 'φαινόμενο του διπλού' ('effect of the double'):


Παρανοϊκό πρόσωπο (Paranoiac Visage), Salvador Dali, 1935


Η προηγούμενη εικόνα περιστραμμένη

Ο Σαλβαδόρ Νταλί χρησιμοποίησε αυτό το φαινόμενο σε πολλά έργα του. Στον προηγούμενο πίνακα, μπορούμε να δούμε δύο διαφορετικά πράγματα- έναν λόφο ή ένα πρόσωπο. Ο Νταλί επέκτεινε την ιδέα σχετικά με το φαινόμενο, και εισήγαγε την 'παρανοϊκή- κριτική μέθοδο' ('paranoiac- critical method'), όπως την ονόμασε, και η οποία πίστευε θα μπορούσε να συστηματοποιήσει την παρανοϊκή σκέψη Όποια κι αν είναι η ερμηνεία των φαινομένων που σχετίζονται με το 'ανοίκειο'ή το 'διπλό,'εξερευνώντας και εκφράζοντας αυτά τα φαινόμενα, μπορούμε να απελευθερώσουμε τις δυνάμεις του ασυνείδητου, εκτονώνοντάς το, και εκτελώντας έτσι ένα είδος καλλιτεχνικής ψυχοθεραπείας. 


Χαμένες ματιές (Les regards perdus), 1927


Το γυάλινο σπίτι (The glass house), 1939


Γεύση του αόρατου (A taste of the invisible), 1927


Το νόημα της νύχτας (The meaning of night), 1927

Ο Μαγκρίτ χρησιμοποίησε το 'φαινόμενο του διπλού'σε πίνακες με επαναλαμβανόμενες αλλά όχι αναμειγνυόμενες μορφές, όπως στο 'Νόημα της νύχτας,'όπου ο ένας άνθρωπος αποτελεί την αντανάκλαση του άλλου, χωρίς να υπάρχει ωστόσο κάποιος καθρέφτης ανάμεσά τους. Η παράξενη μορφή με το ανθρώπινο χέρι, τη φτερούγα και το ράμφος, είναι ένα εξωπραγματικό πλάσμα, το οποίο μοιάζει να περιέχει μέρος του 'νοήματος.'


Εικόνα παρεμβολής στο πείραμα των δύο οπών του Joung

Το 'φαινόμενο του διπλού'έχει τη δική του σημασία στη σύγχρονη φυσική. Θα μπορούσε επίσης να αναφέρεται ως η αρχή της αβεβαιότητας (ή συμπληρωματικότητας), και εκφράζεται μέσα από τον κυματο-σωματιδιακό δυισμό. Με άλλα λόγια, το φως συμπεριφέρεται είτε ως κύμα είτε ως σωματίδιο ανάλογα με το είδος του πειράματος (πάντα υπάρχει ένα περιθώριο σφάλματος στις μετρήσεις μας). Αυτό δεν οφείλεται απλά στη δική μας άγνοια. Πρόκειται για πραγματικότητα της φύσης. Είναι μια 'ίσως'απάντηση, με κάποια ποσότητα 'ναι'και 'όχι'σε αυτήν. Παρότι δεν βλέπουμε το φως να 'τρέχει εκεί έξω,'μετράμε τις ιδιότητές του από την εικόνα παρεμβολής που δημιουργεί. Πρόκειται για μια γενίκευση της αρχής της απόλαυσης στην κβαντική μηχανική- όσο περισσότερο προσπαθούμε να μετρήσουμε την 'ορμή,'τόσο περισσότερο χάνουμε τη 'θέση'του 'πράγματος'που μας ενδιαφέρει.


Ο Βαβυλωνιακός θεός Oannes


‘ΙΧΘΥΣ,’ Χριστιανικό σύμβολο του Ιησού

Όπως στην ψυχολογία το ψάρι συμβολίζει κάτι που προέρχεται από τη βαθύτερη ασυνείδητη φύση μας, έτσι και στη θρησκεία σχετίζεται με διάφορες αναπαραστάσεις του 'αρχέτυπου θεού.'Η λέξη 'ΙΗΣΟΥΣ,'για παράδειγμα, ταυτίζεται με τη λέξη 'ΙΧΘΥΣ,' (Ιησούς Χριστός Θεού Υιός Σωτήρ), που φυσικά σημαίνει και 'ψάρι.'


Ιχθύες, Man Ray, 1938


Γυναίκες σε κονσέρβες σαρδέλας (Femmes aux boîtes de sardines), Oscar Domingues, 1937


Συνενοχή (La connivence), 1965


Η αναζήτηση της αλήθειας (The search for truth), 1963

Ως εκ τούτου, φαίνεται ότι 'Η αναζήτηση της αλήθειας,'που κρύβεται πίσω από το σύμβολο του ψαριού, μας βρίσκει σε 'Συνενοχή'με τους μυστικούς παράγοντες της δικής μας ψυχής. Μας είναι συνήθως δύσκολο να αναγνωρίσουμε ότι οι περισσότερες, αν όχι όλες, οι αντιρρήσεις και διαμαρτυρίες μας σχετικά με αυτό που θεωρούμε προκλητικό ή ανήθικο προέρχονται από απωθήσεις του σεξουαλικού ενστίκτου. Αλλά καθώς έχουμε δημιουργήσει μια κατεστημένη άποψη για τον κόσμο, μερικές από τις αντιλήψεις μας είναι εσφαλμένες, οπότε όσο συντομότερα τις ξεριζώσουμε από τις σκέψεις μας τόσο το καλύτερο. Ο Μαγκρίτ στη 'Συλλογική εφεύρεση'μας θυμίζει ακριβώς αυτό- είμαστε σαν τις γοργόνες, καθισμένοι δίπλα στη θάλασσα, ατενίζοντας την αιωνιότητα, λίγο πιο έξυπνοι από τα ψάρια, κάνοντας όνειρα, κουνώντας τις ουρές μας, κτίζοντας θεωρίες, αναθεωρώντας τες, κτίζοντας καινούργιες. Οπότε όσοι δεν πιστεύουν στις γοργόνες δεν έχουν το γνώθι σε εαυτόν... 


‘Quantum Fish #2’

Σύμφωνα με την προηγούμενη εικόνα υπάρχουν επίσης 'κβαντικά ψάρια.'Δεν γνωρίζω ποιες μπορεί να είναι οι ιδιότητές τους. Ίσως να μπορούν να πηδάν εδώ κι εκεί στιγμιαία, σαν υπο-ατομικά σωματίδια στον απέραντο ωκεανό του κβαντικού κενού. Ίσως να σχηματίζουν ζεύγη ύλης και αντι-ύλης, όπως οι γοργόνες και οι (αλά Μαγκρίτ) αντίστροφες απεικονίσεις τους. Ακολουθεί απόσπασμα από το άρθρο που συνοδεύει την προηγούμενη εικόνα:

"Ο κβαντικός συντονισμός είναι ένα παράδειγμα θεμελιωδών χαρακτηριστικών έμφυτων στην εμπειρία (ή την ύπαρξη). Παρέχει κάποια εξήγηση σε ερωτήματα που παραμένουν ανεξήγητα, όπως η προέλευση της ζωής, της συνείδησης, οι νόμοι των πιθανοτήτων, και η φύση της υποκειμενικής εμπειρίας. Ο όρος αναφέρεται σε ένα συλλογικό ή ενοποιημένο (κβαντικό) πεδίο συνείδησης (συντονισμός) που εκδηλώνεται σε κάθε όψη, περιεχόμενο ή μοναδικότητα. Ωστόσο η θεωρία του κβαντικού συντονισμού εκφράζει αυτήν την έννοια με έναν νέο τρόπο. Από τη μία πλευρά η ατομική στιγμή υπάρχει σαν μοναδικότητα μέσα σ'ένα ευρύτερο σύνολο, ενώ από την άλλη πλευρά η ατομική στιγμή υπάρχει σαν το ευρύτερο σύνολο μέσα στο οποίο το άτομο υπάρχει."
http://user.xmission.com/~mkeener/

Σκεπτόμουν ότι ένα αντικείμενο μπορεί να είναι ανεξάρτητο από την ύπαρξή μας αλλά όχι από την εμπειρία μας. Οτιδήποτε βλέπουμε είναι διαφορετικό από αυτό που είναι από μόνο του. Επομένως, αλλάζουμε τα πράγματα όταν τα παρατηρούμε, τουλάχιστον σε επίπεδο γνώσης. Οι απόλυτες αλήθειες δεν είναι το ιδανικό θέμα για έναν ζωγράφο επειδή τους λείπει η ευελιξία των πολλαπλών ερμηνειών. Αλλά η μαγεία που βρίσκεται σε κάθε αυθεντικό έργο τέχνης είναι μια αλήθεια πέρα από κάθε ερμηνεία. Και αυτή η μαγεία αποτελεί μέρος του τρόπου με τον οποίο βιώνουμε τον κόσμο. Ας πούμε λοιπόν ότι έχουμε την ιδιότητα να μπορούμε να κατανοήσουμε το ακατανόητο- και αυτό είναι το παράδοξο του πράγματος.

Πιστεύω επομένως ότι η 'Συλλογική εφεύρεσης'βρίσκεται στον ίσιο δρόμο με την εξέλιξη της επιστήμης, φέρνοντάς μας, μέσω μιας αλλαγής παραδείγματος, στο μεταίχμιο της σύγχρονης εποχής, από τη μεταφυσική στη φυσική, από την απόδειξη της πίστης στην πίστη της απόδειξης. Αλλά η πίστη στην απόδειξη δεν είναι μια νέα δογματική θρησκεία. Δεν διδάσκει ούτε την 'αγάπη της λογικής'ούτε τη 'λογική της αγάπης.'Είναι η λογική στην αγάπη. Είναι πίστη στον πειραματισμό. Αυτό που λείπει από τη σύγχρονη λογική είναι ο 'Έρως,'η σκέψη και η αγάπη μαζί στο ίδιο επίπεδο. Αυτό ακριβώς μας δίδαξε ο Μαγκρίτ- ένας καλλιτέχνης χωρίς πνεύμα είναι τόσο κακός όσο ένας επιστήμονας χωρίς ψυχή- και όσο οποιοσδήποτε χωρίς την αίσθηση της μαγείας.



Καθηλωμένος χρόνος

0
0

Απεικονίσεις του χρόνου (Reflections of time), 1928


Απεικονίσεις του χρόνου, 1927


Ο χρόνος είναι ένα από τα πιο κοινά πράγματα ή έννοιες με τις οποίες ασχολούμαστε κάθε μέρα. Ορίστε ένας ορισμός:


"Το σύστημα εκείνων των αιτιακών σχέσεων που ένα γεγονός έχει με κάθε άλλο, στο παρόν, στο παρελθόν, και στο μέλλον. Αόριστη και συνεχής διάρκεια κατά την οποία γεγονότα διαδέχονται το ένα το άλλο."

Αυτή είναι η πιο κοινή, αιτιακή ερμηνεία του χρόνου. Έτσι ο χρόνος ορίζεται ως το 'κενό'ανάμεσα σε διαδοχικά γεγονότα (σε μια σειρά όπου το προηγούμενο γεγονός προκαλεί το αμέσως επόμενο). Με αυτόν τον τρόπο ο χρόνος ορίζεται μέσω των σχέσεων μεταξύ γεγονότων. Αλλά τι θα γινόταν αν οι σχέσεις αυτές ήταν διαφορετικές; Τι θα γινόταν, για παράδειγμα, αν δύο ή περισσότερα γεγονότα εμφανίζονταν αυθόρμητα, χωρίς καμία προφανή σχέση μεταξύ τους; Ποια είναι η σημασία του χρόνου στο 'Απεικονίσεις του χρόνου,'όπου οι δείκτες του ρολογιού δείχνουν ένα 'κανόνι' (ή 'κανόνα') και τον 'ουρανό;'

Στον δεύτερο πίνακα, το 'ρολόι'μοιάζει με μια περίεργη συσκευή που αποτελείται από την κοιλότητα ενός βιολιού, ενώ το ίδιο το 'ρολόι,'που μοιάζει περισσότερο με μια πολύτιμη πέτρα, έχει τον έναν δείκτη εκτεταμένο, με ένα μικρό 'μαργαριτάρι'στην άκρη. Η μόνη έννοια του χρόνου σε αυτόν τον πίνακα υπονοείται από τη σκιά που ο δείκτης του ρολογιού ρίχνει στο έδαφος.


Η γραμμή του ύπνου (The lining of sleep), 1928 

Κοιλότητες μουσικών οργάνων σε σχήμα 'F'είναι συνηθισμένες στη ζωγραφική του Μαγκρίτ, και χρησιμοποιούνται, ας πούμε, για να να βελτιώσουν τον 'καλλιτεχνικό συντονισμό'του πίνακα. Υπάρχει μια σαφής σύνδεση μεταξύ χρόνου και ήχου. Στην πραγματικότητα, αντιλαμβανόμαστε το χρόνο κυρίως μέσω των αυτιών μας. Υποπτεύομαι τώρα ότι το ίδιο συμβαίνει και με το χώρο. Είναι η κενότητα τριγύρω μας που αντηχεί στον αέρα, ή ο 'ήχος'της ίδιας της σιωπής, που μας δίνουν την αίσθηση της 'κενότητας του χώρου-χρόνου.'Πράγματι, ο χρόνος δεν είναι οι χτύποι του ρολογιού αλλά το χάσμα ανάμεσα σε δύο χτύπους. Με την ίδια έννοια, ο χώρος είναι το χάσμα ανάμεσα σε δύο θέσεις, όχι οι ίδιες οι θέσεις. Τι εκπληκτική ανακάλυψη: ο χώρος και ο χρόνος είναι απλά έννοιες που μας βοηθούν να καταλαβαίνουμε τα κενά τριγύρω μας. Αυτό ακριβώς συμβαίνει στη 'Γραμμή του ύπνου:'Οι κοιλότητες ενός μουσικού οργάνου, μαζί με κάποια άλλα τμήματά του, αναδύονται στο νυχτερινό ουρανό, προσκαλώντας μας, καθώς η κουρτίνα πέφτει, ν'αφουγκραστούμε τον κόσμο των ονείρων.


Το τέλος του χρόνου (The end of time), 1927 

Η αντίληψη του χρόνου στη ζωγραφική του Μαγκρίτ αποκαλύπτεται επίσης σε πίνακες που θυμίζουν κομμένο χαρτί, όπως ο προηγούμενος. Στο 'Τέλος του χρόνου,'κάποιος έχει την εντύπωση ότι μπορεί να σταματήσει το χρόνο, αντικαθιστώντας τη φάτσα ενός ρολογιού με ένα κομμένο χαρτί, σαν τα κενά ανάμεσα στις τρύπες του χαρτιού να μπορούν να αιχμαλωτίσουν το χρόνο. Η 'χρονομηχανή'αυτού του πίνακα βρίσκεται πάνω σε ένα τραπέζι (ή ίσως σ'έναν τοίχο) με τα χαρακτηριστικά νερά του ξύλου. Αυτά τα νερά φαίνεται να έχουν κάποια επίπτωση σχετικά με την έννοια του χρόνου στον πίνακα, όπως οι δακτύλιοι του κορμού των δέντρων μπορούν να έχουν.


Άνθρωπος με εφημερίδα (Man with a newspaper,) 1928

Ο κοινός χρόνος αντιμετωπίζεται όχι μόνο στο πλαίσιο της αιτιότητας (ότι τα πράγματα θα πρέπει να έχουν έναν 'σκοπό'προκειμένου να συμβούν), αλλά επίσης θεωρείται συνεχής. Ωστόσο, μια κατακερματισμένη εικόνα του χρόνου απεικονίζεται στο 'Άνθρωπος με εφημερίδα.'Ο πίνακας μοιάζει παρμένος από ταινία κινηματογράφου, καθώς αποτελείται από ξεχωριστά καρέ, ενώ ο άνθρωπος εξαφανίζεται μετά το πρώτο καρέ.

Ο Μαγκρίτ είπε ότι ο προηγούμενος πίνακας βασίζεται σε μια απεικόνιση από έναν δημοφιλή οδηγό του 1898, του F.E. Bilz, με τίτλο 'Ο φυσικός τρόπος θεραπείας' (The natural method of healing). Το βιβλίο ήταν εικονογραφημένο με αρκετές χαλκογραφίες, εκ των οποίων μία απεικόνιζε μια σόμπα, η οποία προτεινόταν από τον καθηγητή Bilz για οποιοδήποτε μέρος χωρίς καμινάδα, όπου απαιτούταν ζέστη. Ο Μαγκρίτ ακολούθησε τις βασικές οδηγίες αλλά κατάργησε ορισμένες από τις λεπτομέρειες.

Η επανάληψη της ίδιας εικόνας σε τέσσερα καρέ είναι ασυνήθιστη στη ζωγραφική του Μαγκρίτ. Ο A. N. Girling επεσήμανε ότι κοιτώντας τον πίνακα υπό γωνία, και ιδιαίτερα τα κάτω δύο καρέ, παράγεται ένα έντονο στερεοσκοπικό αποτέλεσμα. Ωστόσο η γυναίκα του Μαγκρίτ, Georgette, είχε πει ότι καμία σχέση με στερεοσκόπια δεν είχε ο άντρας της.


Ο ίδιος ο Μαγκρίτ όταν ρωτήθηκε αν η ζωγραφική του θα μπορούσε να έχει κάποια σχέση με τις θεωρίες του Bergson σχετικά με το χρόνο, απάντησε: "Ο άνθρωπος με την εφημερίδα... όπως άλλα έργα μου, έχει να κάνει με την περιγραφή μιας σκέψης που συνδυάζει μορφές (οπτικές) παρμένες από τον απτό κόσμο- αλλά με τέτοιον τρόπο ώστε να προκαλούν μυστήριο... Θεωρώ την περιγραφή της εμπνευσμένης σκέψης ποίηση. Η εμπνευσμένη σκέψη (όπως την αντιλαμβάνομαι) προκύπτει αυθόρμητα: κάποιος μπορεί να την αναζητήσει αλλά τελικά αυτή η σκέψη έρχεται ανεξάρτητα από τη θέληση. 'Ο άνθρωπος με την εφημερίδα'είναι η εικόνα μιας σκέψης η οποία δεν αντιστοιχεί σε κάποιο φιλοσοφικό δόγμα. Οι θεωρίες του Bergson περιγράφουν ιδέες- αυτό που ζωγραφίζω δεν περιέχει καμία ιδέα. Αυτό που ζωγραφίζω έχει σκοπό να ιδωθεί: 'μια εικόνα καθαυτή,'που είναι με τη σειρά της η εικόνα 'της ίδιας της σκέψης.'Αυτή η σκέψη (όπως και κάθε μυστήριο) αψηφά την ερμηνεία. Ωστόσο, είναι δυνατόν να ειπωθεί αυτή η σκέψη, και να σχολιαστεί η εικόνα που την περιγράφει. Για να γίνει αυτό οπωσδήποτε χρειάζεται έμπνευση."
http://www.tate.org.uk/art/artworks/magritte-man-with-a-newspaper-t00680/text-catalogue-entry



Καθηλωμένος χρόνος (Time transfixed), 1938

Ωστόσο, φαίνεται ότι ο Μαγκρίτ πράγματι επηρεάστηκε από τον Bergson, όπως ο προηγούμενος τίτλος υπονοεί. Η έννοια της διάρκειας ήταν θεμελιώδης για τη φιλοσοφία του Bergson, και ο τίτλος του πίνακα σημαίνει κάτι σαν 'διάρκεια σταματημένη.'Αυτό το στοιχείο της 'αναβολής,'ή 'παράτασης,'υποδηλώνεται από το τρένο που βγαίνει μέσα από τον τοίχο του τζακιού. Το ρολόι επίσης ακριβώς πάνω από το τρένο ενισχύει αυτήν την άποψη του 'καθηλωμένου χρόνου.'

Ο Bergson προσπάθησε να επαναπροσδιορίσει τις αντιλήψεις για το χρόνο, το χώρο, και την αιτιότητα, χρησιμοποιώντας την έννοια της διάρκειας (duration). Εισήγαγε τη θεωρία της διάρκειας ως θεωρία του χρόνου και της συνείδησης στο δοκίμιό του 'Χρόνος και ελεύθερη βούληση' (Time and free will), 1889. Αντίθετα με τον Kant, ο οποίος πίστευε ότι ο χρόνος και ο χώρος θα μπορούσαν να υπάρχουν ανεξάρτητα από τις αισθήσεις, ο Bergson συνειδητοποίησε ότι την στιγμή που κάποιος θα προσπαθούσε να μετρήσει μια στιγμή, αυτή η στιγμή θα είχε ήδη περάσει: κάποιος μετράει μια ακίνητη, συνεχή γραμμή, ενώ ο χρόνος κινείται και είναι διακεκομμένος. Ως εκ τούτου, για τον άνθρωπο, ο χρόνος μπορεί να επιταχύνει ή να επιβραδύνει, ενώ, για την επιστήμη, παραμένει πάντοτε ο ίδιος.
http://en.wikipedia.org/wiki/Duration_(philosophy)


Piazza d’ Italia, Giorgio de Chirico, 1913


Το ανυπόμονο ταξίδι (The anxious journey), Giorgio de Chirico, 1913

Η απεικόνιση ατμομηχανών και ατμόπλοιων ήταν ένα από τα αγαπημένα θέματα στη ζωγραφική του De Chirico, ο οποίος συνδύασε την κλασική ζωγραφική (αγάλματα για παράδειγμα) με το βιομηχανοποιημένο περιβάλλον στο οποίο μεγάλωσε. Ο Μαγκρίτ ήρθε σε επαφή με τα έργα του De Chirico στις αρχές του 1920. Ωστόσο, ο Μαγκρίτ αντί για την αναπαράσταση ατμομηχανών, αναζήτησε την 'ψυχή του ατμού.'Με την ίδια λογική, το ρολόι στο 'Καθηλωμένος χρόνος'βρίσκεται εκεί για να μας κάνει να σκεφτούμε σχετικά με τη 'διάρκεια,'όχι τι μάρκα είναι το ρολόι ή τι ώρα δείχνει. Μπορούμε επίσης να παρατηρήσουμε ότι ένα από τα κηροπήγια στον πίνακα του Μαγκρίτ δεν έχει αντανάκλαση στον καθρέφτη. Επομένως πρόκειται για ένα εικονικό αντίγραφο κηροπήγιου- μια συνέπεια του 'καθηλωμένου'χρόνου.


Ο ταξιδιώτης (The voyager), 1937


Calabi- Yau πολύχωρο 

Όταν για πρώτη φορά είδα αυτόν τον πίνακα του Μαγκρίτ, με το συμπακτωμένο συνονθύλευμα να αιωρείται στον ουρανό, θυμήθηκα τις απεικονίσεις πολύχωρων (manifolds). Τα πολύχωρα είναι πολυδιάστατες γεωμετρικές κατασκευές που μπορούν να βοηθήσουν στην περιγραφή και οπτικοποίηση αντικειμένων με πολύπλοκα σχήματα. Στη φυσική, τα πολύχωρα χρησιμοποιούνται στη θεωρία των χορδών για να αναπαραστήσουν επιπλέον διαστάσεις του χώρου-χρόνου (που μπορεί να φτάσουν τις 10 ή 11 διαστάσεις).
http://en.wikipedia.org/wiki/Calabi%E2%80%93Yau_manifold 

'Ο ταξιδιώτης'του Μαγκρίτ σίγουρα περιέχει μια 'περίπλοκη'εικόνα του χώρου και του χρόνου, ενώ το συνονθύλευμα αποτελείται, αντί από χορδές της φυσικής, από μερικά από τα αγαπημένα σουρεαλιστικά αντικείμενα του ζωγράφου.


Η χρυσή επεξήγηση (The golden legend), 1958

Είναι ενδιαφέρον ακόμη να πούμε ότι οι χορδές, που σε αυτό το πλαίσιο ονομάζονται επίσης βράνες (branes), προσφέρουν τη γενίκευση ενός σωματιδίου σε ανώτερες διαστάσεις. Το σύμπαν θα μπορούσε να είναι μια γιγαντιαία βράνη 10-11 διαστάσεων. Τότε θα μπορούσαν να υπάρχουν άλλες βράνες με άλλα σύμπαντα, μέσα στο λεγόμενο πολυσύμπαν (multiverse). O Brian Greene το περιγράφει αυτό λέγοντας ότι οι βράνες θα μπορούσαν να παρομοιαστούν με φέτες ψωμιού, με το πολυσύμπαν να αποτελεί τη φραντζόλα.

Είναι χαρακτηριστικό ότι ο προηγούμενος πίνακας θα μπορούσε να αντιπροσωπεύει τη γενίκευση της θεωρίας του πολυσύμπαντος (multiverse theory)- εδώ, κάθε φραντζόλα είναι και ένα 'πολυσύμπαν.'Αλλά πόσα 'σύμπαντα'τελικά υπάρχουν; Τι είναι αυτό που πραγματικά εννοούμε όταν λέμε 'διάσταση;'Βρίσκεται το σύμπαν κάπου 'εκεί έξω'ή μήπως τελικά βρίσκεται μόνο σε μια 'βράνη'του εγκεφάλου μας; Ποια είναι η έννοια του χώρου και του χρόνου, μέσα στα πλαίσια των άχωρων και άχρονων περιθωρίων του μυαλού μας; Είναι άραγε η φυσική θεωρία που διαθέτουμε πιο πολύπλοκη (και πιο σημαντική) από μια φρατζόλα ψωμιού;


Ο μήνας του τρύγου των σταφυλιών (The month of the grape harvest, 1959

Σκεπτόμουν ότι αν υπήρχε μια άλλη (δεύτερη) διάσταση του χρόνου, ένα αντικείμενο θα μπορούσε να βρίσκεται ταυτόχρονα σε δύο διαφορετικά μέρη. Αν ο χρόνος είχε άπειρο αριθμό διαστάσεων ο 'πολλαπλασιασμός'ενός αντικειμένου θα ήταν άπειρος. Στο 'Ο μήνας του τρύγου των σταφυλιών,'ο Μαγκρίτ εξερευνά την έννοια με εκπληκτική απλότητα: Οι άνθρωποι που απεικονίζονται θα μπορούσαν να είναι αντίγραφα της ίδιας 'χρονομηχανής' (αν και όχι τέλεια αντίγραφα).  Κάθε άτομο στην πραγματικότητα αντιπροσωπεύει μόνο ένα στιγμιότυπο από την ιστορία της ίδιας συνείδησης- αυτής που τους εφηύρε, καθώς τα άτομα είναι πάρα πολλά για να είναι όλα γνωριμίες του ζωγράφου. Επομένως, το νόημα του πίνακα δεν έχει να κάνει με κοινωνικές σχέσεις αλλά, αντιθέτως, με μια μοναχική διάνοια που αναπαράγει τα δικά της μέρη.


Νεκρή φύση με κανάτα, ψάρι και ψωμί, Pieter Claesz, 1642


Ζωντανή νεκρή φύση (Living still life), Salvador Dali, 1956 

Η αιτιότητα και η συνέχεια σε σχέση με το χρόνο είναι έννοιες θεμελιώδους σημασίας στη σύγχρονη επιστήμη. Η κβαντομηχανική [η λέξη 'κβάντο' (quantum) σημαίνει 'διακριτή ποσότητα')] θεωρεί τη δυνατότητα ύπαρξης ενός 'κβαντωμένου'χωροχρόνου, όπου τα κβαντικά σωματίδια μπορούν να μεταπηδούν ακαριαία από τόπο σε τόπο (κβαντική τηλεμεταφορά), ή να είναι συνδεδεμένα με τρόπο ώστε πληροφορία να μεταβαίνει από το ένα σωματίδιο στο άλλο ακαριαία (κβαντική σύζευξη). Στη σκέψη μας, ο χρόνος μπορεί να σταματήσει και η απόσταση να εξαφανιστεί, αλλά αυτό που ποτέ δεν μπορεί να σταματήσει είναι η ίδια η σκέψη. Είναι η κίνηση της ίδιας μας της συνείδησης που δίνει νόημα στο χώρο και στο χρόνο, και αυτό είναι που οδηγεί σε παράδοξα.

Οι νεκρές φύσεις (still lifes) είναι τέτοια παράδοξα επειδή απεικονίζουν κοινά αντικείμενα και θέματα από την καθημερινή ζωή σαν να ήταν 'καθηλωμένα'στον πίνακα, ώστε να καταργηθεί το πέρασμα του χρόνου. Επίσης χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι πολλά πρώιμα έργα ζωγραφικής με νεκρές φύσεις χρησιμοποίησαν την τεχνική trompe l'œil ('ξεγέλασμα του ματιού'), όπως ο προηγούμενος πίνακας του Claesz, όπου το μαχαίρι και το ποτήρι μοιάζουν να ακροβατούν στην άκρη του τραπεζιού, έτοιμα να πέσουν. Ο Νταλί στο δικό του πίνακα διερεύνησε περαιτέρω την τεχνική ζωγραφίζοντας τα αντικείμενα με τρόπο ώστε να μοιάζουν να αιωρούνται.


Τέλειες πραγματικότητες (Fine realities), 1964


Η γη των θαυμάτων (The land of miracles), 1964

Ο Μαγκρίτ ζωγράφισε νεκρές φύσεις. Στις 'Τέλειες πραγματικότητες,'ένα τραπέζι βρίσκεται πάνω σ'ένα μήλο (και όχι το αντίστροφο), ενώ στο 'Η γη των θαυμάτων,'μπορούμε να δούμε ένα δωμάτιο μέσα από ένα τοπίο. Το αδύνατο που εκφράζεται σε τέτοιους πίνακες βασίζεται στο πώς αντιλαμβανόμαστε τα αντικείμενα, συνεπώς στο πώς συνειδητοποιούμε τις έννοιες του χώρου και του χρόνου.

Κάποιος θα μπορούσε να πει ότι υπάρχει ένας απλός τρόπος να καταλάβουμε το χρόνο- η αποσύνθεση. Ό,τι και να γίνει, τελικά φθειρόμαστε, γερνάμε, και τελικά πεθαίνουμε. Το μεταφυσικό πρόβλημα του χρόνου μπορεί επομένως ν'αναχθεί στη μελέτη ενός νεκρού ψαριού, ενός πτώματος ή αγάλματος, ενός σάπιου μήλου, ή ενός διασπώμενου ραδιενεργού σωματιδίου.

Οι νεκρές φύσεις αποτελούν 'στιγμιότυπα'καθημερινών γεγονότων, συνηθισμένων ή ασυνήθιστων, τα οποία αιχμαλωτίστηκαν για μια στιγμή, πριν συνεχίσουν την πορεία τους. Με αυτήν την έννοια, όλα τα έργα ζωγραφικής είναι νεκρές φύσεις, επειδή ακριβώς αποτυπώνουν ένα στιγμιότυπο κάποιου γεγονότος στο χώρο και στο χρόνο, και όχι την ίδια την κίνηση. Και πάλι, όμως, κάθε πίνακας ενσωματώνει την κίνηση- ο πίνακας μπορεί να ήρθε στο μυαλό του ζωγράφου, αλλά χρειάστηκε χρόνος (επομένως κίνηση) για να μεταφερθεί στον καμβά. Οποιοδήποτε αποτέλεσμα κι αν σκοπεύει ένας πίνακας να δημιουργήσει, ο χώρος- χρόνος, η αιτιακή σχέση και διαδοχή των αντικειμένων, καθώς και η ανακατασκευασμένη συνέχεια και ολότητα των σκηνών, είναι ουσιαστικά 'νεκρές φύσεις'της συνείδησης.


Οι διακοπές του Hegel (Hegel’s holiday), 1958

'Οι διακοπές του Hegel'είναι ένα ακόμα παράδειγμα νεκρής φύσης. Ένα γράμμα του Μαγκρίτ στη Suzi Gablik εξηγεί τη γέννηση αυτού του πίνακα:

"Αυτός ο πίνακας ξεκίνησε με το ερώτημα πώς μπορεί κάποιος να ζωγραφίσει ένα ποτήρι νερό με πρωτότυπο τρόπο. Ξεκίνησα ζωγραφίζοντας πολλά ποτήρια νερό, πάντα με μια γραμμή πάνω στο γυαλί. Αυτή η γραμμή, μετά από 100 σχέδια επεκτάθηκε, και τελικά πήρε τη μορφή μιας ομπρέλας. Η ομπρέλα τότε τοποθετήθηκε πάνω στο ποτήρι, και τελικά κάτω από το ποτήρι, πράγμα που αποτελεί την ακριβή λύση στο αρχικό ερώτημα: πώς να ζωγραφίσει κάποιος ένα ποτήρι νερό με ιδιοφυή τρόπο. Ύστερα σκέφτηκα ότι ο Hegel (μια άλλη ιδιοφυΐα) θα έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για αυτό το αντικείμενο, το οποίο έχει δύο αντίθετες λειτουργίες: την ίδια στιγμή απωθεί το νερό (η ομπρέλα) και το δέχεται (το ποτήρι). Πιστεύω ότι θα χαιρόταν αν το έβλεπε (όπως χαίρεται κάποιος στις διακοπές), και γι'αυτό το ονόμασα 'Οι διακοπές του Hegel.'"


Πορτραίτο (Portrait), 1935

Αυτή τη σχέση ανάμεσα στην εμπειρία του ζωγράφου όταν ζωγραφίζει τον πίνακα, και στην αίσθηση που του αφήνει ο πίνακας όταν τον τελειώνει, ο Lacan ονόμασε το 'βλέμμα' (the 'gaze'). Είναι αυτή η αλληλεπίδραση ανάμεσα στο 'βλέμμα'του ζωγράφου που μας κοιτάζει από τον πίνακα από τη μία πλευρά, και στη δική μας ματιά από την άλλη πλευρά, αυτό που κάνει τους 'λεκέδες'του πίνακα αναγνωρίσιμους. Αλλά αυτό που παρατηρούμε διαμορφώνεται από τις προδιαθέσεις που έχουμε στο ασυνείδητο. Ο ζωγράφος δεν εξαιρείται απ'αυτόν τον κανόνα- οι εικόνες που ζωγραφίζει βασίζονται στο ήδη διαμορφωμένο 'τοπίο'του (συλλογικού) ασυνείδητου. Σε αυτό το γεγονός οφείλεται η από κοινού αναγνώριση ανάμεσα στον πίνακα και σε αυτό που βλέπει το κοινό. 

Προσωπικά πιστεύω ότι αυτό που ξεχωρίζει τον πίνακα 'Οι διακοπές του Hegel'είναι ο ζωγραφισμένος συμβολισμός μιας φιλοσοφικής ιδέας. Σύμφωνα με τον Hegel, "Ο Ηράκλειτος ήταν ο πρώτος που διακήρυξε τη φύση του απείρου, και συνειδητοποίησε ότι η φύση είναι άπειρη καθαυτή."Για τον Hegel, αυτή η γνώση του απείρου συμπεριλαμβάνει τις εγγενείς αντιφάσεις της πραγματικότητας, καθώς έννοιες όπως η 'ύπαρξη'ή το 'τίποτα'είναι άτοπες αναγωγές.
http://en.wikipedia.org/wiki/Georg_Wilhelm_Friedrich_Hegel

Είναι ακριβώς το γνωμικό του Ηρακλείτου, ότι τα πάντα ρει, αυτό που απεικονίζεται με ένα ποτήρι νερό στο 'Οι διακοπές του Hegel.'Ωστόσο, η αιώνια ροή περιέχεται τώρα στο ποτήρι. Επομένως ο ζωγράφος κατάφερε να αιχμαλωτίσει την ίδια την έννοια του απείρου. Αυτή η έννοια της αέναης ροής είναι στην πραγματικότητα ένας τρόπος με τον οποίον η συνείδηση κατανοεί το άπειρο, χρησιμοποιώντας ένα καθημερινό στοιχείο (το νερό).  Η προοπτική του απείρου επίσης απεικονίζεται με την καμπυλότητα της ομπρέλας και τις παραβολικές της ακτίνες. Η ομπρέλα ανοίγει σαν μια μεμβράνη από τον κόσμο των ονείρων, καλύπτοντας τους βαθύτερους φόβους μας σχετικά με το άγνωστο του απείρου. Άρα η ομπρέλα χρησιμεύει στο να μας προστατεύσει, και μας προσφέρει το χερούλι της για να πιαστούμε από την πραγματικότητα.

Όσον αφορά την αντίθεση ανάμεσα στην ομπρέλα και στο ποτήρι με το νερό, πιστεύω ότι αυτά τα δύο αντικείμενα στην πραγματικότητα αντιπροσωπεύουν μια ενότητα. Μια ομπρέλα είναι άχρηστη χωρίς τη βροχή, αφού κατασκευάστηκε γι'αυτόν το σκοπό. Συνεπώς η ομπρέλα αποτελεί συμπλήρωμα για τη βροχή, ενώ ταυτόχρονα είναι ένα καταφύγιο ενάντια στον άπειρο χαρακτήρα του νερού. Αυτό είναι νομίζω το μυστικό ενός επιτυχημένου πίνακα στις αναλογίες: η θεώρηση της συμπληρωματικότητας των αντιθέτων- ενάντια στον εφιάλτη της αιώνιας μάχης μεταξύ τους.


Η ευαίσθητη χορδή (The heartstrings), 1960

Αυτή η προοπτική (της αρχής) της συμπληρωματικότητας (που παρεμπιπτόντως είναι συνώνυμη με τη αρχή της αβεβαιότητας στη φυσική) εκφράζεται με τον πίνακα 'Η ευαίσθητη χορδή.'Κάποιος άφησε ένα ποτήρι της σαμπάνιας στη μέση της εξοχής, περιμένοντας να γεμίσει σιγά- σιγά με το σύννεφο που κάθισε πάνω του. Πρόκειται για την εκπλήρωση μιας σκέψης, η οποία εξατμίστηκε, άλλαξε φάση, και επέστρεψε με νέα μορφή σε έναν από τους φυσικούς της θύλακες- ένα ποτήρι της απόλαυσης.

Αυτό είναι σύμφωνο με τον τρόπο του Μαγκρίτ, ο οποίος έλεγε: "Δεν μπορώ να ζωγραφίσω πριν να έχω ολόκληρη την εικόνα στο μυαλό μου. Αυτό συμβαίνει αργά… Θέλω να ζωγραφίσω ένα σύννεφο. Έτσι, ζωγραφίζω αρκετά σύννεφα, ίσως εκατοντάδες. Κάθε φορά τα περιβάλλω με σχήματα, των οποίων το νόημα παραμένει κρυφό για μένα, μέχρις ότου η έμπνευση μ'επισκέπτεται εκ νέου, και αντιλαμβάνομαι ότι αυτό που ταιριάζει κάτω από ένα σύννεφο είναι ένα ποτήρι της σαμπάνιας."



Το μέλλον των φωνών (The future of voices), 1927

Ο χρόνος είναι στην πραγματικότητα ένα εκτεταμένο αντικείμενο. Όλα όσα θυμόμαστε από το παρελθόν, ή φανταζόμαστε για το μέλλον, τα θεωρούμε στο παρόν. Δεν υπάρχει 'μέλλον'ή 'παρελθόν'έξω από τις διαδοχικές χρονικές στιγμές του 'εδώ και τώρα.'Στον κόσμο της σκέψης μας όλα είναι 'μετέωρα,'πηγαίνοντας από τόπο σε τόπο ακαριαία, ταξιδεύοντας μπρος και πίσω στο χρόνο.

Όλα τα γεγονότα, με αυτήν την έννοια, είναι δυνητικά, συνδεδεμένα για μια μόνο στιγμή με ένα προσωπικό 'εγώ,'για να συνεχίσουν ύστερα τις ξεχωριστές υπάρξεις τους. Αλλά αυτά τα δυνητικά γεγονότα αποτελούν τον πραγματικό μας κόσμο- αν το σκεφτούμε, αποτελούμαστε από άυλες οντότητες τις οποίες έχουμε μάθει να αποκαλούμε 'άτομα.' 

Στον πίνακα, 'Το μέλλον των φωνών,'τα αντικείμενα αποτελούν μια ενότητα σε μελλοντικό χρόνο. Οι 'φωνές,'είναι συνθήκες για το μέλλον. Οι δυνητικότητά τους εκφράζεται από το γεγονός ότι αιωρούνται στον αέρα. Όπως στη φυσική ο χωροχρόνος αποτελεί μια τετράδα (τρεις διαστάσεις του χώρου και μία του χρόνου), έτσι και στο 'χώρο του Μαγκρίτ'τα αντικείμενα του πίνακα αποτελούν μια ενιαία τετράδα. Το σφουγγάρι (απόλαυση), το φύλο (που σε άλλους πίνακες ο Μαγκρίτ το ονομάζει 'κανόνας'), και η πίπα (το απατηλό στοιχείο) σχηματίζουν μια τριάδα- μια μέθοδο για την κατάκτηση του απατηλού αντικειμένου της απόλαυσης. Η βαλίτσα (το τέταρτο στοιχείο) είναι αυτό που καθιστά τα πράγματα φορητά. Μαζεύουμε συνεπώς τα πράγματά μας, και ξεκινάμε ένα ταξίδι προς την ευτυχία.

Αλλά η ευτυχία δεν ταυτίζεται με την απόλαυση. Ο τελευταίος πίνακας εκφράζει πάνω απ'όλα μια συνθήκη. Τα αντικείμενα αιωρούνται στον αέρα, υπαινίσσοντας ότι ο χρόνος έχει ακυρωθεί. Επομένως, είναι καιρός να επανεξετάσουμε τις 'φωνές'που ακούμε σχετικά με αυτήν τη συνθήκη, καθώς και ποια θα είναι η ερμηνεία του τι θέλουμε να βρούμε στο μέλλον, στο τέλος αυτής της αναζήτησής μας.






Rene Margitte- Ο άνθρωπος πίσω από το καπέλο

0
0



"Η ζωή με υποχρεώνει να κάνω κάτι, οπότε ζωγραφίζω..."
http://blindmenandanelephant.blogspot.gr/2009/10/rene-magritte.html


Άνδρας με ψηλό καπέλο (Man in bowler hat), 1964


Καλή πίστη (Good faith), 1964-65

Θα έλεγα πως ο Μαγκρίτ χρησιμοποιεί το ψηλό καπέλο ως υποκατάστατο της προσωπικότητάς του- σαν έναν συνδυασμό σεμνότητας και αξιοπρέπειας, ή, αλλιώς, ως ένα σύμβολο σουρεαλιστικής αριστοκρατικότητας.


Ο προσκυνητής (The pilgrim), 1966

Τα ψηλά καπέλα συνδέονται με κάποιο είδος μαγείας, όπως το κόλπο με το καπέλο. Στο 'Ο προσκυνητής,'ο Μαγκρίτ εξερευνά την έννοια της προσευχής, βγάζοντας το καπέλο του, ή, πιο σωστά, βγάζοντας το κεφάλι του, σε μια πράξη μαγείας. 


Ο δάσκαλος (The schoolmaster), 1954


Στενός φίλος (Intimate friend), 1958

Ο Μαγκρίτ άρχισε να χρησιμοποιεί θρησκευτικές εικόνες από τα μέσα του 1940 κι έπειτα.


Το αηδόνι (The nightingale), 1962

Ο Μαγκρίτ, παρότι δηλωμένος αγνωστικιστής, είχε μάλλον ένα είδος εσωτερικής πίστης. Στον προηγούμενο πίνακα, ο θεός μοιάζει να βρίσκεται μέσα στο σύννεφο, πάνω από το τρένο.


Τα μυστήρια του ορίζοντα (The mysteries of the horizon), 1955


Η ανατολή της Γης από το Φεγγάρι


Το πνεύμα της περιπέτειας (The spirit of adventure), 1962


Ο Neil Armstrong στην επιφάνεια του φεγγαριού (1969)

Είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε ότι ο Buzz Aldrin φαίνεται να αντανακλάται στο σκάφανδρο του Armstrong, όπως οι σύντροφοι του Μαγκρίτ αντανακλώνται στην πλάτη του στο 'Πνεύμα της περιπέτειας.'Στο 'Τα μυστήρια του ορίζοντα,'βλέπουμε πόσο προφητικός ήταν ο Μαγκρίτ σχετικά με τα επιτεύγματα της σύγχρονης επιστήμης.




‘Dr. Jekyll and Mr. Hyde’


'Μισός Μαγκρίτ'

Κάποιοι θα μπορούσαν να πούνε πως ο Μαγκρίτ ήταν μια διχασμένη προσωπικότητα, όπως ο ήρωας στο μυθιστόρημα του Robert Louis Stevenson ‘Strange Case of Dr. Jekyll and Mr. Hyde.’ Εντούτοις θα πρέπει να τονίσουμε ότι δεν υπάρχει καν ένας επίσημος ορισμός για αυτό που λέμε 'διχασμένη προσωπικότητα.'Είναι επομένως προτιμότερο να πούμε ότι ο Μαγκρίτ ήταν μία προσωπικότητα που μπορούσε να βρει πολλαπλές λύσεις στο ίδιο πρόβλημα.


Φίλος της τάξης (Friend of order), 1964


Ο χαρούμενος δωρητής (The happy donor), 1966

Ο Μαγκρίτ φαίνεται πως αντιμετώπιζε τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες όχι ψυχολογικά αλλά πνευματικά. Στους προηγούμενους πίνακες βλέπουμε την ολιστική (και όχι διχαστική) αντιμετώπιση της θεματολογίας, με την προσπάθεια ενοποίησης των αντιθέτων- του εσωτερικού και του εξωτερικού κόσμου.


Γεύση του αόρατου (Taste of the invisible), 1964

Εδώ το αόρατο έχει τη γεύση ενός μήλου.


Ο γιος του ανθρώπου (The son of man), 1964



Ο 'Γιος του ανθρώπου'είναι μια αυτοπροσωπογραφία. Σχετικά με τον πίνακα, ο Μαγκρίτ είπε:

"Το μήλο κρύβει εν μέρει το πρόσωπο. Ένα αυτονόητο αντικείμενο (το μήλο) κρύβει το εμφανές (αλλά άγνωστο) πρόσωπο. Αυτό συμβαίνει συχνά. Όλα τα πράγματα που βλέπουμε κρύβουν άλλα πράγματα. Αυτό δημιουργεί μια μορφή έντασης, ένα είδος σύγκρουσης, μέσα μας, ανάμεσα σε αυτό που βλέπουμε και αυτό που κρύβεται πίσω από αυτό που βλέπουμε."



Golconda, 1953


Ο πίνακας 'Golconda'δείχνει όμοιους άνδρες με μαύρα κουστούμια και ψηλά καπέλα να πέφτουν από τον ουρανό. Πρόκειται για ένα είδος καλλιτεχνικής σύμπτωσης, όπου αυτή η σύμπτωση αναπαρίσταται με ανθρώπους που πέφτουν όλοι ταυτόχρονα σαν τις στάλες της βροχής.


"Τα να είναι κάποιος σουρεαλιστής σημαίνει να αφαιρέσει από το μυαλό του όλες τι προηγούμενες εικόνες, και να δώσει προσοχή σε αυτό που ποτέ δεν έχει ιδωθεί."


Συναντώντας την απόλαυση (Meeting pleasure), 1950


Συναντώντας την απόλαυση, 1962


Η αναγνώριση της κύριας φιγούρας με τον Μαγκρίτ οφείλεται στην ταύτιση της παραπάνω φωτογραφίας με τον τίτλο 'La vertu recompense' ('Αναγνωρισμένη αρετή'), από το 1934.


Συναντώντας την απόλαυση… Σε όλους τους πίνακες του Μαγκρίτ με ψηλά καπέλα (ή αόρατα πρόσωπα) υπάρχει ένα είδος 'αυτο-ικανοποίησης,'ή 'αυτο-εκπλήρωσης.'Δεν είναι το σώμα που λείπει αλλά το πνεύμα που μένει. Στην παραπάνω φωτογραφία ο Μαγκρίτ καπνίζει ένα τσιγάρο. Η κατεύθυνση που υπονοείται από τον καπνό είναι ο δρόμος που βγάζει πέρα από την ηδονή- πέρα από κάθε τι θεωρούσαμε μέχρι πρότινος πραγματικό. 








Ο σάπιος γάιδαρος*

0
0

Ο σάπιος γάιδαρος (The rotting donkey), Σαλβαντόρ Νταλί, 1928

Το ίδιο το γεγονός της παράνοιας, και, ιδίως, η εξέταση του μηχανισμού της ως δύναμη, μας οδηγεί στο ενδεχόμενο μιας πνευματικής κρίσης, ίσως του ίδιου χαρακτήρα, αλλά σε κάθε περίπτωση στο αντίθετο άκρο από την κρίση την οποία επίσης παθαίνουμε από το γεγονός της παραίσθησης.

Πιστεύω ότι η στιγμή πλησιάζει όταν, από μια διαδικασία σκέψης ενός παρανοϊκού και ενεργού χαρακτήρα, θα ήταν δυνατόν (ταυτόχρονα με τον αυτοματισμό και άλλες παθητικές καταστάσεις) να συστηματοποιήσουμε τη σύγχυση και με τον τρόπο αυτό να συμβάλουμε σε μια συνολική αποποίηση του κόσμου της πραγματικότητας.

Τα νέα φαινόμενα τα οποία η παρανοϊκή σκέψη μπορεί ξαφνικά να απελευθερώσει δεν θα έχουν την καταγωγή τους μόνο στο ασυνείδητο, αλλά, επιπλέον, η δύναμη της παρανοϊκής δύναμης θα είναι η ίδια στην υπηρεσία του ασυνείδητου.

Αυτά τα νέα και απειλητικά φαινόμενα θα ενεργήσουν επιδέξια και διαβρωτικά με την καθαρότητα των φυσικών και καθημερινών εμφανίσεων- μια καθαρότητα που, με την ιδιαίτερη ποιότητα της αυτό-επιφύλαξης και της μετριοφροσύνης, θα μας κάνει να ονειρευτούμε τον παλιό μεταφυσικό μηχανισμό, ο οποίος περιέχει κάτι που μπορεί εύκολα να ταυτιστεί με την ίδια την ουσία της φύσης, η οποία, σύμφωνα με τον Ηράκλειτο, αρέσκεται στο να κρύβει τον εαυτό της.

Βρισκόμενη εξ ολοκλήρου μακριά από την επιρροή των αισθητηριακών παραστάσεων με τις οποίες η παραίσθηση συνδέεται λίγο- πολύ, η παρανοϊκή δραστηριότητα κάνει πάντα χρήση υλικών τα οποία είναι ελεγχόμενα και αναγνωρίσιμα. Αρκεί ότι το ντελίριο της ερμηνείας θα μπορούσε να συνδέσει την αίσθηση από ετερογενείς εικόνες έτσι ώστε η πραγματική ύπαρξη αυτής της σχέσης να είναι πλέον αναμφισβήτητη. Η παράνοια χρησιμοποιεί τον εξωτερικό κόσμο, προκειμένου να απεμπολήσει την έμμονη ιδέα του, με το ενοχλητικό χαρακτηριστικό να εξακριβώνει την πραγματικότητα αυτής της ιδέας για τους άλλους. Η πραγματικότητα του εξωτερικού κόσμου χρησιμεύει ως απεικόνιση και απόδειξη, και τίθεται έτσι στην υπηρεσία της πραγματικότητας του νου μας.

Όλοι οι γιατροί αναγνωρίζουν τη σπιρτάδα και λεπτή αίσθηση που διακρίνει συνήθως τους παρανοϊκούς, οι οποίοι, αξιοποιώντας σχέσεις και γεγονότα τόσο εξεζητημένα ώστε να διαφεύγουν από τον κοινό νου, καταλήγουν σε συμπεράσματα που συχνά δεν μπορούν να διαψευσθούν ή να απορριφθούν, και που σε κάθε περίπτωση σχεδόν πάντα αψηφούν την ψυχολογική ανάλυση.

Είναι χάρη σε μια ξεχωριστή παρανοϊκή διαδικασία που καθίσταται δυνατό να παραχθεί μια διπλή εικόνα: με άλλα λόγια, η αναπαράσταση ενός αντικειμένου το οποίο είναι επίσης, χωρίς την παραμικρή γραφική ή ανατομική τροποποίηση, η εκπροσώπηση ενός άλλου εντελώς διαφορετικού αντικειμένου, το οποίο με τη σειρά του επίσης δεν έχει υποστεί οποιαδήποτε παραμόρφωση ή μετατροπή.

Η επίτευξη μιας τέτοιας διπλής εικόνας έχει καταστεί δυνατή χάρη στη βία της παρανοϊκής σκέψης, η οποία κάνει χρήση, με δεινότητα και επιδεξιότητα, την απαιτούμενη ποσότητα προϊδεασμένων, συμπτώσεων, και ούτω καθεξής, κάνοντας χρήση αυτών ώστε να αποκαλύψει τη δεύτερη εικόνα, που, στην περίπτωση αυτή, υπερβαίνει την έμμονη ιδέα.

Η διπλή εικόνα (ένα παράδειγμα θα μπορούσε να είναι η εικόνα ενός αλόγου που είναι ταυτόχρονα και η εικόνα μιας γυναίκας) μπορεί να επεκταθεί, συνεχίζοντας την παρανοϊκή διαδικασία, με την ύπαρξη μιας άλλης έμμονης ιδέας η οποία να επαρκεί για την ανάδυση μιας τρίτης εικόνας (η εικόνα ενός λιονταριού, για παράδειγμα), και ούτω καθεξής μέχρι τη συνεύρεση ενός αριθμού εικόνων που θα περιορίζεται μόνο από το εύρος της παρανοϊκής ικανότητας του νου.

Υποβάλλω σε υλιστική ανάλυση το είδος της πνευματικής κρίσης που μπορεί να προκληθεί από μια τέτοια εικόνα· υποβάλλω σε αυτήν το πολύ πιο περίπλοκο πρόβλημα του καθορισμού ποια από αυτές τις εικόνες έχει την υψηλότερη πιθανότητα ύπαρξης, με το πού η παρέμβαση της επιθυμίας γίνει αποδεκτή· και ακόμα το πιο σοβαρό και γενικό ερώτημα αν μια σειρά τέτοιων αναπαραστάσεων επιδέχεται ένα όριο, ή, αν, όπως έχουμε κάθε λόγο να πιστεύουμε, ένα τέτοιο όριο δεν υπάρχει, ή υπάρχει απλώς ως συνάρτηση της παρανοϊκής δυνατότητας του κάθε ατόμου.

Όλα αυτά (αν υποθέσουμε ότι δεν παρεμβαίνουν άλλες γενικές αιτίες) μου επιτρέπουν, τουλάχιστον, να πω ότι οι εικόνες της πραγματικότητας εξαρτώνται από το βαθμό της παρανοϊκής μας δυνατότητας, και ακόμη ότι, θεωρητικά, ένα άτομο προικισμένο με τέτοια δυνατότητα μπορεί να δει κατά βούληση τις διαδοχικές αλλαγές της μορφής ενός αντικειμένου όπως αυτό γίνεται αντιληπτό στην πραγματικότητα, όπως ακριβώς στην περίπτωση της εκούσιας παραίσθησης• αυτό, ωστόσο, με το ακόμα πιο συντριπτικά σημαντικό χαρακτηριστικό ότι οι διάφορες μορφές που παίρνει το εν λόγω αντικείμενο θα είναι ελέγξιμες και αναγνωρίσιμες από όλους, μόλις ο παρανοϊκός τις υποδείξει.

Ο παρανοϊκός μηχανισμός που δημιουργεί την εικόνα με τις πολλαπλές μορφές προσφέρει στην κατανόησή μας το κλειδί για την προέλευση και την ουσία των παραστάσεων, των οποίων ο σάλος κυριαρχεί πάνω από τις πτυχές όπου βρίσκονται κρυμμένες οι πολλαπλές εμφανίσεις του απτού. Είναι ακριβώς η βία και η τραυματική ουσία των παραστάσεων όσον αφορά την πραγματικότητα, και η απουσία της παραμικρής όσμωσης ανάμεσα στην πραγματικότητα και στα φαινόμενα, που μας οδηγούν να συμπεράνουμε την (ποιητική) αδυναμία οποιουδήποτε είδους σύγκρισης. Δεν θα υπήρχε καμία δυνατότητα σύγκρισης δύο πραγμάτων αν δεν ήταν δυνατόν να υπάρχουν χωρίς καμία απολύτως, συνειδητή ή ασυνείδητη, σχέση μεταξύ τους. Αν μια τέτοια σύγκριση γινόταν απτή θα χρησίμευε σαφώς σαν μια εικόνα της αντίληψής μας για το άσκοπο.

Είναι εξαιτίας της έλλειψης επαφής με την πραγματικότητα, και αυτού που μπορεί να θεωρηθεί ως αλόγιστο στην ύπαρξή τους, που οι παραστάσεις τόσο εύκολα παίρνουν τη μορφή της πραγματικότητας, ενώ αυτή η τελευταία, με τη σειρά της, προσαρμόζεται στη βία των παραστάσεων, τις οποίες η υλιστική σκέψη βλακωδώς μπερδεύει με τη βία της πραγματικότητας.

Τίποτα δεν μπορεί να με εμποδίσει να αναγνωρίσω την πολυσχιδή παρουσία των παραστάσεων στο παράδειγμα των πολλαπλών εικόνων, ακόμη και αν μία από τις καταστάσεις της παίρνει τη μορφή ενός σάπιου γάιδαρου, ακόμη και αν ένας τέτοιος γάιδαρος βρίσκεται πράγματι σε κατάσταση αποσύνθεσης, καλυμμένος από χιλιάδες μύγες και μυρμήγκια• και, δεδομένου ότι στην περίπτωση αυτή δεν μπορούμε να συμπεράνουμε την έννοια αυτών των ξεχωριστών καταστάσεων της εικόνας πέρα από την αντίληψη του χρόνου, τίποτα δεν μπορεί να με πείσει ότι αυτή η ανελέητη σήψη του γαιδάρου είναι οτιδήποτε άλλο από τη σκληρή και εκτυφλωτική λάμψη νεόκοπων πολύτιμων πετρών.

Ούτε και ξέρουμε αν τα τρία μεγάλα φαινόμενα, τα περιττώματα, το αίμα και η σήψη, δεν επισκιάζουν ρητά την πολυπόθητη «γη του θησαυρού.»

Ως γνώστες των εικόνων, έχουμε εδώ και καιρό μάθει να αναγνωρίζουμε την εικόνα της επιθυμίας κρυμμένη πίσω από τις αναπαραστάσεις του τρόμου, ακόμη και το ξύπνημα της «Χρυσής Εποχής» στα ποταπά σκατολογικά φαινόμενα.

Η αποδοχή των παραστάσεων, των οποίων τις εμφανίσεις η πραγματικότητα αγωνίζεται με μεγάλη δυσκολία να μιμηθεί, μας οδηγεί στην επιθυμία πραγματικών πραγμάτων.

Ίσως καμία παράσταση δεν δημιούργησε σύνολα στα οποία το ιδανικό του κόσμου να ταιριάζει τόσο καλά όσο το μεγάλο φαινόμενο που απετέλεσε την εντυπωσιακή αρχιτεκτονική διακοσμητική Art Nouveau. Καμία συλλογική προσπάθεια δεν κατάφερε να δημιουργήσει ένα ονειρικό κόσμο τόσο καθαρά και τόσο ανησυχητικά όσο τα κτίρια της Art Nouveau, τα οποία, βρισκόμενα στο περιθώριό της αρχιτεκτονικής, αποτελούν από μόνα τους μια πραγματική έκφραση υλοποιημένων επιθυμιών, και όπου ο πιο βίαιος και σκληρός αυτοματισμός τρομερά προδίδει ένα μίσος για την πραγματικότητα, και την ανάγκη να βρεθεί καταφύγιο για έναν ιδανικό κόσμο, κατά τρόπο ανάλογο με τον τρόπο που αυτό συμβαίνει σε μια παιδαριώδη νεύρωση.

Εδώ βρίσκεται αυτό που μπορεί ακόμα να μας αρέσει, η επιβλητική μάζα ξέφρενων και ψυχρών κτιρίων διασκορπισμένων σε όλη την Ευρώπη, περιφρονημένων και αγνοημένων από ανθολογίες και εκπαιδευτικής φύσης έρευνες. Αυτό είναι αρκετό για να τεθούμε εναντίον των γουρουνίσιων σύγχρονων αισθητικών, υπερασπιστών της απεχθούς «μοντέρνας τέχνης,» και είναι αρκετό να τεθούμε ακόμη ενάντια σε ολόκληρη την ιστορία της τέχνης.

Θα ήταν σκόπιμο να πούμε, μια φορά και για πάντα, σε όλους τους κριτικούς της τέχνης, στους καλλιτέχνες, και ούτω καθεξής, ότι δεν είναι ανάγκη να περιμένουμε από τις νέες Σουρεαλιστικές εικόνες οτιδήποτε άλλο εκτός από μια απογοήτευση, μια απαίσια αίσθηση και ένα συναίσθημα απώθησης. Καθώς βρίσκονται σχετικά στο όριο των πλαστικών ερευνών και άλλων ειδών «κουταμάρες,» οι νέες εικόνες του Σουρεαλισμού θα παίρνουν όλο και περισσότερο τις μορφές και τα χρώματα της αποθάρρυνσης και της σύγχυσης. Η ημέρα δεν αργεί όταν μια εικόνα θα πετύχει την αξία και μόνο αυτή μιας απλής ηθικής πράξης, η οποία θα είναι ακόμη μια απλή αδικαιολόγητη πράξη.

Οι νέες εικόνες, ως μια λειτουργική μορφή της σκέψης, θα υιοθετήσουν την ελεύθερη διάθεση της βιαίως καταπιεσμένης επιθυμίας. Η θανατηφόρος δραστηριότητα αυτών των νέων εικόνων, ταυτόχρονα με άλλες Σουρεαλιστικές δραστηριότητες, μπορεί επίσης να συμβάλει στην κατάρρευση της πραγματικότητας, προς όφελος όλων όσων, διαμέσου και πέρα από τα βασικά και αποκρουστικά ιδανικά κάθε είδους, αισθητικά, ανθρωπιστικά, φιλοσοφικά, και σύντομα, μας φέρνει γρήγορα πίσω στις καθαρές πηγές του αυνανισμού, της επιδειξιομανίας, του εγκλήματος και της αγάπης.

Οι Σουρεαλιστές είναι Ιδεαλιστές που δεν ασπάζονται κανένα ιδανικό. Οι ιδανικές εικόνες του Σουρεαλισμού βρίσκονται στην υπηρεσία μιας επικείμενης κρίσης της συνείδησης, στην υπηρεσία της Επανάστασης.


*Ο σάπιος γάιδαρος, κείμενο του Σαλβαντόρ Νταλί, 1930

Αυτό δεν είναι μια πίπα

0
0
Οι δύο πίπες


Η προδοσία των εικόνων (The treachery of images), Ρενέ Μαγκρίτ, 1928-29




Τα δύο μυστήρια (The two mysteries), Ρενέ Μαγκρίτ, 1966


Η πρώτη εκδοχή, αυτή από το 1926 πιστεύω: μια προσεκτικά σχεδιασμένη πίπα, και από κάτω (γραμμένο σταθερά, επίπονα, ένα κείμενο, σαν αυτά που βρίσκονται σε τίτλους σχολικών βιβλίων), η εξής σημείωση: «Αυτό δεν είναι μία πίπα.»


Στην άλλη εκδοχή- την τελευταία, υποθέτω- η ίδια πίπα, η ίδια δήλωση, το ίδιο κείμενο. Αλλά αντί να αντιπαραβάλλονται με έναν ουδέτερο, χωρίς περιθώρια, ακαθόριστο χώρο, το κείμενο και το σχήμα βρίσκονται μέσα σε ένα πλαίσιο. Το ίδιο το πλαίσιο βρίσκεται πάνω σε ένα καβαλέτο, και αυτό το τελευταίο πάνω στις εμφανείς σανίδες του δαπέδου. Πάνω από όλα, μια πίπα ακριβώς ίδια με εκείνη στον πίνακα, αλλά πολύ μεγαλύτερη.


Η πρώτη έκδοση μας ανησυχεί λόγω της υπερβολικής απλότητας. Η δεύτερη πολλαπλασιάζει σκόπιμες ασάφειες μπροστά στα μάτια μας. Πάνω στο καβαλέτο με τα ξύλινα πόδια, το πλαίσιο υποδηλώνει ότι πρόκειται για έναν πίνακα ζωγραφικής: ένα τελειωμένο έργο, το οποίο παραθέτει στον ενδεχόμενο θεατή τη δήλωση η οποία σχολιάζει ή εξηγεί το έργο. Και όμως σε αυτό το αφελές κείμενο ούτε ακριβώς ο τίτλος ούτε ένα από τα εικονογραφικά στοιχεία του έργου· η απουσία κάθε ίχνους της παρουσίας του καλλιτέχνη· η τραχύτητα του συνόλου- όλα υπονοούν έναν σχολικό μαυροπίνακα. Ίσως ένα τράβηγμα του χαλιού να σβήσει το σχέδιο και το κείμενο. Ίσως, όμως, να διαγράψει μόνο το ένα ή το άλλο, προκειμένου να διορθώσει το «σφάλμα» (σχεδιάζοντας κάτι που πραγματικά να μην είναι μια πίπα, ή γράφοντας μια πρόταση που να επιβεβαιώνει ότι πράγματι πρόκειται για μια πίπα).  Ένα προσωρινό ολίσθημα (ένα λάθος κείμενο που υπονοεί μια παρανόηση) το οποίο μία χειρονομία θα εξαφανίσει μέσα σε λευκό καπνό;


Αλλά αυτή είναι μόνο η μικρότερη από τις αμφισημίες· ιδού ορισμένες άλλες. Υπάρχουν δύο πίπες. Ή μήπως πρέπει να πούμε δύο πίνακες με την ίδια πίπα; Ή μήπως μια πίπα και ο πίνακας που την απεικονίζει, ή ακόμα δυο διαφορετικοί πίνακες που ο καθένας αντιπροσωπεύει μια διαφορετική πίπα; Ή δύο πίνακες, όπου ο ένας απεικονίζει μια πίπα ενώ ο άλλος όχι, ή ίσως δυο πίνακες κανένας εκ των οποίων δεν αναπαριστά μια πίπα; Ή ακόμα ένας πίνακας ο οποίος δεν αναπαριστά μια πίπα αλλά έναν άλλον πίνακα που αναπαριστά μια πίπα τόσο καλά που πρέπει να ρωτήσω τον εαυτό μου: Με τι σχετίζεται η πρόταση που είναι γραμμένη στον πίνακα; «Κοίτα τις γραμμές που είναι σχεδιασμένες πάνω στον καμβά- μετά βίας μοιάζουν, χωρίς την παραμικρή ανακρίβεια, αυτό που αναπαρίσταται από πάνω τους. Μην ξεγελαστείς· η πίπα βρίσκεται σχεδιασμένη, όχι στο παιδιάστικο κείμενο.»


Ίσως όμως η φράση αναφέρεται ακριβώς στη δυσανάλογη, αιωρούμενη, ιδανική πίπα- την απλή ιδέα ή φαντασία μιας πίπας. Τότε πρέπει να διαβάσουμε, «Μην ψάχνεις πάνω από το κείμενο μια πραγματική πίπα. Είναι μια πίπα στα όνειρα. Είναι ένα σχέδιο σε έναν πίνακα, σαφώς και γλαφυρά ζωγραφισμένο, το οποίο πρέπει να γίνει αποδεκτό σαν μια ολοφάνερη αλήθεια.»


Και πάλι όμως μου φαίνεται ότι η πίπα που απεικονίζεται στον πίνακα, αυτή η «από κάτω» πίπα βρίσκεται στερεωμένη σε έναν χώρο ορατών σημείων αναφοράς: πλάτος (το γραπτό κείμενο, το πάνω και κάτω όριο του πλαισίου)· ύψος (οι πλευρές του πλαισίου, οι βάσεις του καβαλέτου)· και βάθος (οι αυλακώσεις του δαπέδου).  Μια γερή φυλακή.



Ο τάφος των παλαιστών (Le tombeau des lutteurs), Ρενέ Μαγκρίτ, 1944


Από την άλλη πλευρά, η πιο πάνω πίπα δεν έχει συντεταγμένες. Οι τεράστιες αναλογίες της καθιστούν αβέβαιη τη θέση της (το αντίθετο αποτέλεσμα δημιουργείται στον «Τάφο των παλαιστών» όπου το γιγαντιαίο τριαντάφυλλο βρίσκεται μέσα στον πλέον περιγεγραμμένο χώρο).




Η μάχη της Αργκόν (LaBatailledel'Argonne), Ρενέ Μαγκρίτ, 1964


Είναι άραγε η δυσανάλογη πίπα στο μπροστινό μέρος του πίνακα, η ίδια που βρίσκεται στο πίσω μέρος; Ή όντως αιωρείται απλά ακριβώς μπροστά από το καβαλέτο σαν μια προέκταση, σαν καπνός που μόλις αποσπάται από τον πίνακα- καπνός μιας πίπας ο οποίος παίρνει τη μορφή μιας πίπας, προσομοιάζοντας και αντιπαραβάλλοντας έτσι την πίπα (σύμφωνα με το ίδιο παιχνίδι αναλογιών και αντίθεσης ανάμεσα στο στερεό και στο αέριο στη σειρά «Η μάχη της Αργκόν»); Ή μήπως δεν μπορούμε να υποθέσουμε, τελικά, ότι η πίπα αιωρείται πίσω από τον πίνακα και το καβαλέτο, πιο γιγάντια από ό,τι φαίνεται; Στην περίπτωση αυτή θα ήταν το ακυρωμένο βάθος, η εσωτερική διάσταση που σχίζει τον καμβά και αργά, σε ένα χώρο που χωρίς εφεξής κάποιο σημείο αναφοράς, επεκτείνεται στο άπειρο;


Ακόμα και σχετικά με αυτήν την αμφισημία αμφιβάλλω. Ή μάλλον αυτό που μου φαίνεται πολύ αμφίβολο είναι η απλή αντίθεση ανάμεσα στον αιθέριο χαρακτήρα της πίπας που αιωρείται και στο «γήινο» χαρακτήρα της πίπας από κάτω. Κοιτάζοντας λίγο πιο προσεκτικά, μπορούμε εύκολα να διακρίνουμε ότι τα πόδια του καβαλέτου, που στηρίζουν τον καμβά- αυτά τα πόδια που βρίσκονται πάνω σε ένα πάτωμα το οποίο μοιάζει ασφαλές και γίνεται ορατό από την ίδια του την τραχύτητα, στην πραγματικότητα φαίνονται να είναι στον αέρα. Ακουμπούν το πάτωμα μόνο σε τρία μικροσκοπικά σημεία, κλέβοντας από το σύνολο, από μόνο του κάπως αμετακίνητο, όλη τη σταθερότητα. Μια επικείμενη πτώση; Η κατάρρευση του καβαλέτου, του καμβά, του σκίτσου, του κειμένου; Σπασμένο ξύλο, κατακερματισμένα σχήματα, γράμματα διασκορπισμένα εωσότου οι λέξεις δεν μπορούν πια να ανασυσταθούν; Όλα αυτά τα σκουπίδια στο έδαφος, ενώ πιο πάνω, η μεγάλη πίπα χωρίς μέτρο ή σημείο αναφοράς θα σταθεί στην απρόσιτη, σαν- μπαλόνι ακινησία της;


Το ξεδιπλωμένο καλλίγραμμα


Ο πίνακας του Μαγκρίτ (για την ώρα μιλώ μόνο για την πρώτη έκδοση) είναι τόσο απλός όσο μια σελίδα παρμένη από ένα βοτανικό εγχειρίδιο: μια εικόνα και το κείμενο που την ονομάζει. Τίποτα δεν είναι πιο εύκολο να αναγνωριστεί από μια πίπα· τίποτα δεν είναι πιο εύκολο να ειπωθεί- η γλώσσα το γνωρίζει καλά- από το «όνομα μιας πίπας.» Τώρα, αυτό που προσδίδει στον πίνακα τον παράδοξο χαρακτήρα δεν είναι η «αντίφαση» ανάμεσα στην εικόνα και στο κείμενο. Για έναν καλό λόγο: Η αντίφαση θα μπορούσε να υπάρξει μόνο ανάμεσα σε δύο προτάσεις, ή μέσα σε μία και μοναδική πρόταση. Εδώ υπάρχει σαφώς μία πρόταση, και δεν μπορεί να είναι αντιφατική επειδή το υποκείμενό της είναι ένα απλό δεικτικό. Ψευδής, τότε, καθώς το «αναφορικό» της- προφανώς η πίπα δεν την επαληθεύει;


Αλλά ποιος θα υποστηρίξει σοβαρά ότι η συλλογή τεμνόμενων γραμμών πάνω από το κείμενο είναι μια πίπα; Πρέπει να πούμε: Θεέ μου, τι απλοϊκή σκέψη! Η πρόταση είναι απόλυτα αληθής, δεδομένου ότι είναι αρκετά προφανές ότι το σκίτσο που αντιπροσωπεύει την πίπα δεν είναι το ίδιο μια πίπα. Και όμως υπάρχει μια σύμβαση της γλώσσας: Τι είναι αυτό το σκίτσο; Είναι ένα μοσχάρι, ένα τετράγωνο, ένα λουλούδι; Ένα παλιό έθιμο όχι χωρίς βάση, διότι ολόκληρη η λειτουργία ενός τόσο ακαδημαϊκού πίνακα είναι να υπονοεί την αναγνώριση, να επιτρέπει στο αντικείμενο που αντιπροσωπεύει να εμφανιστεί  χωρίς δισταγμό ή υπεκφυγές. Οπωσδήποτε πρόκειται για ένα υλικό αντικείμενο, σε ένα φύλλο χαρτιού ή σ’ έναν μαυροπίνακα, αποτελούμενο από γραφίτη ή τη λεπτή σκόνη μιας κιμωλίας. Δεν «στοχεύει» σαν ένα βέλος στην κατεύθυνση μιας συγκεκριμένης πίπας κάπου μακριά. Είναι μια πίπα.


Αυτό που μας εξαπατά είναι το αναπόφευκτο της σύνδεσης του κειμένου με το σχέδιο (όπως η δεικτική αντωνυμία, η έννοια της λέξης πίπα, και η ομοιότητα της εικόνας μάς προσκαλούν να κάνουμε εδώ)-και το αδύνατο του καθορισμού μιας προοπτικής η οποία θα μας επέτρεπε να πούμε ότι ο ισχυρισμός είναι αληθής, ψευδής ή αμφιλεγόμενος.


Δεν μπορώ να απορρίψω την ιδέα ότι η μαγεία εδώ έγκειται σε μια λειτουργία η οποία καθίσταται αόρατη από την απλότητα του αποτελέσματός της, αλλά που από μόνη της μπορεί να εξηγήσει την αόριστη αμηχανία που προκαλεί. Η λειτουργία αυτή είναι ένα καλλίγραμμα το οποίο ο Μαγκρίτ κατασκεύασε κρυφά, και ύστερα προσεκτικά ξεδίπλωσε. Τα στοιχεία του πίνακα, η αμοιβαία τους θέση και η μεταξύ τους σχέση προέρχονται από αυτήν τη διαδικασία, που ακυρώνεται με το πού έχει ολοκληρωθεί. Πίσω από αυτό το σκίτσο και τις αντίστοιχες λέξεις, πριν κάποιος να γράψει οτιδήποτε, πριν τη δημιουργία της εικόνας (και μέσα σε αυτήν το σκίτσο μιας πίπας), πριν να εμφανιστεί η μεγάλη, αιωρούμενη πίπα- πρέπει να υποθέσουμε, πιστεύω, ότι ένα καλλίγραμμα έχει σχηματιστεί, κι έπειτα ξεδιπλώνεται. Τότε έχουμε τις αποδείξεις για την αποτυχία και τα ειρωνικά απομεινάρια της.


Στη μακρόχρονη παράδοσή του, το καλλίγραμμα έχει τριπλό ρόλο: να εγκαινιάσει το αλφάβητο, να επαναλάβει κάτι χωρίς την βοήθεια της ρητορικής, και να παγιδέψει τα πράγματα σε ένα διπλό κρυπτογράφημα. Πρώτα φέρνει ένα κείμενο και ένα σχήμα όσο το δυνατόν πιο κοντά. Αποτελείται από γραμμές που οριοθετούν τη μορφή ενός αντικειμένου ενώ παράλληλα διαμορφώνει την αλληλουχία των γραμμάτων. Εγκαθιδρύει προτάσεις στο χώρο ενός σχήματος, και κάνει το κείμενο νε λέει αυτό που το σχέδιο αντιπροσωπεύει. Από τη μία πλευρά, λεξικοποιεί το ιδεόγραμμα, το καταλαμβάνει με διακριτά γράμματα, και έτσι σπάζει τη σιωπή των αδιάλειπτων γραμμών. Αλλά επίσης, κατανέμει το κείμενο σε έναν χώρο ο οποίος δεν έχει πλέον την ουδετερότητα, τη διαφάνεια, και την εγγενή κενότητα ενός χαρτιού.  Αναγκάζει το ιδεόγραμμα να διευθετηθεί σύμφωνα με τους νόμους μιας αυθόρμητης μορφής. Εν ριπή οφθαλμού, μειώνει την άρθρωση σε έναν απλό γκρι θόρυβο που πιάνει το περίγραμμα του σχήματος· αλλά καθιστά το περίγραμμα σαν ένα λεπτό δέρμα που πρέπει να τρυπηθεί, προκειμένου να ακολουθήσει, λέξη προς λέξη, το ξεδίπλωμα του εσωτερικού του κειμένου.


Έτσι το καλλίγραμμα είναι μια ταυτολογία. Αλλά, σε αντίθεση με τη ρητορική. Η τελευταία παίζει με την ολότητα της γλώσσας. Χρησιμοποιεί τη δυνατότητα επανάληψης του ίδιου πράγματος με διαφορετικές λέξεις, και κερδίζει από τον επιπλέον πλούτο της γλώσσας που μας επιτρέπει να λέμε διαφορετικά πράγματα με μία λέξη. Η ουσία της ρητορικής βρίσκεται στην αλληγορία. Το καλλίγραμμα χρησιμοποιεί αυτήν την ιδιότητα των γραμμάτων για να τα εφαρμόσει τόσο ως γραμμικά στοιχεία που μπορούν να τοποθετηθούν στο χώρο όσο και ως σημεία που πρέπει να ξετυλιχτούν σύμφωνα με μια μοναδική αλυσίδα ήχων. Ως σημεία, τα γράμματα μας επιτρέπουν να φτιάξουμε λέξεις- ως γραμμές, μας επιτρέπουν να δώσουμε μορφή στα πράγματα. Με τον τρόπο αυτό το καλλίγραμμα παιχνιδιάρικα φιλοδοξεί να καταργήσει τις παλιότερες αντιφάσεις του αλφαβητικού πολιτισμού μας: να δείξει και να ονομάσει· να αναπαράγει και να αρθρώσει· να μιμηθεί και να δηλώσει· να δει και να διαβάσει.


Ακολουθώντας το μονοπάτι του από δύο διαδρομές, το καλλίγραμμα θέτει την τέλεια παγίδα. Με την διπλή λειτουργία του, εγγυάται την παγίδευση, όπως κανένας λόγος από μόνος του ή κανένα καθαρό σχέδιο δεν θα μπορούσαν να κάνουν. Καταργεί την ακατανίκητη απουσία που νικά τις λέξεις, επιβάλλοντας πάνω σε αυτές, με το τέχνασμα ενός κειμένου που ξεδιπλώνεται στο χώρο, την ορατή μορφή αυτού στο οποίο αναφέρονται. Έξυπνα διευθετημένα σε ένα φύλλο χαρτιού, τα σημεία επικαλούνται αυτό ακριβώς στο οποίο αναφέρονται- από έξω, από το περιθώριο που σκιαγραφούν, από την εμφάνιση της μάζας τους στην κενή σελίδα. Και σε αντάλλαγμα, μια ορατή μορφή ανασκάβεται, σκιαγραφημένη από λέξεις που τη σχηματίζουν από τα μέσα, και η οποία, καταργώντας την ακίνητη, διφορούμενη, ακατονόμαστη παρουσία, πλέκουν τον ιστό των σημασιών που την χαρακτηρίζουν και την καθορίζουν, την τοποθετούν στο σύμπαν του διαλόγου. Μια διπλή παγίδα, ένα αναπόδραστο δέλεαρ: Πώς μπορεί πλέον να αποδράσει η πτήση των πουλιών, η παροδική μορφή των λουλουδιών, η βροχή που πέφτει;


Και τώρα οι πίνακες του Μαγκρίτ. Ας ξεκινήσουμε με τον πρώτο και απλούστερο. Φαίνεται να έχει δημιουργηθεί από τα θραύσματα ενός διαλυμένου καλλιγράμματος. Με το πρόσχημα της επαναφοράς σε μια προηγούμενη διευθέτηση, ανακτά τις τρεις λειτουργίες του- αλλά με σκοπό να τις διαστρέψει, διαταράσσοντας έτσι όλους τους παραδοσιακούς δεσμούς ανάμεσα στη γλώσσα και στην εικόνα.


Αφού έχει εισβάλλει στην εικόνα με σκοπό να ανασυνθέσει το παλιό ιδεόγραμμα, το κείμενο έχει πλέον επανέλθει στην θέση του. Έχει επιστρέψει στο φυσικό του χώρο- κάτω από την εικόνα, όπου χρησιμεύει να την υποστηρίξει, να την ονομάσει, να την εξηγήσει, να την αποσυνθέσει, να την τοποθετήσει σε μια σειρά από κείμενα και στις σελίδες ενός βιβλίου. Για μια ακόμη φορά, γίνεται ένας «τίτλος.» Η ίδια η μορφή εξυψώνεται πάλι στο αιθέριο βασίλειο από το οποίο η ενοχή των υλοποιημένων στο χώρο γραμμάτων την ανάγκασε να κατέβει. Ελεύθερη από κάθε διαλεκτική προσκόλληση, μπορεί και πάλι να αιωρείται στη φυσική της σιωπή. Επιστρέφουμε στη σελίδα, και στην παλιά αρχή της κατανομής της- αλλά μόνο φαινομενικά. Διότι οι λέξεις που τώρα μπορούμε να διαβάσουμε κάτω από το σκίτσο είναι οι ίδιες ζωγραφισμένες- εικόνες λέξεων τις οποίες ο ζωγράφος απομάκρυνε από την πίπα, αλλά μέσα στα γενικά (αν και ακόμη ακαθόριστα) πλαίσια της εικόνας. Πρέπει να τις διαβάσω όπως έχουν υπερτεθεί πάνω στον εαυτό τους. Είναι λέξεις που σχεδιάζουν λέξεις· στην επιφάνεια της εικόνας, σχηματίζουν την αντανάκλαση μιας πρότασης η οποία λέει ότι αυτό δεν είναι μία πίπα. Η εικόνα ενός κειμένου.


Αλλά αντίστροφα, η αναπαριστώμενη πίπα είναι σχεδιασμένη από το ίδιο χέρι και με την ίδια πένα όπως τα γράμματα του κειμένου: επεκτείνει το κείμενο περισσότερο απ’ ό,τι το αναπαριστά ή γεμίζει το κενό του. Μπορούμε να τη φανταστούμε να ξεχειλίζει από μικρά, χαοτικά γράμματα, γραφικά σχέδια που έγιναν θραύσματα και διασκορπίστηκαν σε ολόκληρη την επιφάνεια της εικόνας. Μια μορφή με το σχήμα ενός κειμένου. Η αόρατη, προκαταρκτική καλλιγραφική λειτουργία συνύφανε το κείμενο και το σκίτσο: και όταν ο Μαγκρίτ αποκατάστησε τα πράγματα στις θέσεις τους, φρόντισε το σχήμα να διατηρήσει την υπομονή της γραφής και το κείμενο να παραμένει μόνο το σχέδιο μιας αναπαράστασης.


Το ίδιο για την ταυτολογία. Από τον καλλιγραφικό διπλασιασμό, ο Μαγκρίτ φαινομενικά επιστρέφει στην απλή αντιστοιχία της εικόνας με τον τίτλο της. Χωρίς να λέει τίποτα, μια σιωπηρή και επαρκώς αναγνωρίσιμη εικόνα απεικονίζει το αντικείμενο στην ουσία του· από την εικόνα, ένα όνομα γραμμένο από κάτω αποκτά «έννοια» ή τρόπο χρήσης. Τώρα, σε σύγκριση με την παραδοσιακή λειτουργία του ονόματος, το κείμενο του Μαγκρίτ είναι διπλά παράδοξο. Προσδοκά να ονομάσει κάτι το οποίο προφανώς δεν χρειάζεται να ονομαστεί (η μορφή παραείναι οικεία, το όνομα πολύ γνωστό).  Και τη στιγμή που θα έπρεπε να αποκαλύψει το όνομα, ο Μαγκρίτ το κάνει αυτό αρνούμενος ότι το αντικείμενο είναι αυτό που είναι.


Από πού λοιπόν προέρχεται αυτό το παράξενο παιχνίδι, αν όχι από το καλλίγραμμα; Από το καλλίγραμμα το οποίο ονομάζει τα πράγματα δύο φορές (όταν μια φορά αναμφίβολα θα αρκούσε)· από το καλλίγραμμα που ανακατεύει αυτό που λέει με αυτό που δείχνει με σκοπό να κρύψει το ένα από το άλλο. Για το κείμενο να σχηματιστεί, για όλα τα αντιπαραβαλλόμενα σημεία του να σχηματίσουν ένα περιστέρι, ένα λουλούδι ή μια καταιγίδα, το βλέμμα πρέπει να απέχει από κάθε δυνατή ανάγνωση. Τα γράμματα πρέπει να παραμείνουν σημεία, οι προτάσεις γραμμές, οι παράγραφοι επιφάνειες ή μάζες- φτερά, βλαστοί ή πέταλα. Το κείμενο δεν πρέπει να λέει τίποτα στο υποκείμενο που κοιτάζει και το οποίο είναι ένας θεατής, όχι ένας αναγνώστης. Μόλις αρχίσει να διαβάζεται, ουσιαστικά, το σχήμα διαλύεται. Όλα όσα αφορούν την αναγνωρίσιμη λέξη, την κατανοήσιμη πρόταση και οποιαδήποτε γραφή εξαφανίζονται, παίρνοντας μαζί τους την ορατή πληρότητα του σχήματος και αφήνοντας μόνο το γραμμικό, διαδοχικό ξεδίπλωμα της έννοιας- ούτε μια σταγόνα βροχής δεν πέφτει στην πραγματικότητα, ούτε φύλλο ούτε φτερό.


Παρά τα φαινόμενα, στο σχηματισμό ενός πουλιού, ενός λουλουδιού, ή της βροχής, το καλλίγραμμα δεν λέει: Αυτά τα πράγματα είναι ένα περιστέρι, ένα λουλούδι, η βροχή. Μόλις αρχίσει να το κάνει, να εκστομίζει και να εκφράζει νόημα, το πουλί έχει πετάξει, η βροχή έχει σταματήσει. Για όποιον το βλέπει, το καλλίγραμμα δεν λέει, δεν μπορεί ακόμα να πει: αυτό είναι ένα λουλούδι, αυτό είναι ένα πουλί. Ακόμα είναι τόσο παγιδευμένο μέσα στο σχήμα, πλήρως υποκείμενο στην αναπαράσταση μέσω της ομοιότητας, ώστε να μην μπορεί να διατυπώσει μία τέτοια πρόταση. Και όταν τη διαβάσουμε, η αποκρυπτογραφημένη πρόταση («αυτό είναι ένα περιστέρι,» «αυτό είναι η βροχή») δεν είναι ένα πουλί, δεν είναι πια η βροχή. Με την πρόφαση της αδυναμίας, το καλλίγραμμα ποτέ δεν ονομάζει και αντιπροσωπεύει την ίδια στιγμή. Το ίδιο το πράγμα που ταυτόχρονα βλέπεται και διαβάζεται αποσιωπάται από την όραση, κρύβεται στην ανάγνωση.


Ο Μαγκρίτ ανακατένειμε το κείμενο και την εικόνα στο χώρο. Το καθένα ξανακερδίζει τη θέση του, αλλά όχι χωρίς να διατηρεί κάποια από την απροσδιοριστία που αντιστοιχεί στο καλλίγραμμα. Η ζωγραφισμένη μορφή της πίπας αναγνωρίζεται τόσο εύκολα ώστε να αποκλείει οποιοδήποτε επεξηγηματικό ή περιγραφικό κείμενο. Ο ακαδημαϊκός της χαρακτήρας λέει έκδηλα, «Με βλέπεις τόσο καθαρά ώστε θα ήταν ανόητο να πάρω τέτοια μορφή ώστε να γράψω: Αυτό είναι μια πίπα. Σε κάθε περίπτωση, οι λέξεις θα με σχεδίαζαν λιγότερο ικανοποιητικά απ’ ό,τι αντιπροσωπεύω.» Και σε αυτό το σκίτσο που αντιπροσωπεύει ένα κείμενο, η γραφή με τη σειρά της περιγράφει: «Να με εκλάβεις για αυτό που φαίνομαι ότι είμαι- γράμματα τοποθετημένα το ένα δίπλα στο άλλο, τακτοποιημένα και σχηματισμένα έτσι ώστε να διευκολύνουν την ανάγνωση, να εγγυώνται την αναγνώριση, ακόμα και για το χειρότερο μαθητή. Δεν ισχυρίζομαι ότι φουσκώνω, ύστερα αμβλύνομαι, και γίνομαι πρώτα το στόμα κι έπειτα το στέλεχος της πίπας. Δεν είμαι τίποτε περισσότερο από τις λέξεις που τώρα διαβάζεις.»


Απέναντι το ένα με το άλλο στο καλλίγραμμα βρίσκονται ένα «ακόμα όχι ειπωμένο» και ένα «όχι πλέον αναπαριστάμενο.» Στην Πίπα του Μαγκρίτ, η πηγή αυτών των αρνήσεων είναι τελείως διαφορετική από το σημείο όπου εφαρμόζονται. Το «ακόμα όχι ειπωμένο» επιστρέφει όχι ακριβώς σε μιαν επιβεβαίωση, αλλά σε μια διπλή θέση. Από τη μία πλευρά, από πάνω, το γυαλιστερό, αθόρυβο, ορατό σχήμα, για του οποίου την υπεροπτική ύπαρξη το κείμενο επιτρέπεται να πει ότι θέλει. Από την άλλη πλευρά, από κάτω, το κείμενο, που εμφανίζεται σύμφωνα με τους εγγενείς κανόνες του, επιβεβαιώνει την αυτονομία του σε σχέση με αυτό που ονομάζει. Ο αυθαίρετος χαρακτήρας του καλλιγράμματος βασίστηκε σε μια σχέση αμοιβαίας αναίρεσης. Στον Μαγκρίτ, ο διαχωρισμός των δύο στοιχείων, η απουσία γραμμάτων στο σκίτσο, η άρνηση που εκφράζεται στο κείμενο- όλα αυτά θετικά δηλώνουν δυο ξεχωριστές θέσεις.


Αλλά παραμέλησα, φοβάμαι, αυτό που ίσως είναι ουσιαστικό στην Πίπα του Μαγκρίτ. Προχώρησα σαν το κείμενο να έλεγε, «Εγώ (το σύνολο των λέξεων που τώρα διαβάζετε) δεν είμαι μια πίπα.» Συνέχισα σαν να υπάρχουν ταυτόχρονα δύο και σαφώς διαχωρισμένες θέσεις μέσα στον ίδιο χώρο: του σχήματος και του κειμένου.  Αλλά παρέλειψα το γεγονός ότι από τη μια θέση στην άλλη μια ανεπαίσθητη και ασταθής εξάρτηση, ταυτόχρονα επίμονη και αβέβαιη, υποδεικνύεται. Και υποδεικνύεται με τη λέξη «αυτό.» Πρέπει επομένως να δεχτούμε ανάμεσα στην εικόνα και στο κείμενο μια ολόκληρη σειρά από τομές- ή μάλλον επιθέσεις που κάνει το ένα στο άλλο, βέλη που εκτοξεύονται στον αντίπαλο στόχο, επιχειρήσεις υπονόμευσης και καταστροφής, λογχισμοί και πληγές. μια μάχη. Για παράδειγμα, «αυτό» (το σκίτσο, του οποίου τη μορφή αναμφισβήτητα αναγνωρίζετε και του οποίου την καλλιγραφική κληρονομιά μόλις πριν εντόπισα) «δεν είναι» (δεν σχετίζεται άμεσα…, δεν αποτελείται από…, δεν περιλαμβάνει το ίδιο υλικό όπως…) «μια πίπα» (δηλαδή, αυτή η λέξη από την καθομιλουμένη γλώσσα, η οποία αποτελείται από προφερόμενους φθόγγους που μεταφράζουν τα γράμματα που διαβάζετε).  Αυτό δεν είναι μια πίπα μπορεί να διαβαστεί επομένως έτσι:




Αλλά την ίδια στιγμή, το κείμενο δηλώνει μια εντελώς διαφορετική πρόταση: «Αυτό» (η δήλωση που διοργανώνει τον εαυτό της κάτω από τα μάτια σας σε μια γραμμή ασυνεχών στοιχείων, από τα οποία αυτό είναι τόσο το δεικτικό όσο και η πρώτη λέξη) «δεν είναι» (δεν μπορεί ούτε να είναι ίσο ούτε υποκατάστατο..., δεν μπορεί να εκπροσωπεί επαρκώς... ) «μια πίπα» ένα από τα αντικείμενα, του οποίου η δυνατή απεικόνιση μπορεί να ιδωθεί πάνω από το κείμενο- εναλλάξιμο, ανώνυμο, απρόσιτο σε οποιοδήποτε όνομα).  Τότε πρέπει να διαβάσουμε:




Τώρα, στο σύνολο εύκολα φαίνεται ότι η δήλωση του Μαγκρίτ αναιρείται από την άμεση και αμοιβαία εξάρτηση ανάμεσα στο σκίτσο της πίπας και στο κείμενο με το οποίο η πίπα μπορεί να ονομαστεί. Ο προσδιορισμός και ο σχεδιασμός δεν συμπίπτουν, εκτός από το καλλιγραφικό παιχνίδι που αιωρείται στο παρασκήνιο του συνόλου και εμφανίζεται ως δια μαγείας ταυτόχρονα από το κείμενο, το σκίτσο, και τη μεταξύ τους διαφοροποίηση. Εξού και η τρίτη λειτουργία της δήλωσης: «Αυτό» (αυτό το σύνολο που αποτελείται από μια γραμμένη πίπα και ένα σχεδιασμένο κείμενο) «δεν είναι» (είναι ασυμβίβαστο με) «μια πίπα» (αυτό το μικτό στοιχείο που βγαίνει ταυτόχρονα από το λόγο και την εικόνα, του οποίου τη διφορούμενη ύπαρξη το λεκτικό και οπτικό παιχνίδι του καλλιγράμματος θέλει να προκαλέσει).




Ο Μαγκρίτ επαναλειτούργησε την παγίδα την οποία το καλλίγραμμα έβαλε στο αντικείμενο που περιέγραψε. Αλλά στην πραγματικότητα, το ίδιο το αντικείμενο δραπέτευσε. Στις σελίδες ενός εικονογραφημένου βιβλίου, σπάνια δίνουμε προσοχή στο μικρό χώρο που υπάρχει  πάνω από τις λέξεις και κάτω από τα σχέδια, εξυπηρετώντας πάντα ως ένα κοινό σύνορο. Εκεί είναι, σε αυτά τα λίγα χιλιοστά λευκού, στην ήρεμη άμμο της σελίδας, όπου εγκαθιδρύονται όλες οι σχέσεις προσδιορισμού, ονομασίας, περιγραφής, ταξινόμησης. Το καλλίγραμμα απορρόφησε αυτό το διάκενο· αλλά εφόσον έχει ανοίξει, δεν το αποκαθιστά. Η παγίδα σπάζει στην ερημιά: η εικόνα και το κείμενο πέφτουν το καθένα στη μεριά του, από το ίδιο τους το βάρος. Δεν έχουν πλέον ένα κοινό έδαφος ούτε ένα σημείο όπου θα μπορούσαν να συναντηθούν, όπου οι λέξεις μπορούν να παίρνουν σχήμα και οι εικόνες να μπαίνουν σε γραμματική σειρά. Η λεία, άχρωμη, ουδέτερη λωρίδα, η οποία στον πίνακα του Μαγκρίτ διαχωρίζει το κείμενο και την εικόνα, πρέπει να ειδωθεί σαν μια χαραμάδα- μια αβέβαιη, ομιχλώδης περιοχή που τώρα χωρίζει την πίπα η οποία επιπλέει στον εικονικό της παράδεισο από το βαρύ μονοπάτι των λέξεων οι οποίες προχωρούν στη διαδοχική τους σειρά.


Και πάλι όμως είναι υπερβολικό να πούμε ότι υπάρχει κάποιο κενό: ανταυτού, πρόκειται για μια απουσία διαστήματος, μια απαλοιφή του «κοινού τόπου» ανάμεσα στα σημεία της γραφής και στις γραμμές της εικόνας. Η «πίπα» που ήταν τόσο η πρόταση που την ονόμαζε όσο και το σχέδιο που την αναπαριστούσε- αυτή η σκιώδης πίπα που έπλεξε τον ιστό της μορφής με την κλωστή των λέξεων- έχει τελείως εξαφανιστεί. Αυτήν την εξαφάνιση από την άλλη πλευρά της ρηχής διαχωριστικής γραμμής επιβεβαιώνει το κείμενο διασκεδαστικά: Αυτό δεν είναι μια πίπα. Μάταια το μοναχικό πλέον σχέδιο μιμείται όσο το δυνατόν πιστότερα τη μορφή που συνήθως αντιστοιχεί στη λέξη πίπα· μάταια το κείμενο ξετυλίγεται κάτω από το σκίτσο με όλη την επιμελή πιστότητα ενός τίτλου σε ένα ακαδημαϊκό βιβλίο. Τίποτε πλέον δεν μπορεί να υπάρξει ανάμεσά τους εκτός από την εντολή του διαζυγίου, τη δήλωση που ταυτόχρονα αμφισβητεί το όνομα του σκίτσου και την αναφορά του κειμένου.


Πουθενά δεν υπάρχει μια πίπα.


Σε αυτήν τη βάση, μπορούμε να κατανοήσουμε στον Μαγκρίτ τη δεύτερη έκδοση του Αυτό δεν είναι μια πίπα. Τοποθετώντας το σκίτσο της πίπας και τη δήλωση που χρησιμεύει ως επεξηγηματικός τίτλος της πίπας στην καλά καθορισμένη επιφάνεια ενός πίνακα (εφόσον πρόκειται για έναν πίνακα, τα γράμματα δεν είναι παρά εικόνες γραμμάτων· εφόσον είναι ένας μαυροπίνακας, η εικόνα είναι μόνο η διδακτική συνέχεια ενός διαλόγου). Τοποθετώντας την εικόνα σε έναν παχύ, συμπαγή ξύλινο τρίποδα, ο Μαγκρίτ κάνει ό,τι είναι δυνατό για να ανοικοδομήσει (είτε με τη μονιμότητα ενός έργου τέχνης ή αλλιώς με την αλήθεια ενός μαθήματος περί του αντικειμένου) το χώρο που είναι κοινός στη γλώσσα και στην εικόνα.


Τα πάντα είναι σταθερά ενταγμένα μέσα στα πλαίσια ενός παιδαγωγικού χώρου. Ένας πίνακας «δείχνει» ένα σκίτσο που «δείχνει» τη μορφή μιας πίπας· ένα κείμενο γραμμένο από έναν παθιασμένο δάσκαλο «δείχνει» ότι μια πίπα είναι πραγματικά αυτό που σημαίνει. Δεν βλέπουμε το χάρακα του δασκάλου, αλλά κυριαρχεί παντού- ακριβώς όπως η φωνή του, λέγοντας καθαρά, «Αυτό είναι μια πίπα.» Από τον πίνακα στην εικόνα, από την εικόνα στο κείμενο, από το κείμενο στη φωνή, ένα είδος φανταστικού χάρακα υποδεικνύει, δείχνει, καθορίζει, εντοπίζει, επιβάλλει ένα σύστημα παραπομπών, προσπαθεί να μονιμοποιήσει έναν μοναδικό χώρο. Αλλά γιατί αναφερόμαστε στη φωνή του δασκάλου; Επειδή σπάνια δηλώνει, «Αυτό είναι μια πίπα,» πριν ο ίδιος να διορθώσει τον εαυτό του και εκστομίσει, «Αυτό δεν είναι μια πίπα, αλλά το σκίτσο μιας πίπας,» «Αυτό δεν είναι μια πίπα, αλλά μια πρόταση που λέει ότι αυτό δεν είναι μια πίπα·» «Η πρόταση αυτό δεν είναι μια πίπα, δεν είναι μια πίπα: ο πίνακας, η γραμμένη πρόταση, το σκίτσο μιας πίπας- τίποτε από αυτά δεν είναι μια πίπα.»


Οι αρνήσεις πολλαπλασιάζονται, η φωνή είναι συγκεχυμένη και πνιγμένη. Ο αμήχανος δάσκαλος κατεβάζει τον προεκταμένο χάρακά του, γυρίζει την πλάτη στον πίνακα, κοιτάζει τους θορυβώδεις φοιτητές, και δεν συνειδητοποιεί ότι γελάνε τόσο δυνατά γιατί πάνω από τον πίνακα και τις γεμάτες κομπασμούς διαψεύσεις, μια στήλη καπνού μόλις σηκώθηκε, παίρνοντας σιγά- σιγά σχήμα και δημιουργώντας τώρα, με σαφήνεια και χωρίς αμφιβολία, μια πίπα. «Μια πίπα, μια πίπα,» φωνάζουν οι φοιτητές,  κάνοντας ένα βήμα προς τα πίσω, ενώ ο δάσκαλος, με τη φωνή του να βουλιάζει ολοένα και περισσότερο,  μουρμουρίζει με την ίδια πάντα επιμονή παρότι κανείς δεν ακούει, «Και πάλι δεν είναι μια πίπα.» Δεν κάνει λάθος, επειδή η πίπα που τόσο έκδηλα αιωρείται πάνω από τα κεφάλια (όπως το αντικείμενο στο οποίο το σκίτσο του πίνακα αναφέρεται, και στο όνομα του οποίου το κείμενο μπορεί δικαιολογημένα να πει ότι το σχέδιο δεν είναι πραγματικά μια πίπα) είναι η ίδια μόνο ένα σχέδιο. Δεν είναι μια πίπα. Ούτε στον πίνακα ούτε πάνω από αυτόν, το σκίτσο μιας πίπας και το κείμενο που υποτίθεται ότι την ονομάζει δεν συναντώνται ούτε αλληλεπικαλύπτονται πουθενά, όπως ο καλλιγράφος τόσο απαιτητικά προσπάθησε να κάνει.


Έτσι, με τα ανοιχτά και ασταθή πόδια του, το καβαλέτο μοιάζει να γέρνει, το πλαίσιο έτοιμο να φύγει, ο πίνακας να πέσει κάτω, οι λέξεις να σκορπίσουν. Η «πίπα» μπορεί να «σπάσει.» Ο κοινός τόπος- ένα κοινότυπο έργο τέχνης ή ένα καθημερινό μάθημα- έχει εξαφανιστεί.







Ανέκδοτη αυτοπροσωπογραφία του Σαλβαντόρ Νταλί

0
0

Ξέρω τι τρώω Δεν ξέρω τι κάνω

Ευτυχώς δεν είμαι από εκείνους που όταν χαμογελούν φαίνονται απομεινάρια, έστω και μικρά, φρικτά και αποτροπιαστικά, από σπανάκι κολλημένο στα δόντια τους. Αυτό δεν σημαίνει ότι βουρτσίζω τα δόντια μου καλύτερα από τους άλλους· οφείλεται στο απλούστατο γεγονός ότι δεν τρώω σπανάκι. Παρόλα αυτά έλκομαι από το σπανάκι, όπως και απ’ οτιδήποτε άλλο που λίγο- πολύ αφορά τα τρόφιμα, τις βασικές αξίες μιας ηθικής και αισθητικής τάξης. Και βέβαια ο φρουρός της δυσφορίας είναι πάντα σε επιφυλακή, γεμάτος μεγάλη προσοχή για την απαιτητική επιλογή των τροφίμων μου.

Μου αρέσει μόνο να τρώω πράγματα με καλά καθορισμένο σχήμα του οποίου το νόημα μπορώ να συλλάβω. Απεχθάνομαι το σπανάκι εξαιτίας του εντελώς άμορφου χαρακτήρα του, τόσο πολύ ώστε είμαι απόλυτα πεπεισμένος, και δεν διστάζω ούτε μια στιγμή να πω, ότι το μόνο καλό, ευγενές και βρώσιμο πράγμα που υπάρχει σε αυτό το ευτελές έδεσμα είναι η άμμος.


Το άκρως αντίθετο του σπανακιού είναι το κέλυφος. Γι’ αυτό μου αρέσει να τρώω κελύφη τόσο πολύ, και κυρίως τις μικρές ποικιλίες, όπως όλα τα οστρακόδερμα. Χάρη στην πανοπλία τους, που είναι ο εξωσκελετός τους, αποτελούν μια υλοποίηση της ιδιαίτερα πρωτότυπης και ευφυούς ιδέας τού να φέρει κάποιος τα κόκκαλά του απ’ έξω αντί για μέσα, όπως συμβαίνει συνήθως.


Τα οστρακόδερμα είναι έτσι σε θέση, με τα όπλα της ανατομίας τους, να προστατεύσουν το μαλακό και θρεπτικό παραλήρημα του εσωτερικού τους, προφυλαγμένο από κάθε βεβήλωση, κλεισμένο σε ένα σφιχτό και στιβαρό περίβλημα που τα αφήνει ευάλωτα μόνο στην υψηλότερη μορφή αυτοκρατορικής κατάκτησης, στον ιερό πόλεμο του ξεφλουδίσματος: αυτόν του ουρανίσκου. Πόσο θαυμάσιο είναι να τραγανίζει κάποιος το μικρό κρανίο ενός πουλιού! Πώς αλλιώς μπορεί κάποιος να φάει μυαλά! Τα μικρά πουλιά μοιάζουν πολύ με τα οστρακόδερμα. Φορούν και αυτά τη φτερωτή πανοπλία τους. Σε κάθε περίπτωση, ο Paolo Uccello ζωγράφισε πανοπλίες που έμοιαζαν με μικρούς ορτολάνους, και το έκανε αυτό με μια χάρη και ένα μυστήριο αντάξιο του πραγματικού πουλιού.


Συχνά έχω πει ότι τα πιο φιλοσοφικά όργανα που ο άνθρωπος διαθέτει είναι τα σαγόνια του. Τι είναι, πράγματι, περισσότερο φιλοσοφικό από τη στιγμή που σιγά-σιγά ρουφάει κάποιος το μεδούλι από ένα κόκκαλο το οποίο έχει συντριβεί από τους τραπεζίτες, κάνοντας κάποιον να νιώθει  ότι έχει τον αδιαφιλονίκητο έλεγχο της κατάστασης;- Γιατί είναι η στιγμή όταν φτάνουμε στο μεδούλι των πάντων που νιώθουμε την ουσιαστική γεύση της αλήθειας, αυτής της γυμνής και τρυφερής αλήθειας η οποία αναδύεται μέσα από το κόκκαλο που κρατάμε γερά ανάμεσα στα δόντια.


Έχοντας ξεπεράσει το εμπόδιο έτσι ώστε κάθε αξιοπρεπές φαΐ να «διατηρεί τη μορφή,» τίποτα δεν μπορεί να θεωρηθεί ως πολύ γλοιώδες, ζελατινώδες, τραγανό, απροσδιόριστο, ή αισχρό για να είναι επιθυμητό, είτε πρόκειται για το ανυπέρβλητο ιξώδες μιας γλώσσας, το γλιστερό μυαλό ενός πουλιού, το σπερματώδες μεδούλι ενός κόκκαλου, ή την μαλακή και λασπώδη χλιδή ενός στρειδιού. Θα πρέπει αναμφίβολα να ερωτηθώ: Σε αυτή την περίπτωση, σου αρέσει το τυρί Camembert; Διατηρεί την μορφή του; Θα απαντήσω ότι λατρεύω το Camembertακριβώς επειδή όταν ωριμάζει και αρχίζει να τρέχει παίρνει ακριβώς το σχήμα των διάσημων μαλακών ρολογιών μου. Επιπλέον θα πρόσθετα ότι αν κάποιος κατάφερνε να φτιάξει τυρί Camembert στο σχήμα του σπανακιού, πιθανότατα δεν θα μου άρεσε.  


Αλλά μην ξεχνάτε αυτό: μια μπεκάτσα, λουσμένη με μπράντι στα καλύτερα εστιατόρια του Παρισιού, θα αντιπροσωπεύει πάντα για μένα, σε αυτό το θλιβερό βασίλειο του φαγητού, το πιο λεπτό σύμβολο ενός αυθεντικού πολιτισμού. Και πόσο όμορφη είναι μια μπεκάτσα καθώς την κοιτάζουμε γυμνή στο πιάτο! Η λεπτή ανατομία της φτάνει, θα μπορούσε κάποιος να πει, τις αναλογίες της τελειότητας του Ραφαέλ.


Έτσι γνωρίζω ακριβώς, μανιασμένα, τι θέλω να φάω! Και μένω έκπληκτος όταν παρατηρώ τριγύρω μου πλάσματα που μπορούν να φάνε οτιδήποτε, με εκείνη την ιερόσυλη έλλειψη πεποίθησης που συνοδεύει την πλήρωση της απόλυτης αναγκαιότητας.


Αλλά ενώ ήξερα πάντα ακριβώς τι ήθελα να αποκτήσω με τις αισθήσεις μου, το ίδιο δεν συνέβη με τα συναισθήματά μου, τα οποία είναι ελαφριά και εύθραυστα σαν σαπουνόφουσκες. Γιατί γενικά μιλώντας, ποτέ δεν κατάφερα να προβλέψω την υστερική και παράλογη συμπεριφορά μου, και ακόμη λιγότερο την τελική έκβαση των πράξεων μου, των οποίων είμαι συχνά ο πρώτος έκπληκτος θεατής, και οι οποίες πάντα αποκτούν στο αποκορύφωμά τους το βαρύ, κατηγορηματικό και καταστροφικό βάρος μολύβδινων μπαλών. Είναι σαν κάθε φορά μια από τις χιλιάδες ιριδίζουσες φυσαλίδες των συναισθημάτων μου να απομακρύνεται από την πορεία της εφήμερης ζωής και ως εκ θαύματος φτάνει στη γη- αγγίζει την πραγματικότητα- είναι αυτή η στιγμή που μεταμορφώνεται σε μια σημαντική πράξη, που αλλάζει απότομα από κάτι διαφανές και αιθέριο σε κάτι αδιαφανές, μεταλλικό και απειλητικό σαν βόμβα.


Τίποτα δεν μπορεί να φωτίσει καλύτερα αυτό από τα είδη των ιστοριών που θα ακολουθήσουν, επιλεγμένες για αυτό το κεφάλαιο χωρίς χρονολογική σειρά από την ανέκδοτη ροή της ζωής μου. Καθώς είναι απολύτως αυθεντικά και άμεσα ειπωμένα, αυτά τα ανέκδοτα προσφέρουν τα χρώματα και τα περιγράμματα με την εγγύηση μιας αδιάψευστης ομοιότητας η οποία είναι απαραίτητη σε κάθε ειλικρινή προσπάθεια αυτοπροσωπογραφίας. Θα παρέμεναν για πάντα μυστικά. Η εμμονή μου σε αυτό το βιβλίο είναι να σκοτώσω όσο το δυνατό περισσότερα από αυτά τα μυστικά, και να τα σκοτώσω με τα ίδια μου τα χέρια!


I


Ήμουν πέντε ετών, και ήταν άνοιξη στο χωριό Cambrils, κοντά στη Βαρκελώνη. Περπατούσα στην εξοχή με ένα αγόρι μικρότερο από εμένα, το οποίο είχε πολύ ξανθά σγουρά μαλλιά, και που γνώριζα μόνο ένα σύντομο χρονικό διάστημα. Ήμουν με τα πόδια, και οδηγούσε ένα τρίκυκλο. Με το χέρι μου στην πλάτη του τον έσπρωχνα.


Φτάσαμε σε μια γέφυρα υπό κατασκευή που δεν είχε ακόμη κάποια κάγκελα. Ξαφνικά, όπως οι περισσότερες από τις ιδέες μου έρχονται, κοίταξα πίσω για να βεβαιωθώ πως κανείς δεν μας έβλεπε, και έσπρωξα το παιδί κάτω από τη γέφυρα. Προσγειώθηκε σε κάτι βράχια πέντε μέτρα πιο κάτω. Έτρεξα σπίτι να ανακοινώσω τα νέα.


Καθόλη τη διάρκεια του απογεύματος λεκάνες γεμάτες αίμα έβγαιναν από το δωμάτιο όπου το παιδί, με ένα άσχημα τραυματισμένο κεφάλι, έπρεπε να μείνει στο κρεβάτι για μία εβδομάδα. Το συνεχές πήγαινε- έλα και η γενική αναταραχή που είχε επικρατήσει στο σπίτι μου προκάλεσαν μια θεσπέσια μαγική διάθεση.


Στη μικρή αίθουσα, σε μια κουνιστή καρέκλα στολισμένη με δαντέλες, κάθισα και έτρωγα κεράσια. Η αίθουσα έβλεπε προς το χολ, έτσι ώστε μπορούσα να δω ό,τι συνέβαινε, και ήταν σχεδόν εντελώς σκοτεινά, γιατί τα παντζούρια ήταν κλειστά για να κρατάνε έξω την αποπνικτική ζέστη. Ο ήλιος που τα κτυπούσε άναβε τους ρόζους στο ξύλο, με ένα φλογερό κόκκινο χρώμα σαν των ερεθισμένων αυτιών. Δεν θυμάμαι να είχα νιώσει το παραμικρό αίσθημα ενοχής για εκείνο το περιστατικό. Εκείνο το βράδυ κάνοντας τη συνηθισμένη μοναχική βόλτα μου θυμάμαι ότι είχα γευτεί την ομορφιά από κάθε λόγχη χορταριού.


II


Ήμουν έξι ετών. Το σαλόνι μας ήταν γεμάτο ανθρώπους. Μιλούσαν για έναν διάσημο κομήτη που θα ήταν ορατός εκείνο το βράδυ αν δεν υπήρχαν σύννεφα. Κάποιος είχε πει ότι θα  ήταν δυνατόν η ουρά του να αγγίξει τη γη, στην οποία περίπτωση θα ήταν το τέλος του κόσμου. Παρά την ειρωνεία στην έκφραση των περισσότερων προσώπων είχα καταληφθεί με μια αυξανόμενη ανησυχία και φόβο. Ξαφνικά ένας από τους υπαλλήλους του πατέρα μου εμφανίστηκε στην πόρτα του δωματίου και ανακοίνωσε ότι ο κομήτης θα φαινόταν από την ταράτσα. Όλοι έτρεξαν στις σκάλες εκτός από εμένα. Παρέμεινα καθιστός σαν να είχα παραλύσει από φόβο. Βρίσκοντας λίγο κουράγιο σηκώθηκα κι έτρεξα προς την ταράτσα. Ενώ διέσχιζα το διάδρομο αντιλήφθηκα την τρίχρονη αδελφή μου να μπουσουλάει απαρατήρητη μέσα από μια πόρτα. Σταμάτησα, δίστασα μια στιγμή, ύστερα της έδωσα μια φοβερή κλωτσιά στο κεφάλι σαν να ήταν μπάλα, και συνέχισα να τρέχω, παρασυρμένος από μια «παράφορη χαρά» που μου είχε προκαλέσει εκείνη η άγρια πράξη. Αλλά ο πατέρας μου, ο οποίος ήταν πίσω μου, με έπιασε και με οδήγησε στο γραφείο του, όπου παρέμεινα για τιμωρία μέχρι το δείπνο.


Το γεγονός ότι δεν είδα τον κομήτη έμεινε στη μνήμη μου ως μία από τις πιο ανυπόφορες απογοητεύσεις της ζωής μου. Φώναξα με τέτοια μανία που έχασα τελείως τη φωνή μου. Παρατηρώντας πόσο αυτό φόβισε τους γονείς μου, έμαθα να κάνω χρήση αυτής της στρατηγικής με την παραμικρή πρόκληση. Σε μια άλλη περίσταση όταν είχα στραβοκαταπιεί ένα ψαροκόκαλο ο πατέρας μου, ο οποίος δεν μπορούσε να αντέξει τέτοια πράγματα, σηκώθηκε και άφησε την τραπεζαρία κρατώντας το κεφάλι του ανάμεσα στα χέρια. Από τότε σε αρκετές περιπτώσεις προσποιούμουν τους υστερικούς σπασμούς που συνοδεύουν το πνίξιμο μόνο για να δω την αντίδραση του πατέρα μου και να αποσπάσω την αγωνιώδη και αποκλειστική προσοχή στο πρόσωπο μου.


Την ίδια περίπου περίοδο, ένα απόγευμα, ο γιατρός ήρθε στο σπίτι για να τρυπήσει τα αυτιά της αδελφής μου. Τα συναισθήματά μου για αυτήν ήταν μια υστερική τρυφερότητα, που είχε αναπτυχθεί από τότε που την είχα κλωτσήσει. Το τρύπημα του αυτιού μού φάνηκε μια πράξη σκανδαλώδους σκληρότητας που αποφάσισα να εμποδίσω με κάθε κόστος.


Περίμενα τη στιγμή που ο γιατρός ήταν καθισμένος, είχε βάλει τα γυαλιά του, και ήταν έτοιμος να κάνει την επέμβαση. Τότε μπήκα μέσα στο δωμάτιο κραδαίνοντας το δερμάτινο κτυπητήρι του στρώματος και μαστίγωσα το γιατρό στο πρόσωπο, σπάζοντας τα γυαλιά του. Ήταν αρκετά ηλικιωμένος και άρχισε να κλαίει από τον πόνο. Όταν ο πατέρας μου μπήκε μέσα τρέχοντας, ο γιατρός έπεσε στον ώμο του.


«Ποτέ δεν θα πίστευα ότι μπορούσε να κάνει ένα τέτοιο πράγμα, τόσο που τον αγαπούσα!» είπε ο ίδιος με μια φωνή αλλαγμένη σαν τραγούδι αηδονιού, διακεκομμένη από αναφιλητά. Από τότε μου άρεσε να αρρωσταίνω, μόνο και μόνο για να έχω την ευχαρίστηση να βλέπω το πρόσωπο αυτού του ηλικιωμένου ανθρώπου τον οποίο είχα κάνει να κλάψει.


III



Πίσω στο Cambrilsξανά, και στα πέντε μου χρόνια. Έκανα βόλτα με τρεις πολύ όμορφες μεγάλες γυναίκες. Μια από αυτές μου φάνηκε ιδιαίτερα όμορφη. Με κρατούσε από το χέρι και φορούσε ένα μεγάλο καπέλο με λευκό βέλο που έπεφτε στο πρόσωπό της. Φτάσαμε σε ένα ερημικό σημείο, όπου άρχισαν να φλυαρούν με διφορούμενο τρόπο. Παρεξηγήθηκα και ζήλεψα όταν επέμειναν να πάω να παίξω κάπου αλλού. Τελικά τις άφησα, αλλά μόνο για να βρω ένα πλεονεκτικό σημείο από όπου μπορούσα να τις κατασκοπεύω. Ξαφνικά τις είδα να παίρνουν παράξενες πόζες.


Η πιο όμορφη καθόταν στο κέντρο, καθώς την κοιτούσαν με περιέργεια οι άλλες δύο αμίλητες από μια απόσταση λίγων μέτρων. Με ένα παράξενο βλέμμα περηφάνειας, το κεφάλι  χαμηλωμένο, τα πόδια εκτεταμένα και ανοικτά, τα χέρια στα χείλια, απαλά σήκωσε το φόρεμά της, και η ακινησία της φαινόταν να εκφράζει την προσδοκία για κάτι που επρόκειτο να συμβεί. Μια αποπνικτική σιγή επικράτησε για μισό λεπτό, όταν ξαφνικά άκουσα τον ήχο ενός υγρού πίδακα να χτυπάει το έδαφος και αμέσως μιας αφρισμένη λιμνούλα σχηματίστηκε ανάμεσα στα πόδια της. Το υγρό εν μέρει απορροφήθηκε από τη διψασμένη γη, ενώ το υπόλοιπο σκόρπισε με τη μορφή μικροσκοπικών φιδιών που πολλαπλασιάστηκαν τόσο γρήγορα ώστε τα πόδια της δεν τα απέφυγαν παρά τις προσπάθειές της να τα τραβήξει μακριά. Ένας γκρίζος λεκές υγρασίας απλώθηκε στα δυο παπούτσια, των οποίων το λευκό χρώμα ενέργησε σαν στυπόχαρτο.


Απορροφημένη με αυτό που έκανε, η «γυναίκα με το βέλο» δεν πρόσεξε την παραλυμένη μου προσοχή. Αλλά όταν σήκωσε το κεφάλι και με κοίταξε κατευθείαν στο πρόσωπο, μου έριξε ένα περιπαιχτικό χαμόγελο και μια ματιά αξέχαστης γλυκύτητας, η οποία φάνηκε απείρως διφορούμενη, μέσα από την καθαρότητα του βέλου της. Σχεδόν την ίδια στιγμή έριξε μια ματιά στις δύο φίλες της με μια έκφραση που φάνηκε να λέει: «δεν μπορώ να σταματήσω τώρα, είναι πολύ αργά.» Πίσω μου οι δυο φίλες της ξέσπασαν σε γέλια, και πάλι επικράτησε σιωπή. Εκείνη τη στιγμή κατάλαβα, και η καρδιά μου κτύπησε βίαια. Σχεδόν την ίδια στιγμή δύο νέοι πίδακες κτύπησαν με δύναμη στο έδαφος· δεν γύρισα το κεφάλι· τα μάτια μου ήταν ορθάνοιχτα, καρφωμένα στα μάτια πίσω από το βέλο. Μια θνητή ντροπή φάνηκε στο πρόσωπό μου με την παλίρροια του αφηνιασμένου μου αίματος, ενώ στον ουρανό η τελευταία πορφύρα του ήλιου που έδυε έλιωσε στο ηλιοβασίλεμα, και στην κόκκινη γη οι τρεις για πολύ ώρα κρατημένοι, δυνατοί και πολύτιμοι  πίδακες αντήχησαν σαν τρία τύμπανα κάτω από καταρράκτες άγριων τοπαζιών σε έκρηξη.


Η νύχτα είχε αρχίσει να πέφτει καθώς ξεκινήσαμε να πάμε πίσω, και αρνήθηκα να δώσω το χέρι μου σε οποιαδήποτε από τις τρεις νεαρές γυναίκες. Τις ακολούθησα σε μικρή απόσταση, ενώ η καρδιά μου ήταν σχισμένη ανάμεσα στην ευχαρίστηση και στην αποστροφή. Στη γροθιά κρατούσα ένα σκουλήκι που είχα μαζέψει από το δρόμο, και πού και πού άνοιγα το χέρι για να το δω να σπαρταράει. Κράταγα το χέρι μου προσεκτικά σφικτό ώστε τελικά το σκουλήκι γλίστραγε με τον ιδρώτα, και το μετέφερα από το ένα χέρι στο άλλο για να μην το πνίξω. Αρκετές φορές κατά τη διάρκεια αυτών των ενεργειών έφυγε από τη γροθιά μου, και έπρεπε να το ψάξω κάτω στην άσπρη σκόνη όπου το ασθενικό σεληνόφως έριχνε ένα γαλαζωπό χρώμα. Και καθώς σταμάτησα, μια σταγόνα ιδρώτα έπεσε από το χέρι μου, ανοίγοντας μια τρύπα στη σκόνη. Το θέαμα αυτής της τρύπας με έκανε να ριγήσω. Σήκωσα το σκουλήκι και καθώς το κράτησα με έναν ξαφνικό φόβο, έτρεξα προς το μέρος των τριών γυναικών που με είχαν αφήσει πίσω. Με περίμεναν, και εκείνη με το βέλο μου έδωσε το χέρι της. Δεν το πήρα. Συνέχισα να περπατώ δίπλα της, αλλά χωρίς να τις δώσω το χέρι.


Όταν είχαμε σχεδόν φτάσει στο σπίτι ο εικοσάχρονος ξάδελφός μου ήρθε έξω να μας συναντήσει. Κουβάλαγε ένα μικρό τουφέκι περασμένο από τον ώμο του και με το άλλο χέρι κρατούσε ένα αντικείμενο να βλέπουμε. Με το πού ήρθε πιο κοντά διαπιστώσαμε ότι ήταν μια μικρή νυχτερίδα που κρατούσε από τα αυτιά και πού είχε μόλις πυροβολήσει στο φτερό. Όταν φτάσαμε σπίτι την έβαλε σε ένα μικρό τσίγκινο τενεκεδάκι και μου την έκανε δώρο, όταν είδε πόσο πολύ την ήθελα. Έτρεξα στο πλυσταριό, το οποίο ήταν το αγαπημένο μου μέρος. Εκεί είχα ένα γυάλινο βάζο μέσα στο οποίο διατηρούσα κάτι σκαθάρια με πράσινες ανταύγειες, πάνω σε φύλλα μέντας. Έβαλα το σκουλήκι μέσα στο βάζο, το οποίο στη συνέχεια το έβαλα μέσα στο τενεκεδάκι, όπου η νυχτερίδα παρέμενε ακίνητη. Πέρασα μια ώρα εκεί πριν από το δείπνο σε βαθιά ονειροπόληση. Θυμάμαι ότι μιλούσα δυνατά στη νυχτερίδα μου, την οποία ξαφνικά λάτρευα όσο τίποτε άλλο στον κόσμο, και την οποία φιλούσα ξανά και ξανά στο τριχωτό της κεφάλι.


Το επόμενο πρωί ένα φοβερό θέαμα με περίμενε. Όταν ξαναπήγα στο πλυσταριό βρήκα το βάζο αναποδογυρισμένο, τα σκαθάρια να λείπουν και τη νυχτερίδα μισοπεθαμένη να παλεύει με μανιασμένα μυρμήγκια, καθώς από το βασανισμένο πρόσωπό της πρόβαλλαν τα μικρά της δόντια που έμοιαζαν με ηλικιωμένης γυναίκας. Τότε είδα τη νεαρή γυναίκα με το βέλο να περνάει από μπροστά μου. Σταμάτησε για να ανοίξει την πόρτα του κήπου. Χωρίς να το πολυσκεφτώ της πέταξα μια πέτρα με όλη μου τη δύναμη, έχοντας καταλειφθεί από ένα θανάσιμο μίσος, σαν να έφταιγε εκείνη για την κατάσταση της νυχτερίδας μου. Η πέτρα δεν βρήκε το στόχο, αλλά ο ήχος της έκανε τη νεαρή γυναίκα να γυρίσει, και μου έριξε μια ματιά μητρικής περιέργειας. Στάθηκα τρέμοντας, καθώς είχα καταλειφθεί από ένα απερίγραπτο συναίσθημα όπου η ντροπή γρήγορα επικράτησε.


Ξαφνικά διέπραξα μια ακατανόητη πράξη η οποία προκάλεσε μια οξεία κραυγή φρίκης από τη νεαρή γυναίκα. Με μια αστραπιαία κίνηση σήκωσα τη γεμάτη μυρμήγκια νυχτερίδα, και την έβαλα στο στόμα μου, παρακινημένος από ένα ανυπέρβλητο συναίσθημα οίκτου· αλλά αντί να τη φιλήσω, όπως νόμιζα ότι θα κάνω, τις έδωσα μια τόσο δυνατή δαγκωνιά με τα σαγόνια που μου φάνηκε πως σχεδόν την έκοψα στα δυο. Αηδιασμένος πέταξα τη νυχτερίδα στο πλυσταριό και τράπηκα σε φυγή. Το σαν οπάλιο νερό στο πλυσταριό είχε γεμίσει με μαύρα γινωμένα σύκα που είχαν πέσει από τη μεγάλη συκιά που σκέπαζε το κτίσμα. Όταν επέστρεψα εκεί σε μικρή απόσταση, τα μάτια μου γέμισαν δάκρυα. Δεν μπορούσα πια να ξεχωρίσω το μαύρο σώμα της νυχτερίδας, το οποίο είχε γίνει ένα με τα επιπλέοντα σύκα. Ποτέ ξανά δεν είχα την επιθυμία ούτε καν να πλησιάσω κοντά στο πλυσταριό, και ακόμα και σήμερα, κάθε φορά που κάποιες μαύρες κηλίδες θυμίζουν το ανακάτεμα των σύκων στο νεροχύτη όπου η νυχτερίδα μου πνίγηκε, νιώθω ένα κρύο ρίγος να διατρέχει τη σπονδυλική μου στήλη.


IV


Ήμουν δεκαέξι. Ήταν στο σχολείο Marist Brothers στο Figueras. Από τις σχολικές αίθουσες βγήκαμε έξω στην αυλή μέσα από ένα σχεδόν κατακόρυφο πέτρινο μονοπάτι. Ένα βράδυ, χωρίς κανένα λόγο, είχα την ιδέα να πέσω από την κορφή του μονοπατιού. Ήμουν έτοιμος να το κάνω, όταν την τελευταία στιγμή με κυρίευσε φόβος. Μου είχε γίνει ωστόσο έμμονη ιδέα να πραγματοποιήσω το σχέδιο την επόμενη ημέρα. Και την επόμενη ημέρα πράγματι δεν μπορούσα να κρατηθώ, και τη στιγμή που κατέβαινα με όλους τους συμφοιτητές μου έκανα ένα εκπληκτικό άλμα στο κενό, προσγειώθηκα στις σκάλες, και κατρακύλησα όλο το δρόμο προς τα κάτω. Είχα βίαια χτυπήσει και ήμουν γεμάτος πληγές, αλλά μια έντονη και ανεξήγητη χαρά έκανε τον πόνο δευτερεύοντα. Η επίδραση του περιστατικού πάνω στα άλλα αγόρια και στους δασκάλους που έτρεξαν να με βοηθήσουν ήταν τεράστια. Υγρά χαρτομάντηλα τοποθετήθηκαν στο κεφάλι μου.


Τότε ήμουν εξαιρετικά συνεσταλμένος, και η παραμικρή προσοχή με έκανε να κοκκινίζω στα αυτιά· Παρέμεινα κρυμμένος και μοναχικός. Αυτή η συρροή ανθρώπων τριγύρω μου προκάλεσε ένα παράξενο συναίσθημα. Τέσσερις ημέρες αργότερα επανέλαβα τη σκηνή, αλλά αυτή τη φορά έπεσα από τα σκαλοπάτια στο δεύτερο διάλλειμα, όταν οι ασκήσεις στην αυλή ήταν στο αποκορύφωμα. Περίμενα να είναι έξω ακόμα και ο επικεφαλής. Το αποτέλεσμα της πτώσης μου ήταν ακόμη μεγαλύτερο από την πρώτη φορά: πριν πέσω άφησα μια τσιριχτή κραυγή έτσι ώστε όλοι να με προσέξουν. Η χαρά μου ήταν απερίγραπτη και ο πόνος από την πτώση ασήμαντος. Αυτή ήταν μια σαφής ενθάρρυνση να συνεχίσω, και πού και πού επαναλάμβανα το πέσιμο. Κάθε φορά που ήμουν έτοιμος να πέσω από τις σκάλες υπήρχε μεγάλη προσδοκία. Θα πέσει ή δεν θα πέσει; Ποιο ήταν το νόημα να κατέβω τις σκάλες κανονικά όταν έβλεπα τόσα μάτια να με καταβροχθίζουν ανυπόμονα.


Θα θυμάμαι πάντα μια βροχερή βραδιά του Οκτώβρη. Ήμουν έτοιμος να κατέβω τις σκάλες. Η αυλή απέπνεε μια έντονη μυρωδιά βρεγμένου χώματος ανακατεμένης με τη μυρωδιά τριαντάφυλλων· ο ουρανός, φλεγόμενος από τον ήλιο που έδυε, ήταν γεμάτος με υπέροχα σύννεφα που έμοιαζαν με άγριες λεοπαρδάλεις, Ναπολέοντες και καραβέλλες, όλα μαζί· το προς τα πάνω γυρισμένο πρόσωπό μου είχε φωτιστεί με χιλιάδες φώτα αποθέωσης. Κατέβηκα τα σκαλοπάτια ένα προς ένα, σε κατάσταση τυφλής έκστασης τόσο καταλυτικής ώστε ξαφνικά μια μεγάλη σιωπή έπεσε πάνω στη γεμάτη φωνές ανεμοζάλη της αυλής. Εκείνη τη στιγμή δεν θα ζήλευα ούτε τους θεούς.


V



Ήμουν είκοσι-δύο. Σπούδαζα στη Σχολή Καλών Τεχνών της Μαδρίτης. Η επιθυμία μου συνεχώς, συστηματικά και με οποιοδήποτε κόστος να κάνω ακριβώς το αντίθετο από εκείνο που έκαναν όλοι οι άλλοι με εξωθούσε σε υπερβολές που σύντομα έγιναν πασίγνωστες στους καλλιτεχνικούς κύκλους. Στην τάξη ζωγραφικής μας είχε ανατεθεί να ζωγραφίσουμε ένα γοτθικό άγαλμα της Παρθένου κατευθείαν από ένα μοντέλο. Πριν έρθει ο καθηγητής είχε επανειλημμένως τονίσει ότι έπρεπε να ζωγραφίσουμε ακριβώς αυτό που «βλέπαμε.»


Αμέσως, μέσα σε μια παραζάλη μυστικισμού, άρχισα να ζωγραφίζω παθιασμένα, με την παραμικρή λεπτομέρεια, μια ζυγαριά την οποία αντέγραψα από έναν κατάλογο. Αυτήν τη φορά πίστεψαν ότι πραγματικά ήμουν τρελός. Στο τέλος της εβδομάδας ο καθηγητής ήρθε να διορθώσει και να σχολιάσει την πρόοδο των εργασιών μας. Στάθηκε με παγερή σιωπή μπροστά στον πίνακά μου με τη ζυγαριά, με  όλους τους σπουδαστές τριγύρω.


«Ίσως βλέπετε μια Παρθένο σαν όλες τις άλλες,» είπα, με μια σεμνή φωνή που δεν ήταν χωρίς αποφασιστικότητα. «Αλλά βλέπω μια ζυγαριά.»



VI



Ακόμα στη Σχολή Καλών Τεχνών.


Μας είχαν αναθέσει να κάνουμε έναν συγκεκριμένο πίνακα σε λάδι στο διαγωνισμό στην τάξη ζωγραφικής. Έβαλα στοίχημα ότι θα κέρδιζα το βραβείο ζωγραφίζοντας έναν πίνακα χωρίς να αγγίξω το πινέλο μου στον καμβά. Πράγματι το έκανα πετώντας πιτσιλιές χρώματος από απόσταση ενός μέτρου, και κατάφερα να κάνω έναν ποϊντιλιστικό πίνακα τόσο ακριβή στο σχέδιο και στο χρώμα ώστε κέρδισα το βραβείο.



VII


Το επόμενο έτος είχα την εξέτασή μου στην ιστορία της τέχνης.


Είχα αγωνία να είμαι όσο το δυνατό καλλίτερος. Ήμουν τέλεια προετοιμασμένος. Ανέβηκα στην έδρα όπου βρισκόταν η τριπλή επιτροπή, και το θέμα της προφορικής μου θέσης καθορίστηκε με κλήρο. Η τύχη μου ήταν απίστευτη: ήταν ακριβώς το θέμα που θα προτιμούσα να διαπραγματευτώ. Αλλά ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο αίσθημα βαρεμάρας με κατέλαβε, και σχεδόν χωρίς κανένα δισταγμό, προς έκπληξη των εξεταστών και των ατόμων που βρίσκονταν στην αίθουσα, σηκώθηκα και είπα,


«Λυπάμαι πολύ, αλλά είμαι απείρως πιο ευφυής από αυτούς τους τρεις καθηγητές, και για αυτόν τον λόγο αυτό αρνούμαι να εξεταστώ από αυτούς. Γνωρίζω αυτό το θέμα υπερβολικά καλά.»


Ως αποτέλεσμα, ήρθα ενώπιον του πειθαρχικού συμβουλίου και αποβλήθηκα από το σχολείο.


Αυτό ήταν το τέλος της ακαδημαϊκής μου καριέρας.



VIII


Ήμουν είκοσι-εννέα, και ήταν καλοκαίρι, στο Cadaques. Φλέρταρα με την Gala, και τρώγαμε με κάποιους φίλους στην ακροθαλασσιά, κάτω από μια πέργκολα καλυμμένη από κληματαριά η οποία βούιζε εκκωφαντικά από μέλισσες. Βρισκόμουν στο αποκορύφωμα της ευτυχίας μου παρότι κουβαλούσα το βάρος μιας εκκολαπτόμενης αγάπης που με έσφιγγε στο λαιμό σαν πραγματικό χταπόδι από μασίφ χρυσό που έλαμπε με χίλιες αστραφτερές πέτρες αγωνίας. Μόλις είχα φάει τέσσερις αστακούς και είχα πιεί λίγο κρασί- ένα από αυτά τα τοπικά κρασιά τα οποία είναι διακριτικά αλλά παράλληλα από τα πιο λεπτά μυστικά της Μεσογείου, γιατί έχουν εκείνη τη μοναδική αίσθηση, μαζί με έναν μεγάλο βαθμό παραίσθησης, να νιώθει κάποιος μια γεύση δακρύων να τον τσιμπάει.

Ήταν πολύ αργά καθώς τελειώναμε το γεύμα, και ο ήλιος βρισκόταν ήδη χαμηλά στον ορίζοντα. Ήμουν ξυπόλητος, και ένα από τα κορίτσια της παρέας μας, η οποία ήταν θαυμάστριά μου για αρκετό καιρό, σχολίαζε τσιρίζοντας πόσο όμορφα τα πόδια μου ήταν. Αυτό ήταν τόσο αλήθεια ώστε βρήκα την επιμονή της στο θέμα ανόητη. Καθόταν στο έδαφος, με το κεφάλι της ελαφριά να στηρίζεται στα γόνατά μου. Ξαφνικά έβαλε το χέρι της στο ένα μου πόδι και επιχείρησε ένα σχεδόν ανεπαίσθητο άγγιγμα με τα δάκτυλά της. Πετάχτηκα πάνω, με το μυαλό μου να έχει ένα παράξενο αίσθημα ζήλιας προς τον εαυτό μου, σαν να είχα ξαφνικά μεταμορφωθεί στην Gala. Τράβηξα τη θαυμάστριά μου, την έριξα κάτω και την ποδοπάτησα με όλη μου τη δύναμη, εωσότου έπρεπε να την απομακρύνουν, μέσα στα αίματα, μακριά μου.

IX


Φαίνεται πώς είμαι προορισμένος για μια επιθετική εκκεντρικότητα, είτε το θέλω είτε όχι.


Ήμουν τριάντα-τρία. Μία μέρα στο Παρίσι έλαβα ένα τηλεφώνημα από έναν υπέροχο νεαρό ψυχίατρο. Είχε μόλις διαβάσει ένα άρθρο μου στην επιθεώρηση Le Minotaure με τίτλο TheInnerMechanismofParanoiacActivity. Με συνεχάρη και μου εξέφρασε την έκπληξή του για την ακρίβεια της επιστημονικής μου γνώσης για αυτό το θέμα, η οποία ήταν γενικά τόσο παρεξηγημένη. Επιθυμούσε να με δει για να μιλήσουμε σχετικά με αυτό το θέμα. Συμφωνήσαμε να συναντηθούμε αργότερα το ίδιο απόγευμα στο στούντιό μου στην οδό Gauguet. Πέρασα όλο το απόγευμα σε μια κατάσταση ακραίας διέγερσης στην προοπτική της συνέντευξης, και προσπάθησα να σχεδιάσω εκ των προτέρων την πορεία της συνομιλίας μας. Οι ιδέες μου θεωρούνταν τόσο συχνά ακόμα και από τους στενούς μου φίλους της Σουρεαλιστικής ομάδας ως παράδοξα καπρίτσια- αλλά και ιδιοφυή- ώστε τελικά κολακευόμουν να αντιμετωπίζομαι σοβαρά σε καθαρά επιστημονικούς κύκλους. Έτσι είχα αγωνία ώστε όλα σχετικά με την πρώτη μας ανταλλαγή απόψεων να είναι απόλυτα φυσιολογικά και σοβαρά. Ενώ περίμενα την άφιξη του νεαρού ψυχιάτρου συνέχισα να εργάζομαι από μνήμης πάνω στο πορτραίτο της Δούκισσας de Noailles με το οποίο τότε ασχολούμουν. Ο πίνακας αυτός εκτελέστηκε απευθείας πάνω σε χαλκό. Το μέταλλο αυτό έκανε αντανακλάσεις κάνοντας δύσκολο να διακρίνω τι ζωγράφιζα. Διαπίστωσα όπως είχα κάνει στο παρελθόν ότι ήταν πιο εύκολο να κοιτάζω εκεί όπου οι αντανακλάσεις ήταν εντονότερες. Μια φορά έβαλα ένα κομμάτι λευκό χαρτί στην άκρη της μύτης μου. Η αντανάκλασή του έκανε απολύτως ορατά τα σχέδια των τμημάτων που ζωγράφιζα.


Στις έξι η ώρα ακριβώς- όπως είχαμε κανονίσει- το κουδούνι της πόρτας χτύπησε. Άφησα βιαστικά τη χαλκογραφία, ο εν λόγω ψυχίατρος Jacques Lacan μπήκε, και αμέσως ξεκινήσαμε μια εξαιρετικά τεχνική συζήτηση. Μας εξέπληξε το γεγονός ότι οι απόψεις μας ήταν εξίσου αντίθετες, και για τους ίδιους λόγους, με τις κονστιτουσιοναλιστικές θεωρίες που ήταν τότε σχεδόν ομόφωνα αποδεκτές. Συζητήσαμε για δύο ώρες σε έναν συνεχή διαλεκτικό κυκεώνα. Έφυγε με την υπόσχεση ότι θα διατηρούσαμε σταθερή επικοινωνία και ότι θα συναντιόμασταν τακτικά. Αφού έφυγε, άρχισα να περπατάω πάνω- κάτω μέσα στο στούντιο, προσπαθώντας να ανασυγκροτήσω την πορεία της συνομιλίας μας και να ζυγίσω πιο αντικειμενικά τα σημεία στα οποία οι σπάνιες διαφωνίες μας θα μπορούσαν να έχουν ουσιαστική σημασία. Αλλά γινόμουν όλο και πιο προβληματισμένος με τον μάλλον ανησυχητικό τρόπο με τον οποίο ο νεαρός ψυχίατρος εξέταζε το πρόσωπό μου πού και πού. Ήταν σχεδόν σαν το μικρόβιο ενός παράξενου χαμόγελου να διαπερνούσε την έκφρασή του.


Μελετούσε συνειδητά τις εκφράσεις στο πρόσωπό μου των ιδεών που έβγαιναν από την ψυχή μου;


Βρήκα την απάντηση στο αίνιγμα όταν πήγα να πλύνω τα χέρια μου (αυτή, παρεμπιπτόντως, είναι η στιγμή που κάποιος βρίσκει τη λύση σε κάθε πρόβλημα με τη μεγαλύτερη νηφαλιότητα).  Αλλά αυτήν τη φορά η απάντηση μού δόθηκε από την εικόνα μου στον καθρέφτη. Είχα ξεχάσει να αφαιρέσω το κομμάτι λευκού χαρτιού από την άκρη της μύτης μου! Για δύο ώρες συζητούσα ζητήματα υπερβατικής φύσης με τον πιο ακριβή, αντικειμενικό και σοβαρό τόνο χωρίς να έχω συναίσθηση για το αστείο στολίδι στη μύτη μου. Πόσο κυνικός θα μπορούσε να είναι κάποιος για να παίξει αυτόν το ρόλο μέχρι τέλους συνειδητά;


X


Ήμουν είκοσι-τριών και ζούσα στο σπίτι των γονιών μου στο Figueras. Απορροφημένος από ένα μεγάλο κυβιστικό πίνακα στο στούντιό μου, είχα χάσει τη ζώνη της ρόμπας μου, η οποία συγκρατούσε τις κινήσεις μου. Προσπαθώντας να φτάσω το κοντινότερο πράγμα κοντά μου, σήκωσα ένα ηλεκτρικό καλώδιο που βρισκόταν στο πάτωμα και με ανυπομονησία το τύλιξα γύρω από τη μέση μου. Στο τέλος του καλωδίου, ωστόσο, υπήρχε μια μικρή λάμπα. Μη θέλοντας να χάσω χρόνο, και καθώς η λάμπα δεν ήταν πολύ βαριά, τη χρησιμοποίησα σαν αγκράφα για να δέσω μαζί τις άκρες  της αυτοσχέδιας ζώνης μου.


Ήμουν πάλι βαθιά απορροφημένος στη δουλειά μου όταν η αδελφή μου μπήκε στο στούντιο για να μου ανακοινώσει ότι είχαν έρθει κάποια σημαντικά άτομα στο σαλόνι που ήθελαν να συναντηθούμε. Είχα ήδη αποκτήσει φήμη στην Καταλονία, όχι τόσο λόγω της ζωγραφικής μου όσο εξαιτίας των ξεσπασμάτων μου. Άφησα το στούντιο με κακή διάθεση και πήγα στο σαλόνι. Αμέσως κατάλαβα την αποδοκιμαστική ματιά των γονιών μου για τη γεμάτη μπογιές ρόμπα μου, αν και κανείς δεν είχε ακόμη αντιληφθεί τη λάμπα που κρεμόταν πίσω μου, ακριβώς στο ύψος του πισινού μου. Μετά από μια ευγενική σύσταση κάθισα, σπάζοντας τη λάμπα και κάνοντας το γλόμπο της να σκάσει σαν βόμβα. Μια απρόβλεπτη, πιστή και αντικειμενική αίσθηση κινδύνου φαίνεται ότι συστηματικά κυριαρχούσε στη ζωή μου ώστε συνηθισμένα χωρίς σημασία γεγονότα να γίνονται βίαια, μοναδικά και αξέχαστα.


XI



Το 1928 έδωσα μια διάλεξη για την σύγχρονη τέχνη στη γενέτειρά μου πόλη Figueras, με το δήμαρχο ως προεδρεύοντα και έναν αριθμό τοπικών παραγόντων να παρευρίσκονται. Ένα ασυνήθιστο πλήθος συγκεντρώθηκε για να με ακούσει. Ήμουν στο τέλος της ομιλίας μου, η οποία προφανώς είχε προκαλέσει μια ευγενική απορία, και δεν υπήρχε καμία ένδειξη ότι το κοινό είχε συλλάβει τον καταληκτικό χαρακτήρα της τελευταίας μου παραγράφου. Με μια ξαφνική υστερική οργή, φώναξα:


«Κυρίες και κύριοι, η διάλεξη ΤΕΛΕΙΩΣΕ!»


Εκείνη τη στιγμή ο δήμαρχος, ο οποίος ήταν πολύ δημοφιλής, έπεσε νεκρός στα πόδια μου. Η συγκίνηση ήταν απερίγραπτη και το γεγονός είχε σημαντικές συνέπειες. Οι σατυρικές εφημερίδες ισχυρίστηκαν ότι οι υπερβολές που εκφράστηκαν κατά τη διάρκεια της διάλεξής μου τον σκότωσαν. Ήταν στην πραγματικότητα απλώς μια περίπτωση αιφνίδιας ανακοπής, η οποία συνέβη, προφανώς συμπτωματικά, στο τέλος της ομιλίας μου.

XII


Το 1937 επρόκειτο να δώσω μια διάλεξη στη Βαρκελώνη με θέμα: «Το Σουρεαλιστικό και φαινομενικό μυστήριο του κομοδίνου.»  Την ίδια ημέρα που έχει προγραμματιστεί η διάλεξη μια αναρχική εξέγερση ξέσπασε. Ένα μέρος του κοινού που είχε έρθει για να με ακούσει εγκλωβίστηκε στο κτίριο, γιατί οι μεταλλικές πόρτες της εισόδου έκλεισαν βιαστικά για την περίπτωση πυροβολισμών. Περιοδικά ακούγονταν οι εκρήξεις βομβών.


XIII



Όταν έφτασα στο Τορίνο στο πρώτο μου ταξίδι στην Ιταλία, ο ουρανός ήταν κατάμαυρος. Στους δρόμους παρελαύναν πορείες με δαυλούς: πόλεμος είχε μόλις ανακηρυχθεί στην Αβησσυνία.


XIV


Μια άλλη διάλεξη στη Βαρκελώνη. Το θέατρο στο οποίο θα μιλούσα έπιασε φωτιά το ίδιο πρωί. Σβήστηκε γρήγορα, αλλά ο καπνός που σηκώθηκε ήταν αρκετός για να δώσει μια νότα αμεσότητας στην απογευματινή διάλεξη.


XV


Σε μια άλλη διάλεξη, επίσης στη Βαρκελώνη, ένας γιατρός με λευκή γενειάδα καταλήφθηκε από κάποια μανία και προσπάθησε να με σκοτώσει. Χρειάστηκαν αρκετοί άνθρωποι για να τον απομονώσουν και να τον απομακρύνουν από την αίθουσα.


XVI



Το 1931, στο Παρίσι, κατά τη διάρκεια της προβολής της Σουρεαλιστικής ταινίας LAgedOr, στην οποία συνεργάστηκα με τον LuisBunuel, οι ιππότες του βασιλιά έριξαν μπουκάλια με μελάνι στην οθόνη, πυροβολούσαν στον αέρα, επιτίθονταν στο πλήθος με ρόπαλα και κατέστρεψαν την έκθεση Σουρεαλιστικής ζωγραφικής που παρουσιαζόταν στο λόμπι του θεάτρου. Καθώς αυτό ήταν ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στο Παρίσι εκείνη την περίοδο, θα το αναφέρω σε ξεχωριστή θέση σε αυτό το βιβλίο.


XVII



Έξι χρονών, ξανά, πήγαινα στην Βαρκελώνη με τους γονείς μου. Στη μέση της διαδρομής υπήρχε μια στάση, στο σταθμό του El Empalme. Κατεβήκαμε. Μου είπε ο πατέρας μου: «Βλέπεις, εκεί πέρα, πουλάνε ψωμάκια- ας δούμε αν είσαι αρκετά έξυπνος να αγοράσεις ένα. Πήγαινε, αλλά πρόσεξε να μην πάρεις κανένα με ομελέτα. Θέλω μόνο τη φραντζόλα.»


Έφυγα και γύρισα πίσω με ένα ψωμάκι. Ο πατέρας μου χλόμιασε όταν το είδε.


«Μα υπήρχε ομελέτα μέσα!» είπε πολύ εκνευρισμένος.


«Ναι, αλλά μου είπες ότι ήθελες μόνο το ψωμί. Οπότε πέταξα την ομελέτα.»


«Πού την πέταξες;»


«Στο έδαφος.»


XVIII



1936 στο Παρίσι, στο διαμέρισμά μας στην οδό Becquerel, κοντά στο Sacre-Coeur. Η Gala θα έκανε μια επέμβαση το επόμενο πρωί και χρειάστηκε να περάσει τη νύχτα στο νοσοκομείο για εξετάσεις. Η επέμβαση ήταν πολύ σοβαρή. Παρόλα αυτά, η Gala, με το αμέριστο θάρρος και με τη ζωτικότητά της, δεν φαινόταν να ανησυχεί, και περάσαμε όλο εκείνο το απόγευμα κατασκευάζοντας δύο Σουρεαλιστικά αντικείμενα. Ήταν χαρούμενη σαν παιδί: με επιβλητικές τοξοειδείς κινήσεις, που θύμιζαν τις φιγούρες του Carpaccio, συγκέντρωνε μια καταπληκτική συλλογή από αντικείμενα. Αργότερα συνειδητοποίησα ότι αυτά τα αντικείμενα ήταν γεμάτα υπονοούμενα σχετικά με την επικείμενη επέμβασή της. Ο καθαρά βιολογικός τους χαρακτήρας ήταν προφανής: μεμβράνες έτοιμες να σκιστούν  από τη ρυθμική κίνηση μεταλλικών κεραιών, ντελικάτες σαν χειρουργικά εργαλεία, ένα μπολ γεμάτο αλεύρι που χρησίμευε ως αντίβαρο για γυναικεία στήθη… Τα στήθη είχαν φτερά πετεινού που φύτρωναν από τις ρώγες, έτσι ώστε αγγίζοντας το αλεύρι μαλάκωναν την επίδραση των μαστών, οι οποίοι έτσι δεν άγγιζαν σχεδόν ποτέ την επιφάνεια και άφηναν ένα απείρως απαλό, σχεδόν ανεπαίσθητο αποτύπωμα του περιγράμματός τους στο κάτασπρο αλεύρι.


Εντωμεταξύ, συναρμολογούσα ένα «αντικείμενο» που ονόμασα το «υπναγωγικό ρολόι.» Αυτό το ρολόι απαρτιζόταν από ένα τεράστιο καρβέλι Γαλλικού ψωμιού τοποθετημένο πάνω σε ένα πολυτελές βάθρο. Στο πίσω μέρος αυτού του καρβελιού τοποθέτησα μια ντουζίνα μελανοδοχεία στη σειρά, και κάθε δοχείο περιείχε μια πένα διαφορετικού χρώματος. Ήμουν εξαιρετικά ενθουσιασμένος από το αποτέλεσμα που παράχθηκε. Όταν νύχτωσε η Galaείχε ολοκληρώσει το αντικείμενό της, και αποφασίσαμε να το πάμε στον Andre Breton να το δει πριν η Gala πάει στο νοσοκομείο. Γρήγορα βάλαμε το αντικείμενο της Galaσε ένα ταξί, αλλά σύντομα αφότου ξεκινήσαμε ένα ξαφνικό φρενάρισμα έκανε το αντικείμενο, παρότι το κρατούσαμε ανάμεσα στα πόδια, να σπάσει, και τα κομμάτια σκόρπισαν στο πάτωμα και στα καθίσματα του ταξί. Ακόμα χειρότερα, το δοχείο που περιείχε ένα κιλό αλεύρι αναταράχτηκε με αποτέλεσμα να γεμίσουμε αλεύρι. Προσπαθήσαμε να μαζέψουμε λίγο από το χυμένο αλεύρι αλλά είχε βρωμίσει. Από καιρό σε καιρό ο οδηγός του ταξί κοιτούσε πίσω προς το μέρος μας με μια έκφραση βαθιάς λύπησης και απορίας. Σταματήσαμε σε ένα μπακάλικο να αγοράσουμε άλλο ένα κιλό αλεύρι.


Όλα αυτά τα περιστατικά μας έκαναν σχεδόν να ξεχάσουμε το νοσοκομείο, όπου φτάσαμε πολύ αργά. Η εμφάνισή μας στο προαύλιο, μέσα σε ένα Μαγιάτικο μοβ λυκόφως, πρέπει να φάνηκε περίεργη και ανησυχητική, αν κρίνω από την εντύπωση που κάναμε στις νοσοκόμες που ήρθαν να μας υποδεχτούν. Συνεχίσαμε να ξεσκονίζουμε τους εαυτούς μας, κάθε φορά σηκώνοντας σύννεφα από αλεύρι, ειδικά εγώ, που ήμουν καλυμμένος μέχρι τα μαλλιά μου. Τι συμπέρασμα μπορούσε να βγάλει κάποιος για έναν σύζυγο ο οποίος έβγαινε από ένα συμβατικό ταξί και έφερνε τη γυναίκα του για μια σοβαρή επέμβαση, με τα ρούχα του γεμάτα αλεύρι, και που φαινόταν να τα βλέπει όλα σαν αστείο; Αυτό παραμένει ίσως ένα άλυτο μυστήριο για τις νοσοκόμες της κλινικής στην οδό Michel-Angeοι οποίες είδαν την περίεργη εμφάνισή μας, και που μόνο αυτή η αφήγηση μπορεί να ξεκαθαρίσει.


Άφησα τη Galaστο νοσοκομείο και γύρισα βιαστικά πίσω σπίτι. Από καιρό σε καιρό όλο και πιο συχνά συνέχισα αφηρημένα να ξεσκονίζω το αλεύρι που είχε επίμονα κολλήσει στα ρούχα μου. Δείπνησα με μερικά στρείδια και ένα ψητό περιστέρι, το οποίο έφαγα με εξαιρετική όρεξη. Μετά από τρεις καφέδες ξεκίνησα πάλι να δουλεύω πάνω στο αντικείμενο που είχα ξεκινήσει το απόγευμα. Στην πραγματικότητα το περίμενα αυτό από τότε που είχα φύγει, και η διακοπή πηγαίνοντας τη Galaστο νοσοκομείο είχε μόνο οξύνει την αναμονή και αύξησε την απόλαυση. Ήμουν κάπως έκπληκτος με τη σχεδόν απόλυτη αδιαφορία μου για την εγχείρηση της γυναίκας μου, η οποία θα γινόταν το επόμενο πρωί στις δέκα. Αλλά δεν μπόρεσα, έστω και με μια μικρή προσπάθεια, να κάνω τον εαυτό μου να νιώσει την παραμικρή αγωνία ή συναίσθημα. Αυτή η πλήρης αδιαφορία για το πλάσμα που πίστευα ότι λάτρευα παρουσίασε στη νοημοσύνη μου ένα πολύ ενδιαφέρον φιλοσοφικό και ηθικό πρόβλημα, στο οποίο, ωστόσο, ήταν αδύνατο να δώσω την πλήρη προσοχή μου.


Πράγματι αισθάνθηκα εμπνευσμένος, εμπνευσμένος σαν μουσικός: νέες ιδέες έλαμψαν στο βάθος της φαντασίας μου. Στη φραντζόλα ψωμιού πρόσθεσα εξήντα εικόνες μελανοδοχείων με τις πένες βαμμένες με νερομπογιά σε μικρά τετράγωνα χαρτιού τα οποία έβαλα να κρέμονται από εξήντα σχοινιά κάτω από το ψωμί. Ένα ζεστό αεράκι που φύσηξε από το δρόμο έκανε όλες αυτές τις εικόνες να πηγαινοέρχονται μπρος και πίσω. Στοχάστηκα την παράλογη και τρομερά πραγματική εμφάνιση του αντικειμένου μου με πραγματική έκσταση. Ακόμα απορροφημένος με τη σημασία του αντικειμένου που είχα μόλις κατασκευάσει, έπεσα τελικά στο κρεβάτι γύρω στις δύο το πρωί. Με την αθωότητα ενός αγγέλου με πήρε αμέσως ένας βαθύς, ειρηνικός ύπνος. Στις πέντε ξύπνησα σαν δαίμονας. Η μεγαλύτερη αγωνία που είχα ποτέ νιώσει με κράτησε καθηλωμένο στο κρεβάτι.


Με απελπιστικά αργές κινήσεις που μου φάνηκε ότι κράτησαν δύο χιλιάδες χρόνια, πέταξα τις κουβέρτες που με έπνιγαν. Ήμουν καλυμμένος με κρύο ιδρώτα τύψεων που μοιάζει με την υγρασία που έχει σχηματιστεί πάνω στα τοπία της ανθρώπινης ψυχής από τις πρώτες αναλαμπές της αυγής της ανθρώπινης ηθικής. Η ημέρα τρύπησε τον ουρανό, το οξύ και παραληρηματικό τραγούδι των πουλιών ξαφνικά ξύπνησε, με το ράμφος του, ανοίγοντας στις κόρες των ματιών μου την ατυχία, εκκωφαντική στα αυτιά μου, σφίγγοντας την καρδιά μου με τον τεταμένο και αυξανόμενο ιστό όλων των μπουμπουκιών που ξεχειλίζουν από τους χυμούς της άνοιξης.


Gala, Galuchka, Galuchkineta! Καυτά δάκρυα γέμισαν ένα-ένα τα μάτια μου, άτσαλα στην αρχή, με σπασμούς και τις ωδίνες του τοκετού. Στη συνέχεια έρεαν- με τη σιγουριά και την ορμή μιας καλπάζουσας πομπής αλόγων- με θλίψη για το αγαπημένο πρόσωπο, το προφίλ του οποίου φαινόταν να κάθεται στο στολισμένο με πέρλες άρμα της απελπισίας περνώντας θριαμβευτικά. Κάθε φορά που η ροή των δακρύων μου υποχωρούσε εμφανιζόταν μπροστά μου μια στιγμιαία εικόνα της Galaγερμένης στη βάση μιας ελιάς στο Cadaques να με κοιτάει· η Galaστο τέλος του καλοκαιριού σκύβοντας να πιάσει ένα αστραφτερό βότσαλο ανάμεσα στα βράχια του ακρωτηρίου Creus· η Gala να κολυμπάει τόσο μακριά ώστε να μπορώ μόλις να διακρίνω το χαμόγελο του μικρού της προσώπου- και αυτές οι φευγαλέες εικόνες ήταν αρκετές να προκαλέσουν με την οδυνηρή τους  πίεση μια φρέσκια ριπή δακρύων, σαν ο σκληρός μηχανισμός των συναισθημάτων να πίεζε το μυώδες διάφραγμα των ζυγωματικών μου, πιέζοντας και βγάζοντας μέχρι την τελευταία σταγόνα καθεμιά από εκείνες τις φωτεινές οπτασίες της αγάπης μου, που βρίσκονταν μέσα στο οξύ και ζωτικό  λεμόνι  της μνήμης.


Σαν κάποιον δαιμονισμένο έτρεξα στο νοσοκομείο, και πιάστηκα από τη φόρμα του χειρούργου με μια τέτοια επίδειξη ζωώδη φόβου που με μεταχειρίστηκε με εξαιρετική επιφυλακτικότητα, σαν να ήμουν ο ίδιος ασθενής. Για μια βδομάδα ήμουν σε μια σχεδόν σταθερή κατάσταση δακρύων και έκλαιγα με κάθε ευκαιρία, προς μεγάλη έκπληξη των στενών μου φίλων ανάμεσα στους Σουρεαλιστές. Μια Κυριακή έφτασε όταν η Galaήταν σίγουρα εκτός κινδύνου. Η Galuchkaήταν χαμογελαστή, και επιτέλους έπιασα το χέρι της στο μάγουλό μου. Και με τρυφερότητα σκέφτηκα: «Μετά από όλα αυτά, θα μπορούσα να σε σκοτώσω!»


XIX


Τα τρία μου ταξίδια στη Βιέννη ήταν ακριβώς σαν τρεις σταγόνες νερού που δεν διέθεταν τις αντανακλάσεις που τις κάνουν να λάμπουν. Σε καθένα από αυτά τα ταξίδια έκανα ακριβώς τα ίδια πράγματα: το πρωί πήγαινα να δω τον Vermeerστη συλλογή του Czernin, και το απόγευμα δενπήγαινα στον Φρόιντ γιατί είχα μάθει ότι βρισκόταν εκτός πόλης για λόγους υγείας.


Θυμάμαι με μια γλυκιά μελαγχολία να περνώ αυτά τα απογεύματα περπατώντας απρογραμμάτιστα στους δρόμους της αρχαίας πρωτεύουσας της Αυστρίας. Η τάρτα σοκολάτας, που έτρωγα στα σύντομα διαλλείματα από τη μία αρχαιότητα στην άλλη, είχε μια ελαφρώς πικρή γεύση που προερχόταν από τις αρχαιότητες που έβλεπα και από την παρωδία της συνάντησης που δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Το απόγευμα διεξήγαγα μακρές και εξαντλητικές φανταστικές συνομιλίες με τον Φρόιντ· μάλιστα υποτίθεται ότι μια φορά ήρθε σπίτι μου και παρέμεινε όλο το βράδυ προσκολλημένος στις κουρτίνες του δωματίου μου στο ξενοδοχείο Sacher.


Πολλά χρόνια μετά την τελευταία αναποτελεσματική μου προσπάθεια να συναντήσω τον Φρόιντ, έκανα μια γαστρονομική εκδρομή στην περιοχή του Sensστη Γαλλία. Ξεκινήσαμε το δείπνο με σαλιγκάρια, ένα από τα αγαπημένα μου φαγητά. Η συζήτηση στράφηκε στον Edgar Allan Poe, ένα θαυμάσιο θέμα για να συνοδεύσει τα σαλιγκάρια, και συγκεκριμένα είχε να κάνει με ένα βιβλίο που τότε είχε κυκλοφορήσει της πριγκίπισσας της Ελλάδας, Μαρίας Βοναπάρτη, και το οποίο είχε να κάνει με μια ψυχαναλυτική μελέτη πάνω στον Poe. Ξαφνικά είδα μια φωτογραφία του καθηγητή Φρόιντ στο εξώφυλλο μια εφημερίδας που κάποιος δίπλα μου διάβαζε. Αμέσως αγόρασα την εφημερίδα και διάβασα ότι ο εξόριστος Φρόιντ είχε μόλις φθάσει στο Παρίσι. Δεν είχα ακόμη συνέλθει από το σοκ αυτών των νέων όταν άφησα να φύγει μια δυνατή κραυγή. Μόλις εκείνη τη στιγμή είχα ανακαλύψει το μορφολογικό μυστικό του Φρόιντ! Το κρανίο του Φρόιντ είναι ένα σαλιγκάρι! Ο εγκέφαλός του έχει τη μορφή σπείρας- έτοιμος να εξαχτεί με μια βελόνα! Αυτή η ανακάλυψη επηρέασε έντονα το πορτραίτο του που αργότερα σχεδίασα, ένα χρόνο πριν από το θάνατό του.


Το κρανίο του Raphaelείναι ακριβώς το αντίθετο από του Φρόιντ· είναι οκτάγωνο σαν κομμένο κόσμημα, και ο εγκέφαλός του είναι σαν φλέβες στην πέτρα. Το κρανίο του Leonardoείναι σαν ένα από τα καρύδια που κάποιος σπάει: δηλαδή μοιάζει περισσότερο με πραγματικό εγκέφαλο.


Επρόκειτο να συναντήσω επιτέλους τον Φρόιντ στο Λονδίνο. Συνοδευόμουν από το συγγραφέα Stefan Zweigκαι από τον ποιητή Edward James. Ενώ διέσχιζα την αυλή του γέρου καθηγητή, είδα ένα ποδήλατο ακουμπισμένο στον τοίχο, και στη σέλα, δεμένη με ένα σκοινί, ήταν μια μποτίλια που έμοιαζε γεμάτη νερό, και στο πίσω μέρος της μποτίλιας περπατούσε ένα σαλιγκάρι! Η παρουσία αυτής της σύμπτωσης στην αυλή του σπιτιού του Φρόιντ φαινόταν παράξενη και ανεξήγητη.



Αντίθετα με τις προσδοκίες μου μιλήσαμε λίγο, αλλά καταβροχθίσαμε ο ένας τον άλλον με τα μάτια. Δεν γνώριζε τίποτε για μένα εκτός από τη ζωγραφική μου, την οποία και θαύμαζε, αλλά ξαφνικά είχα την έμπνευση να προσπαθήσω να φανώ στα μάτια του ως ένα είδος αυθεντίας της «συμπαντικής διάνοιας.» Αργότερα έμαθα ότι το αποτέλεσμα που προκάλεσα ήταν ακριβώς το αντίθετο.

Πριν να φύγω θέλησα να του δώσω ένα περιοδικό που περιείχε ένα άρθρο που είχα γράψει με θέμα την παράνοια. Άνοιξα έτσι το περιοδικό στην σελίδα του κειμένου μου, παρακαλώντας τον να το διαβάσει. Αυτός συνέχισε να με κοιτάει χωρίς να δείχνει την παραμικρή προσοχή στο περιοδικό. Προσπαθώντας να κινήσω το ενδιαφέρον του, του εξήγησα ότι δεν ήταν μια σουρεαλιστική παρεκτροπή, αλλά ότι επρόκειτο πραγματικά για ένα φιλόδοξο επιστημονικό άρθρο, και επανέλαβα τον τίτλο, δείχνοντάς τον ταυτόχρονα με το δάκτυλό μου. Πριν να ξαναδείξει ατάραχη αδιαφορία, η φωνή μου έγινε αυθόρμητα πιο οξεία και επίμονη. Στη συνέχεια, συνεχίζοντας να με κοιτάει με μια σταθερότητα στην οποία φαινόταν όλη του η ύπαρξη να συγκλίνει, είπε, απευθυνόμενος στον Stefan Zweig, «Ποτέ μου δεν ξανάδα ένα πιο πλήρες παράδειγμα Ισπανού. Τι φανατικός



*Από το βιβλίο, THE SECRET LIFE OF SALVADOR DALI, Salvador Dali

Η μυστική ζωή του Σαλβαντόρ Νταλί

0
0

I. Ενδομήτριες Αναμνήσεις
"Το Χαμάμ" (The Turkish Bath) του Ingres είναι μια έντονη ασυνείδητη έκφραση του ενδομήτριου παράδεισου. Ο Νταλί φωτογραφισμένος σε εμβρυική στάση μέσα στη μορφή ενός αυγού, από τον F. Halsman. Ο Μικρός Ιησούς φαίνεται σαν εκκολαπτόμενος νεοσσός μέσα στη θεία μορφή του αυγού, σχηματισμένη από τις καμπύλες του Raphael. Η "Οικογένεια Μαρσιποφόρων Κενταύρων" (Family of Marsupial Centaurs), του Dali, 1942; τα παιδιά μπορούν να μπαίνουν και να βγαίνουν μέσα από το μητρικό ενδομήτριο παράδεισο. Οι περισσότερες εικόνες στρογγυλής μορφής κυριαρχούνται από τα ενδομήτρια και παραδεισιακά στοιχεία της συνείδησης.


II. Παιδική Κληρονομιά
Το Μοναστήρι του El Escorial, του οποίου η επιβλητική ομορφιά της αρχιτεκτονικής άσκησε μια ισχυρή επίδραση στο παιδικό μυαλό του Νταλί. Ο Νταλί παιδί, φωτηγραφημένος από τον κ. Pitchot. Felipa Domenech, μητέρα του Σαλβαντόρ Νταλί. Salvador Dali Cusi, πατέρας του Σαλβαντόρ Νταλί. Salvador Dali Domenech ως παιδί.


III. Τριάντα χρόνια πριν- Τριάντα χρόνια μετά
Σαν μικρό παιδί στο σχολείο, έκλεψα ένα παλιό πατσούτσι από το δάσκαλο, και το χρησιμοποίησα σαν καπέλο όταν έπαιζα μόνος μου. Το 1936, κατασκεύασα ένα σουρεαλιστικό αντικείμενο με ένα παλιό παπούτσι της Gala και μ'ένα ποτήρι ζεστό γάλα. Χρόνια μετά το σχολικό μου κατόρθωμα, μια φωτογραφία της Gala εστεμμένης με τους τρούλους του Αγίου Βασιλείου αναβίωσε την πρώιμη φαντασίωσή μου του 'παπουτσιού- καπέλου.'Τελικά η Madame Schiaparelli εγκαινίασε το διάσημο παπούτσι- καπέλο. Η Gala το φόρεσε πρώτη; και η Reginald Fellowes εμφανίστηκε να το φοράει εκείνο το καλοκαίρι, στη Βενετία.


IV. Το Αίνιγμα της Τρύπας
'Απογαλακτικός Πεπτικού Επίπλου' (Weaning of Alimentary Furniture): η νοσοκόμα μου, από της οποίας την πλάτη ένα κομοδίνο αφαιρέθηκε. 'Πορτραίτο της αδελφής μου.'Κατά την εκτέλεση αυτού του πίνακα, είχα ένα στιγμιαίο όραμα μιας φοβερής τετράγωνης τρύπας στη μέση της πλάτης της. Φωτογραφία του Νταλί όταν επισκέφτηκε το πάρκο Guell στη Βαρκελώνη. Λεωφόρος στο πάρκο Guell. Τα κενά ανάμεσα στα τεχνητά δέντρα μου έδωσαν την εντύπωση μιας αξέχαστης αγωνίας. Η Ursulita Matas, η οποία με πήγε στο πάρκο Guell. 'Ύπνος' (Sleep), πίνακας του 1939 στον οποίο εκφράζω με τη μέγιστη ζοφερότητα την αγωνία του κενού χώρου.


V. Cadaques: Ένα Μαγεμένο Χωριό
'Η φιλοξενία των επιθυμιών' (Accomodation of Desires), 1929, καταγράφοντας οράματα τα οποία εμπνεύστηκα κοιτώντας τα βότσαλα στην παραλία του Cadaques. 'Σοδομισμός που προκαλέστηκε από ένα κρανίο με ένα μεγάλο πιάνο' (Sodomy Committed by a Skull with a Grand Piano), εμπνευσμένο από ένα όνειρο στο Cadaques το καλοκαίρι του 1937. Έκθεση του χρόνου, κατά τη διάρκεια του οποίου θυμάμαι να έχω κρατήσει την αναπνοή μου ενώ κοιτούσα έξω από το παράθυρο τη θέα του Cadaques. Γενική θέα του Cadaques, το οποίο θεωρώ κατά πολύ το ομορφότερο μέρος του κόσμου. Ειδύλλιο: με τη Gala στο Cadaques. Το πρόσωπο της Gala σε αυτήν τη φωτογραφία, παρμένη σε νεαρή ηλικία, φαίνεται να διακατέχεται από μια παράξενη αύρα αθανασίας η οποία απλώνεται πάνω στο Cadaques.


VI. Προσωπική Μαγεία: Τα Βασικά μου Φετίχ
'Σφίγγα ενσωματωμένη στην άμμο (Sphinx Embedded in the Sand), με το παπούτσι γυναίκας και ένα ποτήρι ζεστό γάλα κάτω από το δέρμα της πλάτης της- τα πιο ενεργά φετίχ της ζωής μου. Η Lidia του Cadaques, σε επιβλητική πόζα, νονά της τρέλας μου. Το πιο αποτελεσματικό φυλαχτό μου, ένα κομμάτι ξύλο το οποίο βρήκα κάτω από εξαιρετικές συνθήκες στο Ακρωτήρι de Crests το 1933. (Κατά παραχώρηση του Eric Schaal-Pix) Φωτογραφία μου με τον κόμη de Noailles, τον πρώτο μου 'μαικήνα.''Μεταμόρφωση του Νάρκισσου' (Metamorphosis of Narcissus)- το αγαπημένο μου μαγικό λουλούδι. 'Το φάσμα της γοητείας' (The Spectre of Sex Appeal,) 1936, ερωτικό κατασκεύασμα πρώτου μεγέθους.


VII. Τα Σπάνια Έργα μου
Πορτραίτο του Sigmund Freud, αποτύπωση σε στυπόχαρτο στο Λονδίνο ένα χρόνο πριν από το θάνατό του. Το πρώτο Σουρεαλιστικό μου πορτραίτο: Ο Paul Eluard, στο Cadaques το 1929. Αυτοπροσωπογραφία, ο πρώτος Κυβιστικός μου πίνακας, 1920. Πορτραίτο του πατέρα μου και της αδελφής μου, ο πρώτος μου πίνακας με μολύβι. Ο πρώτος μου 'αρχιτεκτονικός πίνακας,'εμπνευσμένος από το περίγραμμα του κεφαλιού της Gala.


VIII. Οι Τραγικοί Υπαινιγμοί της Ισπανίας
'Ένας Σκύλος Ανδαλουσιανός' (Un Chien Andalou), η πρώτη Σουρεαλιστική ταινία των Dali και Bunuel: γαϊδούρια που σαπίζουν πάνω σε πιάνο. Το Άγαλμα του Χριστού του El Greco, ο οποίος χαρακτηρίστηκε από τους πιστούς στο Βρετανικό Στέμμα κατά την Αμερικανική Επανάσταση ως 'Ο βασιλιάς των ομοφυλοφίλων' (El Rey de los Maricones). 'Η μυστική μου ζωή' (My Secret Life), ζωγραφισμένη στο μέτωπό μου. (Χορηγία του Halsman) Ένας από τους περίφημους 'Εραστές του Teruel,'που εκταφιάστηκε κατά την έναρξη του Ισπανικού Εμφυλίου.


IX. Νταλινιακές Εκκεντρικότητες όχι να Ξαναμιμηθούν
Μανεκέν που σαπίζει μέσα σε ταξί, ενώ βρέχει στο εσωτερικό. Τριακόσια σαλιγκάρια Βουργουνδίας έζησαν για ένα μήνα μέσα στο 'βροχερό ταξί.'Ο Νταλί μεταμφιεσμένος στον 'Άγγελο'του Millet. Μια γυναίκα που περπατά στο Λονδίνο φορώντας μια μάσκα φτιαγμένη από τριαντάφυλλα, όπως φαίνεται σε έναν από τους πίνακες του Νταλί. Εικόνα που παρουσιάστηκε από τον Νταλί στο Κονγκρέσο των Αρχιτεκτόνων, ως πρωτότυπο της μαλακής αρχιτεκτονικής του μέλλοντος. Μανεκέν με ένα πραγματικό καρβέλι ψωμί στο κεφάλι. Ο Πικάσσο επισκέφτηκε την έκθεση, και το σκυλί του κατούρησε στο καρβέλι του ψωμιού και το έφαγε. Από το 1940, ο Νταλί άρχισε να θεωρεί το τέλος της εκκεντρικής του περιόδου, και αναλογίστηκε ότι ήταν καιρός ο κόσμος να μπει σε μια φάση αυστηρότητας και αποχής.


X. Οι πιο Παράξενες Παραμορφώσεις στην Ιστορία της Τέχνης
'Το φάντασμα του Vermeer'– που μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν τραπέζι. 'Η άρπα κρανίο.''Εγώ σε ηλικία δέκα χρονών,'όταν ήμουν το Παιδί Ακρίδα. 'Το αίνιγμα του Γουλιέλμου Τέλλου.'Γλυπτό μιας 'Αεροδυναμικής γυναίκας.''Ακατανόητο αντικείμενο.'Αφρικανικό λιοντάρι. Ήταν ο βρυχηθμός ενός λιονταριού που άκουσα στο ζωολογικό κήπο της Βαρκελώνης όταν συνέλαβα αυτές τις παραμορφώσεις των οποίων οι προτεταμένες μορφές αντιπροσωπεύουν στο αισθητικό μου σύστημα κάτι σαν τους 'σαρκοβόρους βρυχηθμούς της μορφής.' (Χορηγία: Αμερικανικό Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, N. Y.)


XI. Ο Μεγάλος Παρανοϊκός
Εμφάνιση του κεφαλιού του Δον Κιχώτη σε μια Αυστριακή καρτ-ποστάλ. Κάτω από αυτό το κυπαρίσι, το οποίο εμφανίζεται στις πρώιμες αναμνήσεις μου, πρωτοδιάβασα τον Δον Κιχώτη. Η καρτ-ποστάλ όπως την πρωτοβρήκε η Gala. Εμφάνιση της Infanta του Velasquez στην κορφή ενός τμηματος Ινδικής αρχιτεκτονικής. Ο πίνακας της Infanta του Velasquez.


XII. Το Στόμα μιας Αισθητικής Μορφής
Το ακριβές σημείο στο Cadaques, όπου οι αιχμηροί βράχοι δεν άφηναν κάποιον να κάτσει, και ενέπνευσαν το περίφημο Ντιβάνι στο σχήμα στόματος. Η ιδέα μου υλοποιημένη από τον διακοσμητή Jean-Michel Frank, έναν από τους καλούς μου φίλους όταν ήμουν στο Παρίσι, ο οποίος αυτοκτόνησε σχεδόν αμέσως μετά την άφιξή του στην Αμερική. Το στόμα, η θάλασσα, και ο αφρός της, αναπαριστώμενες σαν αισθητικές μορφές σε σφυρήλατο σίδερο από τον αρχιτέκτονα Gaudi από την Βαρκελόνη. Μυστηριώδες στόμα που εμφανίζεται στην πλάτη της νοσοκόμας μου. Τέσσερα στόματα, ή αλλιώς 'Ηλικία, Εφηβεία, και νιότη.'Το πρόσωπο της Mae West, το οποίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν διαμέρισμα.


 XIII. Τυραννία και Ελευθερία του Ανθρώπινου Βλέμματος
'Ηρωδιάς,' 1936, ζωγραφισμένη κάτω από την επήρρεια του βλέμματος της Gala. 'Η Ανυπέρβλητη Στιγμή,'επηρεασμένη από τη ματιά της Gala. 'Τηλέφωνο με ψητές σαρδέλες στο τέλος του Σεπτέμβρη' (Telephone Grilled Sardines at the End of September), επηρεασμένο από το βλέμμα της Gala. Το βλέμμα της Gala, που χαρακτηρίστηκε από τον Paul Eluard ως "το βλέμμα που διαπερνά τοίχους."Το σκοτεινό διαμέρισμα της 88 rue de l’Universite στο Παρίσι, όπου πρωτοανακάλυψα τη φαινομενική ένταση του βλέμματος της Gala.


XIV. Εξορκισμός
'Το θλιβερό παιχνίδι' (The Lugubrious Game), ένας πίνακας τρόμου. 'Μαλακό βιολοντσέλο, Αράχνη, Μεγάλος Αυνανιστής,'κλπ.- σαν εφιάλτης που βλέπει κάποιος στον ξύπνιο. 'Το πρόσωπο του πολέμου' (The Face of War), με τα μάτια γεμάτα άπειρο θάνατο. 'Ο αόρατος άνθρωπος (The Invisible Man), μορφή με καλοπροαίρετο χαμόγελο, έργο ζωγραφισμένο το 1930, το οποίο ακόμα χρησιμεύει να εξορκίζει όλους τους φόβους μου.


XV. Τελευταίες Μέρες Ευτυχίας στην Ευρώπη
Η Gala με στολή ναύτη στο Cadaques, την ημέρα που έπιασε 15 αστακούς σε ένα μόλις πρωινό. Τα Ομηρικα γεύματα στο Palamos. Από αριστερά προς τα δεξιά: Charlie Bestegui, Roussesett, Bettina Berger, Salvador Dali, Κοντέσσα Madina Visconti, Jose Maria Sert, Gala Dali, η Βαρώνη von Thyssen και ο Πρίγκιπας Alexis Mdivani. Ο René Crevel, παρατηρώντας ένα σαλιγκάρι, προλαλώντας την οδύνη που προκάλεσε στην Ευρώπη όταν αυτοκτόνησε. Η καλύτερή μου φίλη, Κυρία Chanel, στο Rochehrune. Το σπίτι των Salvador και Gala Dali στο Port Lligat. Η Roussie Sert και ο Dali στο Palamos. Gala: Η Ελιά. Ο Dali, η Πριγκήπισσα Nathalie Paley, και η Gala στο Palamos.


XVI. Η Ετερόκλητη Ζωή μου στην Αμερική
Ζωγραφίζω τον Harpo Marx στο Hollywood. Εφευρίσκω μια παραισθησιογόνο μάσκα, καθώς τρώω πρωινό στο ξενοδοχείο St. Regis στη Νέα Υόρκη. Στο μέρος που έμενε η Caresse Crosby στη Βριρτζίνια, ένα μαύρο πιάνο, μαύρα σκυλιά, και μαύρα γουρούνια έχουν συγκεντρωθεί στο χιόνι, ενώ μαύροι τραγουδούν όσο εργάζομαι. Η Caresse βρίσκεται στο πιάνο. (Παραχώρηση του Eric Schaal-Pix.) Σύμφωνα με τα σχέδιά μου, 'Το όνειρο της Αφροδίτης'κατασκευάζεται στην έκθεση του Amusement Park στη Νέα Υόρκη. (Παραχώρηση του Eric Schaal-Pix.)


*Από το βιβλίο, THE SECRET LIFE OF SALVADOR DALI, Salvador Dali


Νόημα και πληροφορία [Μέρος 2ο]

0
0
[Τα ακόλουθα είναι από το βιβλίο «The Search for Meaning» - «The New Spirit in Science and Philosophy,» που δημοσιεύτηκε από τον οίκο Crucible το 1989, και είναι μια συλλογή δοκιμίων από επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων, και τα οποία δοκίμια επικεντρώνονται σε ιδέες που προτάθηκαν από τον David Bohm. Η συλλογή εκδόθηκε από τον Paavo Pylkkanen.]

Συζήτηση

Είναι το νόημα η ύπαρξη;


MaracaWilkins: Αναρωτιέμαι αν θα μπορούσατε να αποσαφηνίσετε τη δήλωση ότι «το νόημα είναι η ύπαρξη.»


DavidBohm: Θυμηθείτετι είπα για τους υπολογιστές, το DNA, το ηλεκτρόνιο, τις δεξαμενές πληροφορίας που αποτελούν το μέταλλο στους υπεραγωγούς, που καθορίζουν τις ιδιότητες όλης της ύλης. Αν αναλύσετε αυτά που είπα, θα δείτε ότι όλα αυτά τα φαινόμενα παράγονται όταν μια σημασία πληροφορεί την ενέργεια. Έτσι σύμφωνα με αυτήν την εικόνα, η ύλη δεν είναι κάτι το νεκρό. Δεν μοιάζει καθόλου με μπάλες μπιλιάρδου που οι μία σπρώχνει την άλλη τριγύρω. Αντίθετα, η δομή και μορφή της οργανώνονται από ένα ενεργό νόημα, δηλαδή νόημα που δρα μέσα στην ενέργεια. Αυτή η έννοια είναι μια προέκταση της συνηθισμένης έννοιας του νοήματος που ισχύει στον ανθρώπινο κόσμο.


Wilkins: Αντιλαμβάνομαιτον ειρμό της σκέψης σας αλλά πάλι το βρίσκω μπερδεμένο να πούμε ότι το σώμα είναι η σημασία.


Bohm: Η ουσία είναι ότι τελικάδεν υπάρχει διαχωρισμός. Στην αρχή μπορείτε να δείτε ότι η σημασία επηρεάζει την ενέργεια και ότι αυτό επηρεάζει το σώμα· αρχικά τα διαχωρίζουμε.Αλλά τώρα, ας κάνουμε την επόμενη ερώτηση: τι είναι το σώμα; Όταν αναλύουμε το σώμα κατά κάποιον τρόπο εξαφανίζεται. Βλέπετε, για παράδειγμα, ένα ωραίο, στέρεο, τραπέζι, δηλαδή σώμα, αλλά σύμφωνα με τους φυσικούς, τους χημικούς, και ούτω καθεξής, αποτελείται από σωματίδια τα οποία περιφέρονται εδώ κι εκεί. Είναι κυρίως ο άδειος χώρος αλλά λέμε ότι τα σωματίδια είναι το σώμα. Αλλά τι είναι αυτά τα σωματίδια; Τελικά πρέπει να τα αντιμετωπίσετε σύμφωνα με την κβαντομηχανική και τότε θα δείτε ότι δεν έχουν καμία σχέση με αυτό που συνήθως αποκαλούμε σωματίδια. Αν θέλετε πραγματικά να καταλάβετε τι είδους σωματίδια είναι, θα δείτε ότι είναι σωματίδια που αντιστοιχούν σε πληροφορία.Η διαφορά ανάμεσα σ’ ένα ηλεκτρόνιο και σ’ ένα πρωτόνιο οφείλεται κατά πολύ στο διαφορετικό τρόπο που το καθένα αποκρίνεται στην πληροφορία που βρίσκεται στην κυματοσυνάρτηση.


Wilkins: Ακόμα κι αν το σώμα και η σημασία δεν είναι ξεχωριστά, αυτό δεν σημαίνει ότι ταυτίζονται.Δεν μπορούμε να πούμε ότι αποτελούν τις δύο πτυχές της ίδιας βάσης, ή ότι η ύπαρξη και το νόημα έχουν την ίδια ουσία;


Bohm: Όχι, πιστεύω ότι αυτό μεταθέτει τη σημασία κάπου πέρα από την ύπαρξη και το νόημα. Είναι δύσκολο να δούμε τι σημασία θα είχε αυτό. Πιστεύω πω είναι καλύτερο να πούμε ότι η ουσία της ύπαρξης είναι το νόημα. Αυτό το έχω ήδη εξηγήσει, τόσο σε σχέση με τον άνθρωπο, όσο και, όπως μόλις είπα, σε σχέση με άψυχα πράγματα, συμπεριλαμβάνοντας ακόμα και τα σωματίδια της φυσικής, όπως τα ηλεκτρόνια. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, όπως αλλάζει το νόημα έτσι αλλάζει και η ουσία.


Wilkins: Σε ένα άλλο σημείο της εργασίας σας αναφέρατε απόλυτες απόψεις και το κακό που αυτές προκαλούν στις ανθρώπινες σχέσεις. Αλλά κάποιοι άνθρωποι μπορεί να έχουν την εντύπωση ότι «εδώ ο καθηγητής DavidBohm, παίρνει τη δογματική θέση ότι η ύπαρξη είναι νόημα και το νόημα είναι ύπαρξη» (γέλιο). Θέλω να πω ότι προσπαθώ να το καταλάβω αυτό χωρίς να γίνομαι αδέξιος. Διαισθητικά η άποψή σας μοιάζει αρκετά σωστή, γιατί μπορώ να διακρίνω έναν αριθμό συγκεκριμένων παραδειγμάτων ανθρώπινων καταστάσεων όπου αυτό το «η ύπαρξη είναι νόημα» είναι κατάλληλο. Αλλά μήπως θα αντιπροσώπευε καλύτερα τη θέση σας αν λέγατε ότι το να βλέπουμε το νόημα και την ύπαρξη ως ξεχωριστά είναι ένας κατάλληλος τρόπος να βλέπουμε τα πράγματα σε κάποιες περιστάσεις, ενώ το να βλέπουμε το νόημα και την ύπαρξη ως ένα είναι κατάλληλο σε κάποια άλλα περιεχόμενα;


Bohm: Μπορούμε να το πούμε αυτό. Θα ήθελα να τονίσω ότι κανένα από τα πράγματα που λέω δεν αποτελεί ένα τελικό γεγονός σχετικά με την πραγματικότητα.


Wilkins: Οπότε δεν παίρνετε μια απόλυτη θέση παρότι φαίνεται ότι προηγουμένως το κάνατε…


Bohm: Ας το θέσω διαφορετικά: Παίρνω μια θέση η οποία προορίζεται να αναλυθεί, και θέλω να τη διατυπώσω αρκετά ισχυρά ώστε να της δώσετε σημασία (γέλιο).  Αν το έθετα χλιαρά δεν θα δίνατε σημασία και θα ήταν σπατάλη χρόνου.


Wilkins(αστειευόμενος): Δεν πιστεύω ότι αυτό είναι δίκαιο για το ακροατήριο!


Bohm: Όχι, εννοώ ότι όλοι μας έχουμε την τάση να τοποθετούμαστε απόλυτα.


Wilkins: Καταλαβαίνω. Αλλά αναρωτιέμαι αν χρειάζεται να δούμε όλη την ύπαρξη και το νόημα ως ένα. Μου φαίνεται ότι σε κάποια σχετικά παραδείγματά σας δεν είναι σαφές αν ο διαχωρισμός τους είναι χειρότερος από την ενότητά τους. Αλλά υπάρχουν άλλα πλαίσια όπου είναι καθαρά επιθυμητό να τα βλέπουμε ως ένα- για παράδειγμα, αν θεωρήσουμε την επιστημονική γνώση ανεξάρτητη από τις εφαρμογές ή τις επιπτώσεις της, τότε δεν υπάρχει καμία αναγκαία σύνδεση ανάμεσα στο να είναι κάποιος επιστήμονας που παράγει τη γνώση και στο να είναι υπεύθυνος για την εφαρμογή της.


Από την άλλη πλευρά αν θεωρήσουμε την επιστημονική γνώση ως μία αδιαχώριστη διαδικασία η οποία συμπεριλαμβάνει τον τρόπο με τον οποίο εφαρμόζεται, τότε αποτελεί αναπόφευκτο συμπέρασμα ότι η κοινωνική υπευθυνότητα της επιστήμης πρέπει να αποτελεί μέρος της επιστημονικής διαδικασίας. Αυτό είναι ένα σημείο πολύ σημαντικό στον κόσμο σήμερα. Ένα άλλο παράδειγμα που μου έρχεται στο μυαλό είναι ένα κείμενο που κάποτε διάβασα σχετικά με έναν ιερέα που του ζητήθηκε να εργαστεί σε φυλακή και του είπαν: «πήγαινε στο κελί με τους φυλακισμένους και κάνε ό,τι μπορείς για αυτούς.» Ο ιερέας συνειδητοποίησε ότι δεν θα μπορούσε έτσι απλά να πάει να τους μιλήσει- απλά πήγε εκεί και είπε ότι σημασία είχε η παρουσίατου.


Bohm: Αυτό ήταν το νόημά του εκείνη τη στιγμή.


Wilkins: Έτσι έχουμε μια πρακτική, πραγματική ανθρώπινη κατάσταση όπου η ύπαρξη και το νόημα μοιάζουν να είναι κατά πολύ το ίδιο.Αλλά συμφωνείτε ότι ο διαχωρισμός μπορεί να είναι χρήσιμος κάποιες φορές, ενώ άλλες φορές πρέπει να βλέπουμε την ενότητα;


Bohm: Αυτό που λέτε υπονοείται κατά κάποιον τρόπο σε αυτά που είπα στην εργασία μου, γιατί υπάρχουν τρία στάδια σχετικά με το θέμα.Πρώτα, το νόημα γίνεταιη ύπαρξη (και το αντίστροφο). Μέσω αυτής της διαδικασίας, το νόημα και η ύπαρξη φτάνουν να αντικατοπτρίζουντο ένα το άλλο. Αλλά τελικά, το νόημα είναι η ύπαρξη. Σε ό,τι αφορά τη μορφή και το περιεχόμενο, κάνουμε τη διάκριση ανάμεσα στο νόημα και στην ύπαρξη προκειμένου να εκφράσουμε τη σκέψη μας. Αλλά αυτή η διάκριση δεν υπονοεί μια πραγματική διαφορά, είναι ο τρόπος με τον οποίο καταλαβαίνουμε το τελικά ένα και αδιαίρετο όλο. Στο στάδιο στο οποίο το νόημα και η ύπαρξη αντανακλούν το ένα το άλλο, μπορούν να αντιμετωπιστούν ξεχωριστά. Αλλά στο βαθύτερο στάδιο, το νόημα και η ύπαρξη πρέπει να ιδωθούν ουσιαστικά ως ένα.


Όπως προτείνετε, κάποιος μπορεί να πει ότι το καθένα από αυτά τα στάδια είναι έγκυρο στο δικό του πλαίσιο. Ωστόσο, αν προσκολληθούμε στο ένα ή στο άλλο απόλυτα, θα το πάμε πολύ μακριά. Έτσι, είναισωστό σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο να διαχωρίσουμε το νόημα και την ύπαρξη. Για παράδειγμα, μπορώ να πω ότι αυτή η καρέκλα έχει ένα συγκεκριμένο νόημα για μένα. Για εσάς ή για κάποιο ον από τον Άρη, μπορεί να σημαίνει κάτι άλλο. Οπότε σε αυτό το πλαίσιο μπορούμε να διαχωρίσουμε το νόημα από την ύπαρξη, γιατί υπάρχουν πολλά νοήματα που αποδίδονται στην καρέκλα, αλλά η ύπαρξη της καρέκλας δεν επηρεάζεται άμεσα από αυτά.


Αλλά ας υποθέσουμε ότι συζητάμε το νόημα ή την αλήθεια ενός συγκεκριμένου ανθρώπου και ότι προσπαθούμε να πούμε ότι αυτό που σημαίνει η αλήθεια για αυτό τον άνθρωπο είναι ένα πράγμα ενώ αυτό που ο συγκεκριμένος άνθρωπος είναιαποτελεί ένα άλλο πράγμα. Αυτό σπάνια συμβαίνει. Φανταστείτε, για παράδειγμα, ένα άτομο για το οποίο η αλήθεια είναι ότι το εθνικό συμφέρον έρχεται πρώτο και ότι μπορεί κάποιος να πει ψέματα αν αυτό είναι απαραίτητο προκειμένου να διαφυλάξει το συμφέρον του κράτους, όπως είπε ο Machiavelli. Ή πάρτε ένα άλλο άτομο που θα μπορούσε να πει «όχι, η αλήθεια έρχεται πρώτη και το εθνικό συμφέρον έπεται.» Αυτά τα δύο νοήματα της αλήθειας αναδεικνύουν δυο σαφώς διαφορετικές καταστάσεις της ύπαρξης, όχι διαχωρίσιμες από τη συνολική ύπαρξη των συγκεκριμένων ατόμων.


Wilkins: Οπότε λέτε ότι θεωρητικά μπορούμε να θεωρήσουμε το σώμα και τη σημασία ως τις δύο πτυχές της ίδιας ενιαίας πραγματικότητας, αλλά αυτή η διαφορά υπάρχει μόνο στη σκέψη, ότι διαχωρίζονται μόνο στη σκέψη ενώ στην πραγματικότητα αποτελούν ένα;


Bohm: Ναι. Αυτό εγείρει το ερώτημα ποιος είναι ο ρόλος της σκέψης στην προσπάθεια να περιγράψουμε την ύπαρξη. Μπορούμε να πούμε ότι η σκέψη παρέχει ένα είδος αναλογίας με αυτό που βρίσκεται πέρα από τη σκέψη. Μια αναλογία είναι ουσιαστικά ένας λόγος. Μπορούμε να πούμε ότι καθώς τα πράγματα σχετίζονται με αυτό που αποκαλούμε πραγματικότητα, υπάρχει μια παρόμοια σχέση ή αναλογία στη σκέψη, μια αναλογία που δεν απλά αριθμητική αλλά κυρίως ποιοτική. Για παράδειγμα, το Aείναι για το B, ό,τι είναι το Cγια το D. Οπότε λέμε ότι καθώς συγκεκριμένα πράγματα σχετίζονται στη σκέψη, σχετίζονται με το αντικείμενο της σκέψης. Αυτή είναι η ουσιαστική ιδιότητα της σκέψης. Όταν λέμε ότι κάτι είναι, δεν είναι. Μπορεί να μοιάζει, αλλά δεν είναι το ίδιο, είναι κάτι περισσότερο, είναι επίσης διαφορετικό. Επομένως, ό,τι κι αν είναι η πραγματικότητα, είναι ανεξάντλητη. Όσο κι αν προεκτείνουμε αυτήν την ανάλυση, λέμε ότι είναι πάντα μια αναλογία.


DonFactor: Αλλά τι σημαίνει να χρησιμοποιούμε τη σκέψη για να πούμε ότι το νόημα και η ύπαρξη είναι το ίδιο πράγμα; Βρίσκεται αυτό επίσης σε ένα επίπεδο αναλογίας ή πρόκειται για κάτι άλλο;


Bohm: Υπάρχουν δύο σημεία. Το ένα είναι να πούμε «το νόημα είναι η ύπαρξη» ως μια τυπική σκέψη. Σε αυτήν την περίπτωση λέμε ότι πρέπει να παρέχει κάποια αναλογία. Αλλά τότε πρέπει να στρέψουμε την προσοχή μας από το λόγο της αναλογίας στο λόγο του αντικειμένου, ό,τι κι αν σημαίνει αυτό. Η σκέψη θα μας οδηγήσει σε μια σωστή αντίληψηαν είναι μια καλή σκέψη.


AlexHankey: Αν κάποιος έλεγε αντί «το νόημα είναι η ύπαρξη» ότι «η ύπαρξη είναι το νόημα» θα είχατε κάποια αντίρρηση;


Bohm: Θα έλεγα ότι αυτό δεν πηγαίνει μακριά. Αν πούμε «η ύπαρξη είναι το νόημα,» μπορούμε επίσης να πούμε «αυτό έχει νόημα για μένα ή για κάποιον άλλον.» Αυτό θα το έκανε κάτι μάταιο- συμβαίνει όταν κάποιος καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η ύπαρξη είναι το νόημα. Αλλά αυτό που προσπαθώ να πω είναι ότι το νόημα διαπερνά την ύπαρξη, ότι το ίδιο αποτελεί την ύπαρξη, τόσο την άψυχη όσο και την έμψυχη. Θέλω να προτείνω να προχωρήσουμε παραπέρα από αυτό.


Hankey: Το νόημα αντί της ύπαρξης;


Bohm: Ακόμα και το νόημα καθαυτό.Θέλω να πω ότι τελικά δεν υπάρχει κανείς που να ζει για το νόημα. Αντίθετα, το νόημα είναι η βασική ιδιότητα της πραγματικότητας. Βλέπετε, αν ρωτήσουμε «για ποιον;» μπορούμε να απαντήσουμε «για μένα» αλλά είμαιτα νοήματά μου. Αν τα πράγματα σημαίνουν κάτι διαφορετικό για μένα, τότε είμαι ένα διαφορετικό άτομο. Αν είχαμε γεννηθεί στη Ναζιστική Γερμανία, για παράδειγμα, όλο το νόημα θα είχε στηθεί με τέτοιον τρόπο ώστε θα μπορούσα άνετα να πω ότι ο Hitlerήταν υπέροχος. «Όλα είναι υπέροχα, η μουσική, ο βηματισμός, όλα αυτά σημαίνουν τόσα πολλά για μένα. Η Γερμανία είναι υπέροχη.» Τότε θα ήμουν ένα διαφορετικό άτομο. Οπότε για ποιον ένα τέτοιο Ναζιστικό νόημα αποτελεί νόημα; Αυτό το νόημα είναι το να είναι κάποιος Ναζί. Πρόκειται για το νόημα που αποτελεί μέρος της κουλτούρας που αφομοιώνει το άτομο και διαμορφώνει την ύπαρξή του.


Factor: Αν το νόημα είναι η ύπαρξη κυριολεκτικά τότε από πού μπορεί να προέλθει μια αλλαγή του νοήματος;


Bohm: Μπορεί να προέλθει από το γεγονός ότι το νόημα είναι ανεξάντλητο. Δεν υπάρχει όριο στο νόημα, βλέπετε. Κάθε νόημα είναι διφορούμενο, εξαρτάται από τα συμφραζόμενα· καθώς τα πλαίσια αλλάζουν, αλλάζει και το νόημα.


FrankArcher: Μπορούμε να πούμε ότι πραγματικότητα είναι μια σχέση ανάμεσα σε νοήματα;


Bohm: Η πραγματικότητα βρίσκεται ελλοχεύουσα μέσα στα νοήματα, ναι. Οτιδήποτε ξέρουμε για την πραγματικότητα πρέπει να είναι σύμφωνο με το νόημα που έχει για εμάς. Υποθέστε ότι λέω πως αυτή η καρέκλα είναι πραγματική.Αυτό σημαίνει ότι αν σπρώξω την καρέκλα, θα εμφανίσει αντίσταση, δεν θα εξαφανιστεί. Θα κάνει διάφορα πράγματα που αναμένονται από πραγματικά αντικείμενα. Δεν αποτελεί φαντασία. Τα φανταστικά πράγματα συμπεριφέρονται διαφορετικά.


FrancisSteen: Μπορούμε να το αποκαλέσουμε αυτό το νόημα της καρέκλας καθαυτής;


Bohm: Όχι, δεν μπορούμε να πούμε «η καρέκλα καθαυτή,» γιατί τι νόημα έχει αυτό; Πιστεύω ότι πρέπει να το μεταφέρουμε αυτό στο κοσμικό επίπεδο, για να πούμε ότι το νόημα είναι το όλο. Αυτό βρίσκεται κοντά στην Ανατολική άποψη ότι η ύλη και η συνείδηση είναι αχώριστες, και ότι υπάρχει κάτι που θα μπορούσαμε να πούμε πρωτο-συνείδηση, πρωτο-νόημα ή πρωτο-νοημοσύνη πριν από την ύλη. Αυτό υπονοεί ότι η μηχανιστική άποψη της ύλης είναι περιορισμένη, και ότι αν κοιτάξουμε προσεκτικά την κβαντομηχανική γίνεται σαφές ότι η μηχανιστική άποψη δεν δουλεύει σωστά.Επομένως, οδηγούμαστε σε μια άποψη σύμφωνα με την οποία υπάρχει μια τεράστια ολότητα νοήματος- και υπάρχουν υποσύνολα ολότητας νοήματος, κοκ. Και ότι χάρη σε αυτά τα υποσυστήματα νοήματος έχουμε τις σχετικά ανεξάρτητες δομές.


RupertSheldrake: Οπότε λέτε ότι το νόημα είναι η ύπαρξη και ότι το σώμα είναι επίσης ύπαρξη. Αν δούμε τη βαρύτητα κατά αυτόν τον τρόπο, το μοντέλο σας φαίνεται να δουλεύει πολύ καλά, επειδή μπορούμε να δούμε την ύλη σαν το σώμα και το βαρυτικό πεδίο σαν τη σημασία του νοήματος. Τότε έχουμε κάθε λογής συγκεκριμένα υποσυστήματα, όπως ηλιακά συστήματα, με το ιδιαίτερο νόημά τους και τη σωμα-σημασία τους. Έχετε δουλέψει το μοντέλο σας στο πλαίσιο των βαρυτικών πεδίων;


Bohm: Όχι. Έχω εστιάσει στην κβαντομηχανική πλευρά.


Sheldrake: Φαίνεται ότι ταιριάζει πολύ καλά· Εννοώ οτιδήποτε είπατε σχετικά με το ηλεκτρόνιο και το σχετιζόμενο πεδίο του φαίνεται να εφαρμόζεται στην ύλη γενικότερα.


Bohm: Μπορούμε να το δούμε έτσι: Η ουσία είναι ότι στη φυσική η βαρύτητα μπορείεπίσης να ερμηνευτεί με ένα μηχανιστικό τρόπο, με όρους αντικειμένων που ασκούν το ένα στο άλλο δυνάμεις. Τώρα, μπορούμε να παράσχουμε έναν εναλλακτικό τρόπο προσέγγισης του θέματος. Αλλά αυτό που είναι περίεργο για την κβαντομηχανική είναι ότι η παλιά μηχανιστική προσέγγιση δενείναι επαρκής.


Sheldrake: Ναι, αλλά έχοντας φτάσει στο συμπέρασμα ότι ολόκληρο το σύμπαν, όντας καθαυτό, είναι το νόημα, τότε η άποψή σας πρέπει να εφαρμοστεί και στη βαρύτητα.


Bohm:Μπορεί να εφαρμοστεί οπουδήποτε. Αλλά εντούτοις, μακροσκοπικά αντικείμενα, ως ένα βαθμό, έχουν μια αξιοσημείωτη ανεξαρτησία.Ακολουθούν κατά πολύ τις δικές τους δεξαμενές πληροφορίας ενώ δεν έχουμε τόση ανεξαρτησία στο κβαντομηχανικό επίπεδο.


Sheldrake: Κι όμως, όχι. Εννοώ ότι ξέρουμε ότι το φεγγάρι δεν ακολουθεί απλά τη δική του δεξαμενή πληροφορίας, αφού σχετίζεται σε μεγάλο βαθμό με τη γη και τον ήλιο, και ολόκληρο το ηλιακό σύστημα μοιάζει να έχει ακριβώς την ιδιότητα στην οποία αναφερθήκατε ως κοινή δεξαμενή πληροφορίας.


Bohm: Μπορούμε να το δούμε κι έτσι, αλλά μπορούμε να το δούμε και διαφορετικά. Αυτό είναι ένα ενδιαφέρον σημείο: η φυσική μπορεί να ιδωθεί με δύο τρόπους, είτε μηχανιστικά ή τελεολογικά. Ο μηχανιστικός τρόπος, πιστεύω, είναι σε όλους γνωστός· σκεφτόμαστε όλους αυτούς τους πλανήτες να κινούνται, είναι συγκεκριμένα αντικείμενα, κινούμενα χάρη στην αδράνειά τους υπό τη δύναμη της βαρύτητας, η οποία τα τραβά και τα σπρώχνει, το ένα σώμα με το άλλο, δημιουργώντας τροχιές- αυτό είναι μηχανιστικό.


Από την άλλη μεριά, μια διαφορετικά προσέγγιση δημιουργήθηκε από ανθρώπους, όπως ο Lagrangeκαι ο Hamiltonτον δέκατο-ένατο αιώνα, η οποία είναι τελεολογική, ή τουλάχιστον μοιάζει τέτοια.  Σύμφωνα με αυτήν την προσέγγιση, η κίνηση δεν αντιμετωπίζεται πλέον μηχανιστικά. Αντίθετα, περιγράφεται λέγοντας ότι τα αντικείμενα κινούνται για μια ολόκληρη χρονική περίοδο με τέτοιον τρόπο ώστε να ελαχιστοποιείται μια συγκεκριμένη συνάρτηση που ονομάζεται Λαγκρανζιανή (Lagrangian). Δεν ξέρω αν το καταλαβαίνετε αυτό, αλλά μπορούμε να φανταστούμε μια τροχιά για μια συνολική χρονική περίοδο και βρίσκουμε ότι μια συγκεκριμένη συνάρτηση αυτής της τροχιάς, η οποία είναι μάλλον αφηρημένη, ελαχιστοποιείται. Έτσι μοιάζει ότι το αντικείμενο κινείται με τέτοιον τρόπο σαν να σκεφτόταν «τι πρέπει να κάνω προκειμένου να ελαχιστοποιήσω τη Λαγκρανζιανή μου;»


Μπορούμε να το δούμε κατ’ αυτόν τον τρόπο. Είναι συνηθισμένο στην επιστήμη να υπάρχουν δύο αρκετά διαφορετικοί τρόποι να βλέπουμε το ίδιο φαινόμενο, δύο νοήματα που μπορούμε να δώσουμε. Δεν υπάρχει κάποιο κοινό νόημα και αυτό αποτελεί ένα από τα δημιουργικά χαρακτηριστικά του νοήματος.


Sheldrake: Αν, όπως προτείνετε, η ταυτότητα εξαρτάται από το νόημα, τότε τι συμβαίνει με την ταυτότητα των συστημάτων στο χρόνο; Θέλω να πω, αν το νόημα είναι σκοπός ή πρόθεση η οποία κατευθύνεται προς το μέλλον, θα λέγατε πως οτιδήποτε, όπως ένα σωματίδιο, ένας πλανήτης, ένα φυτό, ένα ζώο ή ένας άνθρωπος, διατηρείται στο χρόνο μέχρι κάποιο σημείο, χάρη σε αυτόν το σκοπό;Το νόημα που μας κατευθύνει μέσα στο χρόνο παράγει μια συνέχεια του σώματος διαμέσου του χρόνου. Επομένως η διατήρηση στο χρόνο βασίζεται στην πραγματικότητα σε αυτήν τη σκοπιμότητα.


Bohm: Ναι, πιστεύω πως αν ακολουθήσουμε αυτό το προχωρημένο μοντέλο, θα καταλήξουμε σε κάτι σαν αυτό: «Ξέρουμε ότι τίποτεδεν διαρκεί για πάντα.» Είναι αντιληπτό ότι ακόμα και τα λεγόμενα στοιχειώδη σωματίδια, όπως τα πρωτόνια, κάποια στιγμή θα διασπαστούν.Τίποτε που να ξέρουμε δεν διαρκεί για πάντα, και επιπλέον αν βρεθούμε μέσα σε μια μαύρη τρύπα ή αν πάμε πίσω μέχρι τη μεγάλη έκρηξη,τα πάντα εξαφανίζονται.


Επομένως, πρέπει να αναρωτηθούμε τι νόημα έχει να πούμε ότι κάποια πράγματα διατηρούνται. Αν ακολουθήσουμε την άποψη που προτείνω, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η διατήρηση κάποιου πράγματος είναι ένα είδος νοήματος. Το νόημά του είναι «Πρέπει να συνεχίσω να υπάρχω, πρέπει να φτάσω το στόχο μου,» όποιος κι αν είναι αυτός. Το απλούστερο νόημα είναι «Πρέπει να συνεχίσω να υπάρχω,» ενώ το πιο πολύπλοκο είναι «Θέλω να αλλάξω κατά κάποιον τρόπο.» Έτσι μπορούμε τελικά να πούμε ότι η διατήρηση οποιουδήποτε πράγματος οφείλεται σε κάποιο είδος νοήματος που σημαίνει «συνέχεια τη ύπαρξης.»


Sheldrake: Ή στην περίπτωση της αδράνειας «μείνε εκεί που είσαι;»


Bohm: «Συνέχισε να κινείσαι, συνέχισε να κάνεις αυτό που έκανες.»


Sheldrake: Αλλά θα μπορούσε να αποτελέσει μια θαυμάσια εξήγηση της αδράνειας- Όταν αυτές οι αρχές εφαρμοστούν στη βαρύτητα ή στην αδράνεια, φαίνεται ότι θα μπορούσαμε να επαναπροσδιορίσουμε την κλασσική φυσική και τη θεωρία του Einstein.


Bohm: Αυτό αποτελεί ένα παράδειγμα του να πούμε ότι τα ίδια φαινόμενα μπορούν να γίνουν κατανοητά με διαφορετικά νοήματα. Έχετε πράγματι δίκιο, αυτό μπορεί να γίνει. Ας αναφέρουμε τη λέξη «αδράνεια-» βλέπουμε ότι πρόκειται απλά για μια λέξη που καλύπτει την άγνοιά μας. Γιατί «αδράνεια» απλά σημαίνει ότι κάτι συνεχίζει να κάνει αυτό που έκανε πριν. Δεν εξηγεί γιατίτο κάνει. Απλά υποθέτουμεότι το κάνει.


Η επιστήμη πρέπει πάντα να υποθέτει κάτι, και στη συνέχεια να εξηγεί κάτι άλλο με αυτό. Έτσι μπορούμε να αρχίσουμε υποθέτοντας την αδράνεια και να ερμηνεύσουμε στη συνέχεια πολλά άλλα πράγματα. Αλλά τότε έρχεται κάποιος και λέει: «Γιατί πρέπει να υπάρχει αδράνεια;» Μπορούμε πάντα να αμφισβητούμε όλα όσα έχουν υποτεθεί. Για παράδειγμα, ο Νεύτωνας έκανε συγκεκριμένες υποθέσεις οι οποίες έγιναν δεκτές για εκατοντάδες χρόνια, εωσότου ο Einsteinαμφισβητώντας κάποιες από αυτές τις άλλαξε. Αλλά και αυτός δέχτηκε την έννοια της αδράνειας. Η εικόνα που έδωσε ήταν ότι αποδεχόμενοι αρχικά την αδράνεια της ύλης, θα μπορούσαμε στη συνέχεια να εξηγήσουμε μέσω της έννοιας της καμπυλότητας του χώρου το γιατί υπάρχει βαρύτητα. Αλλά και πάλι, αυτό δεν εξηγεί γιατί η ύλη έχει αδράνεια.


Αλλά τώρα ερχόμαστε και λέμε «Θα ήθελα να απαντήσω σε αυτήν την ερώτηση, θέλω να αποκτήσω ένα νέο νόημα.» Τότε θα μπορούσαμε να πούμε «ίσως η ύλη έχει αδράνεια, επειδή έχει κάποια μορφή πληροφορίας η οποία διαρκώς πληροφορεί την ύλη να συνεχίζει να κινείται ό,τι κι αν κάνει.» Ούτε και αυτό δεν θα αποτελούσε μια τελική εξήγηση, επειδή κάποτε κάποιος άλλος θα μας ρωτήσει «γιατί να σημαίνει αυτό;»


Έτσι όλο το νόημα της επιστήμης είναι να ξεκινήσουμε με κάποιες υποθέσεις και να δούμε αν μπορούμε να εξηγήσουμε ένα ευρύ πεδίο πραγμάτων χρησιμοποιώντας ελάχιστες υποθέσεις. Αυτό μας επιτρέπει να κατανοήσουμεότι πολύ περισσότερα πράγματα μπορούν να εξηγηθούν απ’ όσα είχαμε αρχικά υποθέσει.


Hankey: Η πρότασή σας επομένως είναι ότι η ύλη διαρκώς ενημερώνεται. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι το μοντέλο σας είναι όχι μόνο αιτιακό αλλά και αυστηρά ντετερμινιστικό;


Bohm: Όχι απαραίτητα.Αυτός  ο ντετερμινισμός είναι μόνο σχετικός με την έννοια ότι αυτά τα συστήματα είναι πάντα ανοικτά. Αν παίρναμε το σύστημα ενός σωματιδίου θα έμοιαζε ντετερμινιστικό, αλλά ύστερα, με το που εισέρχεται στο σύστημα πολλών σωμάτων, εξαρτάται από μια κοινή δεξαμενή πληροφορίας. Έτσι οτιδήποτε θα μπορούσε να το ερμηνεύσει ως ένα σωματίδιο, δεν το καθορίζει πια. Και αυτό το σύστημα πολλών σωματιδίων μπορεί να αποτελέσει μέρος ενός μεγαλύτερου συστήματος που να διαθέτει τη δική του δεξαμενή, και ούτω καθεξής. Έτσι μπορούμε να πούμε ότι δεν υπάρχει κάποιος τελικός καθορισμός αλλά στην πραγματικότητα μόνο σχετικόςντετερμινισμός ανάλογα με το πλαίσιο.


Steen: Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ξανά το μοντέλο σας σχετικά με το πείραμα των δύο οπών; Με ποια έννοια μπορούμε να θεωρήσουμε τα σωματίδια ως αυτό-ενεργά συστήματα; Μπορεί να υποθέτετε, για παράδειγμα, ότι δεν κινούνται εξαιτίας της δικής τους αδράνειας.


Bohm: Ίσως ακόμα κι αυτή η εγγενής δραστηριότητα να εξαρτάται από ένα βαθύτερο επίπεδο νοήματος· βλέπετε, το νόημα δεν μπορεί ποτέ να είναι πλήρες.


MattiBergstrom: Υπάρχουν διαφορετικά είδη ύπαρξης, ή είναι η ύπαρξη πάντα η ίδια, χωρίς δομή;


 Bohm: Το νόημα αποτελεί μέροςτης ανάπτυξης δομής, αλλά κάθε δομή ακολουθεί το νόημά της. Αν θεωρήσουμε τη δομή ενός μορίου σύμφωνα με την κβαντομηχανική, αυτή θα εξαρτάται από τη δεξαμενή πληροφορίας που βρίσκεται στην κυματοσυνάρτηση ολόκληρου του συστήματος Έτσι ανάλογα με τη δεξαμενή πληροφορίας μπορούμε να έχουμε τη μία δομή ή την άλλη. Η κβαντομηχανική χρησιμοποιείται και για την εξήγηση της χημείας, ως η καλύτερη θεωρία που είναι προς το παρόν διαθέσιμη. Μπορούμε είτε να πούμε πως είναι ένα φορμαλιστικό σύστημα και ότι στη συνέχεια οι άνθρωποι το χρησιμοποιούν για να κάνουν τους υπολογισμούς. Ή αλλιώς μπορούμε να προσπαθήσουμε να ερμηνεύσουμε την κβαντομηχανική, να βρούμε το νόημά της.


Τώρα αν ακολουθήσουμε την ερμηνεία που έχω προτείνει εδώ, μπορούμε να δούμε ότι οι μοριακές δομές καθορίζονται από την κυματοσυνάρτηση για την οποία είπα ότι είναι η δεξαμενή πληροφορίας. Έτσι δεν μπορούμε να κατανοήσουμε τη χημεία παρά μόνο στη βάση της πληροφορίας και του νοήματός της. Αυτό δεν είναι κάτι κοινώς γνωστό ή αποδεκτό, αλλά πιστεύω πως πρόκειται για μια αρκετά συνεπή πρόταση.


Bergstrom: Αλλά αυτό που ρώτησα ήταν αν η ύπαρξη έχει κάποια εσωτερική δομή ή αν πρόκειται πάντα για το ίδιο πράγμα· δηλαδή, αν το νόημα είναι η ύπαρξη και αν υπάρχουν πολλών ειδών νοήματα…


Bohm: ...τότε για κάθε νόημα θα υπάρχει και διαφορετική ύπαρξη, αυτό προτείνω. Και πάλι θέλω να πω ότι εδώ δεν πρόκειται να καταλήξουμε σε οριστικές απαντήσεις. Θα προτείνουμε κάτι και θα δούμε αν οδηγεί σε κάτι εποικοδομητικό το οποίο θα βοηθήσει στην κατανόηση. Αλλιώς θα εγκαταλείψουμε τη μία έννοια του νοήματος και θα αναλογιστούμε κάποια άλλη.


Ένας από τους λόγους να οδηγήσουμε τη φυσική τόσο μακριά είναι ότι υπάρχουν πολλά διαφορετικά νοήματα που μπορούν να δοθούν στο ίδιο φαινόμενο, και αυτό απαιτεί μια δημιουργική προσέγγιση που να τα εξετάζει όλα. Με κάποιον τρόπο έχουμε έναν διάλογο ανάμεσα σε αυτά, και αυτό μπορεί να οδηγήσει σε ένα άλλο νόημα. Αυτό το νόημα δεν είναι στατικό, δεν πρόκειται να καταλήξουμε σε μια απόλυτη εικόνα του σύμπαντος κατά αυτόν τον τρόπο. Ελπίζω ότι σταθερά κατανοούμε το αντικείμενο ολοένα και βαθύτερα· είναι σχεδόν σαν ένα έργο τέχνης. Δηλαδή, τα νοήματα ενός έργου τέχνης για τον καλλιτέχνη είναι συνεχώς διαφορετικά.


Όταν μεταφράζουμε μια φυσική θεωρία, αποκτάμε το νόημά της. Και οι φυσικές θεωρίες, όπως έχω εξηγήσει, μπορούν να έχουν ένα πλήθος νοημάτων. Οι άνθρωποι μπορεί να προτιμούν το ένα ή το άλλο, και αρχίζουν να σκέφτονται ότι κάποιο νόημα είναι και το μοναδικό. Αλλά καθώς προεκτείνουμε τη δεδομένη άποψη βρίσκουμε πάντα ότι στα όρια τα πράγματα είναι κάπως ασαφή- ερμηνεύουμε αυτές τις ασάφειες και προσπαθούμε να τις αποσαφηνίσουμε. Αλλά ακόμα κι αυτό θα μας οδηγήσει σε ένα ευρύτερο πλαίσιο το οποίο τελικά θα έχει τα ασαφή του όρια.


Έτσι δεν πρόκειται να καταλήξουμε σε ένα τελικό νόημα: η ίδια η δομή του νοήματος είναι τέτοια ώστε δεν μπορούμε να καταλήξουμε σε οριστικά συμπεράσματα. 

Πολιτισμός, δημιουργικότητα και διάλογος


Hankey:Θα ήθελα να θεωρήσω την πρότασή σας ότι το νόημα είναι η ύπαρξη, σε σχέση με την προσέγγιση της Ανατολικής φιλοσοφίας, και εκείνη της Βεδικής επιστήμης ειδικότερα. Υπάρχει μια διαφορά σε αυτήν, γιατί ενώ αντιμετωπίζετε τη συνείδηση ως μια δυναμική δομή, η Ανατολή υπογραμμίζει μια πιο στατική δομή. Αλλά η άποψή σας είναι παρόμοια με την Ανατολική έννοια ότι το νόημα συνδέεται με συσχετίσεις. Για παράδειγμα, σε ένα λεξικό, το νόημα είναι μια συσχέτιση των λέξεων. Η συνείδηση είναι κάτι που εγγενώς συσχετίζεται με τον εαυτό του, διαθέτει αυτογνωσία. Συνεπάγεται έτσι ότι αν το νόημα συνδέεται με συσχετίσεις, και αν η συνείδηση διαθέτει αυταναφορά, τότε η συνείδηση γίνεται κάτι με εγγενέςνόημα. Τώρα, στη Βεδική φιλοσοφία η ύπαρξη αποτελεί εγγενώς τη συνείδηση και έτσι βλέπει κάποιος ότι το νόημα είναι η ύπαρξη.

Bohm: Υπάρχουν δύο προσεγγίσεις, αλλά δεν έχουν ακόμη φτάσει ως εδώ. Η στατικότητα της Ανατολικής προσέγγισης μπορεί να οφείλεται στην έμφαση που δίνει στην πληρότητα ή ολότητα της ύπαρξης που έχει ως αποτέλεσμα την αναστολή της εξωτερικής δράσης. Η Δύση υπογραμμίζει τον ελλιπή χαρακτήρα της ύπαρξης ως κάτι δυναμικό και μεταβαλλόμενο, γεγονός που καθιστά τη δράση να φαίνεται σημαντική. Οπότε, αισθάνομαι ότι πρέπει να προχωρήσουμε πέρα από αυτές τις δύο προσεγγίσεις σε κάποιο δημιουργικό ενδιάμεσοπεδίο, το οποίο δεν είναι ούτε το ένα ούτε το άλλο.


Κάθε πολιτισμός έχει την αξία του. Προφανώς υπάρχει μια υψηλή αξία στη φιλοσοφία της Ανατολής, και η αξία της Δύσης έγκειται στο γεγονός ότι παρήγαγε την τεράστια δύναμη της επιστήμης και της τεχνολογίας. Από την άλλη πλευρά, αυτή η δύναμη είναι πολύ επικίνδυνη και καταστροφική, αλλά και η υπερβάλλουσα ανατολίτικη πίστη της ακινησίας ήταν επίσης επικίνδυνη.


Το σημαντικό σημείο είναι ότι καμία από τις δύο προσεγγίσεις δεν παρήγαγε στην πραγματικότητα έναν επαρκή πολιτισμό. Η Ανατολή όχι μόνο παρήκμασε από το αρχικό δημιουργικό της στάδιο αλλά τώρα κυρίως υιοθετεί τη Δυτική επιστήμη, τεχνολογία και ούτω καθεξής. Η Δύση καταρρέει με το δικό της τρόπο. Καθένας από αυτούς τους πολιτισμούς έφτασε στα άκρα- ίσως ήταν αρχικά παρόμοιοι, αλλά στη συνέχεια, σιγά-σιγά απομακρύνθηκαν. Οι πολιτισμοί είναι νόημα, η Ανατολή έχει ένα είδος νοήματος, ενώ η Δύση ένα άλλο. Είναι το νόημα της Δύσης που την κάνει Δύση, και είναι το νόημα της Ανατολής που την κάνει Ανατολή. Νομίζω ότι τα δύσκολα θέματα που σχετίζονται με αυτές τις πολιτιστικές έννοιες θα πρέπει να ερευνηθούν σε έναν διάλογο. Ένας διάλογος ανάμεσα σε αυτούς τους πολιτισμούς θα μας φέρει σε κάτι νέο.


Η δύναμη του νοήματος είναι ότι οργανώνει πλήρως την ύπαρξη. Πολύ λεπτές πολιτισμικές έννοιες έχουν τεράστια δύναμη πάνω στην ύπαρξη. Ως εκ τούτου, απαιτείται εξαιρετική σαφήνεια σε αυτά τα λεπτά επίπεδα, και αυτό είναι το σημείο όπου οι πολιτισμοί φαίνεται να έχουν κάνει λάθος, στο να μην έχουν αυτήν τη σαφήνεια. Ίσως κάποιοι άνθρωποι να τη διέθεταν στην αρχή, αλλά εκείνοι που ακολούθησαν άρχισαν να τη χάνουν.


Hankey:Αλλά η Ανατολή δεν τονίζει απλά τη σταθερότητα. Δίνει έμφαση στη δράση και στη μη δράση, και στο αντίστροφο, που σημαίνει ένα δυναμικό ταίριασμα στο πλαίσιο όλων των πραγμάτων.


Bohm: Αυτό είναι αλήθεια, αλλά ωστόσο, αυτό που πραγματικά συνέβη είναι ότι ο στατικός παράγοντας υπερτονίστηκε. Βλέπετε, κανένας δεν έλυσε το πρόβλημα πώς να εμποδιστεί ο εκφυλισμός του αρχικού οράματος.


Hankey:Μα το αρχικό όραμα όντωςανανεώνεται.


Bohm: Είναι αρχικά καινούργιο, αλλά κανένας δεν έλυσε το πρόβλημα πώς το όραμα μπορεί να ανανεώνεται διαρκώς. Γίνεται πιο στατικό, περισσότερο ένα συνήθειο. Το αντικείμενο γίνεται, όπως έλεγα, μια προδιάθεση που σταδιακά γίνεται δεδομένη. Μεταδίδεται από γενιά σε γενιά ως προδιάθεση, και οι άνθρωποι που την ασπάζονται δεν την κατανοούν στον ίδιο βαθμό με εκείνους που την είχαν, επειδή απλά μιμούνται την προδιάθεση χωρίς να καταλαβαίνουν το νόημα από το οποίο προήλθε. Μπορεί να κατανοούν μέρος της, αλλά όχι τόσο καλά όσο εκείνοι που προηγήθηκαν. Κάθε επόμενη φορά γίνεται ολοένα και ασθενέστερη.


Είναι αυτή η επανάληψη από γενιά σε γενιά που ενισχύει τη συνήθεια να ακολουθούμε τους παλιούς τρόπους σκέψης και όλες τις παλιές κοινωνικές σχέσεις και την παλιά νοοτροπία. Ειδικά τώρα, αυτό το πρόβλημα πρέπει να επιλυθεί αν θέλουν οι πολιτισμοί να επιβιώσουν. Τον παλιό καιρό, θα μπορούσαμε να πούμε «εντάξει, ένας πολιτισμός θα μπορούσε να πεθάνει και ένας άλλος να ξεκινήσει» αλλά τώρα με τη σύγχρονη τεχνολογία μπορούμε να καταστρέψουμε τα πάντα. Το πρόβλημα έχει γίνει πολύ πιο επείγον.


Επομένως, το καίριο ερώτημα είναι το εξής: Είναι δυνατόν να έχουμε έναν συνεχώς δημιουργικό πολιτισμό; Με το πού ξεκινήσει να υπάρχει ένας πολιτισμός, τα νοήματά του καθίστανται επαναλήψιμα και αρχίζουν σταδιακά να φθίνουν. Παρόλα αυτά, χρειαζόμαστε έναν πολιτισμό.


Ακροατής: Έχει να κάνει και με τη δύναμη, επίσης, δεδομένων των δομών εξουσίας. Οι άνθρωποι με ισχύ μπορεί να μην είναι αυτοί που δημιουργούν.


Bohm: Βλέπετε, αυτόματα υποθέτουμε ότι πρέπει να επιδιώκουμε την εξουσία. Αλλά αν ρωτήσουμε τον εαυτό μας γιατί θα έπρεπε κάποιος να αναζητά τη δύναμη, και αν το σκεφτούμε, μπορούμε να δούμε ότι πολύ λίγοι έχουν πετύχει την ευτυχία μέσω της δύναμης, ενώ πολλοί άνθρωποι έχουν πολλή δυστυχία. Αλλά αυτό που συνέβη είναι ότι ο πολιτισμός απέκτησε σιγά-σιγά το συνήθειο να δίνει μεγάλη αξία στην εξουσία. Γι’ αυτό η ισχύς συναρπάζει τους ανθρώπους, τους δίνει ενέργεια και αρχίζουν να την επιδιώκουν.


Η έννοια της δύναμης τότε φαίνεται να είναι εξαιρετικά σημαντική. Το αίσθημα του να διαθέτουμε μια μεγάλη εξουσία, μια θεϊκή δύναμη, οδηγεί σε μια υπερδιέγερση. Η αδρεναλίνη ρέει, η καρδιά χτυπά, τα πάντα αρχίζουν να κινούνται, ένα άτομο βρίσκει όλη την ενέργειά του να κατευθύνεται στην απόκτηση εξουσίας. Έτσι, καταλήγουμε σαν το Ναπολέοντα, τον Καίσαρα ή κάποιον παρόμοιο. Αλλά μπορούμε να ρωτήσουμε τον εαυτό μας γιατί κάποιος ο οποίος προφανώς διαθέτει μεγάλες ικανότητες, όπως ο Ιούλιος Καίσαρας, πιάστηκε σε αυτήν την παγίδα. Η κατάληξη ήταν η δολοφονία του. Τελικά, δεν τον ωφέλησε σε τίποτε.


Η εξουσία είναι μια πολύ λεπτή έννοια την οποία η κοινωνία ανέπτυξε σταδιακά. Αν κτίσουμε μια μεγάλη δομή όπως ένα κράτος και κάποιος κοιτάξει αυτήν τη δομή και σκεφτεί ότι μπορεί να έχει τον έλεγχό της, τον διεγείρει, έχει μια μεγάλη αξία. Αλλά πρόκειται μόνο για μια ψευδαίσθηση.


Αυτό που έχει πραγματικά αξία θα ήταν να έχουμε μια συνεχώς δημιουργική κουλτούρα. Έτσι προτείνω ότι τέτοια δημιουργικότητα σχετίζεται με μια συνεχή ανακάλυψη νέων νοημάτων. Σε γενικές γραμμές ξεκινάμε από τα παλιά νοήματα και συνήθως κάνουμε μικρές αλλαγές σε αυτά. Κάποιες φορές, ωστόσο, μπορεί να αντιληφθούμε μια μεγάλη αλλαγή νοήματος. Μια ιδέα στην πραγματικότητα αλλάζει με θεμελιώδη τρόπο, παρότι κάποια χαρακτηριστικά διατηρούνται όσο μεγάλη κι είναι αυτή η αλλαγή.


GeorgeWikman: Αλλά τι πραγματικά συμβαίνει όταν κάποιος αντιλαμβάνεται ένα νόημα;


Bohm: Αυτό είναι το δημιουργικό βήμα. Αν μπορώ να πω ότι το νόημα είναι η ύπαρξη και κάτι νέο γίνεται αντιληπτό ως νόημα, κάτι έχει αλλάξει στην ύπαρξη. Για παράδειγμα, όλες οι αντιλήψεις που έλαβαν χώρα στην επιστήμη άλλαξαν το νόημα του κόσμου για μας, και αυτό άλλαξε τον κόσμο. Πρώτα άλλαξε με την έννοια ότι το είδαμε διαφορετικά· αλλά η επιστήμη επίσης άλλαξε το φυσικό, το σωματικό επίπεδο. Ολόκληρη η γη έχει αλλάξει, και θα μπορούσε να έχει αλλάξει πιο πολύ, προς το καλύτερο ή προς το χειρότερο. Επομένως, τουλάχιστον στη δική μου εμπειρία, το νόημα και η ύπαρξη είναι ταυτόχρονα παρόντα.


Και το προτείνω αυτό γενικότερα. Έτσι αν κάποιος βλέπει ένα διαφορετικό νόημα στην κοινωνία ή στη ζωή, αυτό θα αλλάξει την κοινωνία. Κάθε επανάσταση έχει προέλθει από κάποιον που είδε ένα διαφορετικό νόημα στην ανθρώπινη κοινωνία. Για παράδειγμα, το νόημα που μερικοί άνθρωποι είδαν ήταν εκείνο μιας πολύ στατικής κοινωνίας, όπου ο καθένας βρισκόταν στη δεδομένη θέση του, και αυτός που ήταν στην κορφή κοίταζε αφ’ υψηλού τους από κάτω. Τότε κάποιοι άλλοι είδαν ένα διαφορετικό νόημα, σύμφωνα με το οποίο οι άνθρωποι πρέπει να είναι ίσοι. Αυτό το διαφορετικό νόημα ήταν η δύναμη που προκάλεσε την αλλαγή. Τότε, αν οι άνθρωποι απογοητεύονται, αυτό το νόημα χάνει την αξία του και καταρρέει. Έτσι, όσο ισχύει το βασικό νόημα, η κοινωνία θα είναι ισχυρή και υγιής, και όταν αυτό το νόημα φθίνει, η  κοινωνία πλέον δεν θα λειτουργεί.


PaavoPylkkanen: Νωρίτερα αναφέρατε ότι είναι η προσπάθεια της μετάδοσης μηνυμάτων στις νέες γενιές που κάνει τα νοήματα να φθίνουν. Αλλά τι σημαίνει για εσάς η πρόταση «το νόημα είναι η ύπαρξη» στην εκπαιδευτική διαδικασία; Τουλάχιστον υποδηλώνει ότι ένας μαθητής θα γίνειόλα τα νοήματα που του παρουσιάζονται, και αν αυτά τα νοήματα είναι σταθερά, ο μαθητής θα καταλήξει να είναι άκαμπτος. Από την άλλη πλευρά, αν η εκπαίδευση εμπλέκει νέα, δημιουργικά νοήματα, οι μαθητές θα γίνουν δημιουργικοί λόγω της ίδιας της παρουσίας αυτών των νοημάτων. Δεν ισχύει ότι αν το νόημα είναι η ύπαρξη, δεν θα χρειαζόταν να εφαρμόζουμε νοήματα, αλλά το αποτέλεσμα θα ήταν πιο αυθόρμητο;


Bohm: Ναι, νομίζω ότι αν κάποιος αντιλαμβάνεται ένα νέο νόημα, δεν το αντιλαμβάνεται πρώτα, και στη συνέχεια προσπαθεί να το διαμορφώσει, αλλά μάλλον, έχει ήδηαλλάξει. Βλέπετε, τον επηρεάζει βαθιά. Αυτό μπορούμε να το δούμε ακόμη και στην επιστήμη. Υπάρχει το παράδειγμα του Αρχιμήδη ο οποίος, όταν μπήκε στη μπανιέρα του, συνειδητοποίησε ότι ο όγκος του νερού που εκτοπίζεται από ένα αντικείμενο είναι ανεξάρτητο από το σχήμα του αντικειμένου. Συγκινήθηκε τόσο βαθιά από αυτήν την ανακάλυψή του που φώναξε «Εύρηκα!,» βγήκε από την μπανιέρα και έτρεξε έξω- τουλάχιστον έτσι λένε. Το θέμα είναι ότι οι άνθρωποι θα συμπεριφέρονται με αυτόν τον τρόπο, όταν αντιλαμβάνονται ένα νέο νόημα.


Είναι επομένως το νόημα που δίνει αξία- η αντίληψη ενός νέου νοήματος θα συγκινήσει τους ανθρώπους βαθύτατα. Οι άνθρωποι αντιλήφθηκαν το νόημα της ισότητας και της δημοκρατίας, και αυτό προκάλεσε μεγάλες επαναστάσεις. Στη συνέχεια οι άνθρωποι αντιλήφθηκαν το νόημα του σοσιαλισμού, γεγονός που παρήγαγε παγκόσμιες αναταράξεις. Σχετικά πρόσφατα οι άνθρωποι έχασαν αυτά τα νοήματα και έγιναν διεφθαρμένοι- ή ίσως καθώς η κοινωνία έγινε διεφθαρμένη οι άνθρωποι έχασαν τα νοήματά τους. Αλλά η δύναμη πίσω απ’ όλα αυτά τα κινήματα είναι το νόημα. Δεν είναι ότι πρώτα κάποιος βλέπει το νόημα και έπειτα αποφασίζει να το εφαρμόσει, αλλά τη στιγμήπου αντιλαμβάνεται το νόημα αποκτά την ισχύ.


Pylkkanen: Αλλά τότε, μπορούμε να πούμε πως όταν χάνουμε τη δημιουργικότητα χάνουμε και τη δύναμη.


Bohm: Ναι, όταν χάνουμε τη δημιουργικότητα, η δύναμη χάνεται.


JohnBriggs: Εξισώνετε τη δημιουργικότητα με το νόημα;


Bohm: Ναι,προς τη κατεύθυνση ενός νέου νοήματος, μια φρέσκια σταθερή αντίληψη του νοήματος.


Briggs: Οπότε όταν μιλάμε για την απώλεια του νοήματος, στην πράξη δεν μπορούμε να χάσουμε το νόημα επειδή υπάρχουν άλλα νοήματα...


Bohm: Μπορούμε να χάσουμε τη δημιουργικότητα του νοήματος, και να οπισθοδρομήσουμε σε άκαμπτα μηχανιστικά νοήματα.


Briggs: Μπορείτε να πείτε κάτι σχετικά με το σχόλιό σας στο τέλος της εργασίας σας, όπου συζητάτε το διάλογο και το νόημα; Φαίνεται ότι μια κατεύθυνση που επιλέγετε είναι να προτείνετε μια αλλαγή στο νόημα και στον πολιτισμό μας, μια αλλαγή στον τρόπο που συμπεριφερόμαστε- προφανώς χρειαζόμαστε μια πολύ μεγάλη αλλαγή για να επιβιώσουμε. Ποια είναι η σχέση του διαλόγου με αυτό;


Bohm: Η συνηθισμένη σχέση των ανθρώπων είναι ότι καθένας διατηρεί τις απόψεις του: ορισμένες θεμελιώδεις απόψεις δεν είναι διαπραγματεύσιμες και δεν αλλάζουν. Πάρτε για παράδειγμα τις διαπραγματεύσεις που διεξάγονται μεταξύ της Ανατολής και της Δύσης στη Γενεύη- στην πραγματικότητα οι περισσότερες από τις βασικές θέσεις είναι αδιαπραγμάτευτες και μόνο περιστασιακές αλλαγές είναι δυνατές. Για όσο καιρό ισχύει αυτό, οι διαπραγματεύσεις μπορούν να συνεχιστούν για ένα εκατομμύριο χρόνια και τίποτα να μην συμβεί.


Επομένως, αν οι άνθρωποι κρατούν αδιαπραγμάτευτες θέσεις, αυτό είναι μια σίγουρη συνταγή για την καταστροφή, γιατί ο καθένας θα επιμείνει μέχρις ότου να καταλήξουν σε καυγά. Όπως ο vonClausewitzείπε, ο πόλεμος είναι η συνέχεια της πολιτικής με άλλα μέσα. Αν η πολιτική δεν είναι διαλλακτική, τότε θα προσπαθήσουμε να τακτοποιήσουμε τις διαφορές μας με πόλεμο. Αλλά λόγω των πυρηνικών όπλων, ο πόλεμος δεν αποτελεί πλέον έναν θεμιτό τρόπο για κάτι τέτοιο. Δεν μπορούμε έτσι να ξεπεράσουμε μια κρίση.


Αυτή η δυσκολία στη Γενεύη αποτελεί μόνο μια μεγέθυνση της δυσκολίας η οποία υπάρχει σε κάθε ανθρώπινη σχέση σε όλα τα επίπεδα. Σε κάθε μία υπάρχει ένα κεντρικό σημείο που είναι αδιαπραγμάτευτο. Στο άτομο το επίκεντρο είναι ο εαυτός, και μπορεί να είναι η ομάδα, η οικογένεια, το έθνος, η ιδεολογία, η θρησκεία ή τα χρήματα. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις έχουμε ένα κεντρικό σημείο που μας κάνει να σκεφτούμε «αυτό δεν είναι διαπραγματεύσιμο, ό,τι κι αν συμβεί θα το υπερασπιστώ.»


Το θέμα είναι αν οι άνθρωποι μπορούν πράγματι να συνδιαλεχθούν. Αν ρίξουμε μια ματιά τριγύρω μας και δούμε πώς οι άνθρωποι μιλούν σε διαφορετικές καταστάσεις, θα διαπιστώσουμε ότι οι θέσεις τους είναι απόλυτες. Περιστασιακά μπαίνουν σε φιλονικίες και τσακώνονται, αλλά αυτό που συνήθως συμβαίνει είναι ότι απλά έχουμε μάθει έντεχνα να αποφεύγουμε να αγγίζουμε τέτοιες θέσεις. Επομένως, ο διάλογος είναι επιφανειακός. Οι άνθρωποι όμως δεν ικανοποιούνται με το να μην καταλήγουν πουθενά. Αλλά αν ο διάλογος έπαυε να είναι επιφανειακός, θα ερχόμασταν αντιμέτωποι με τις εκρήξεις που θα προέρχονταν από εκείνες τις αδιαπραγμάτευτες θέσεις. Υπάρχει άραγε ένας δρόμος έξω από το αδιέξοδο; Προτείνω πως αν ήταν δυνατό να ακούμε και τις άλλες θέσεις, αυτό θα οδηγούσε σε μια διαφορετική κατάσταση του νου. Η συνηθισμένη κατάσταση του πνεύματος δεν είναι σε θέση να ακούσει προσεκτικά μια άποψη η οποία έρχεται σε αντίθεση με τη δική του.


Briggs: Φταίει το γεγονός ότι τα νοήματά του είναι απόλυτα;


Bohm: Ναι, λέει: «αυτό είναι απολύτως απαραίτητο». Αυτό είναι πραγματικά η ουσία. Πρόκειται για μια προδιάθεση. Η λέξη «αναγκαίο» (necessary) προέρχεται από το «necesse,» που σημαίνει «μη σταματάς.» Έτσι όταν κάτι είναι απολύτως αναγκαίο, η προδιάθεση είναι «δεν πρέπει να ενδώσω.» Έτσι έχουμε μια σκληρή, άκαμπτη στάση- Αντιτίθεται σε οτιδήποτε, λέει: «όταν θίξεις αυτό το θέμα, δεν θα υποκύψω.» Αλλά υπάρχουν κάθε λογής άνθρωποι, που έχουν τόσο διαφορετικές απόψεις· ο ένας εξαρτάται από το άλλον αλλά παρόλα αυτά δεν μπορούν να δείξουν συγκατάθεση.


Briggs: Οπότε αντί να κρατάμε τα νοήματά μας με έναν απόλυτο τρόπο είναι προτιμότερο να συνειδητοποιήσουμε ότι όλα τα νοήματά μας είναι περιορισμένα. Αυτό ισχύει επειδή υπάρχει πάντα η πιθανότητα να μετακινηθούμε προς ένα ευρύτερο πλαίσιο στο οποίο τα νοήματά μας μπορεί να αλλάξουν.


Bohm: Ναι, τα πάντα μετατίθενται σε κάποιο μεγαλύτερο πλαίσιο. Υποθέστε ότι αντιμετωπίζω κάποια άλλη άποψη που απεχθάνομαι- αυτό είναι γενικά το συναίσθημα. Συνήθως δεν την ακούω, αλλιώς θα της αντιταχθώ, ή θα την αποφύγω. Αλλά ας υποθέσουμε ότι μπορώ να αντέξω αρκετές τέτοιες θέσεις και να πω «εντάξει, θα τις ακούσω, θα προσπαθήσω να καταλάβω τι σημαίνουν.» Συνήθως δεν φτάνουμε μέχρι αυτό το σημείο, δεν μπαίνουμε στη διαδικασία να σκεφτούμε τι μπορεί μια άλλη άποψη να σημαίνει, την απορρίπτουμε πριν καν αναλογιστούμε το νόημά της. Αλλά αν το μυαλό μας μπορεί να διατηρήσει μια σειρά απόψεων χωρίς να απορρίπτει τη σημασία τους, τότε πιστεύω ότι μετακινούμαστε προς μια άλλη κατάσταση, πιο ελεύθερα, και χωρίς εκείνη την ακαμψία.


Briggs: Σε μια στιγμή, θα βρισκόμασταν σε ένα ευρύτερο πλαίσιο αυτόματα.


Bohm: Ναι, απομακρυνόμαστε από την ακαμψία η οποία εμποδίζει τη δημιουργικότητα. Βλέπετε, η δημιουργικότητα απαιτεί την ελεύθερη σκέψη για να μετακινηθεί προς όποια κατεύθυνση η δημιουργικότητα την καλεί. Αν το μυαλό είναι άκαμπτο, δεν μπορεί να είναι δημιουργικό. Οπότεκάθεαπόλυτηθέσησημαίνειτηναπουσίατηςδημιουργικότητας.


Briggs: Μου φαίνεται πολύ δύσκολο για οποιονδήποτε να κατανοήσει με έναν σωματικό τρόπο πώς έχουμε την τάση να κρατάμε απόλυτα τα νοήματά μας. Πρώτα απ’ όλα, δεν δίνουμε σημασία στο συναίσθημα ότι τα κρατάμε απόλυτα, και δεν λογαριάζουμε τη διαφορά ανάμεσα στο τι συναισθήματα αυτό εγείρει και στο πώς νιώθουμε όταν μια προαίσθηση εμφανίζεται. Υπάρχουν νευροφυσιολογικές διαφορές ανάμεσα στο να επιμένουμε στα παλιά νοήματα και στο να βρίσκουμε καινούργια.


Bohm: Αυτό είναι πολύ σωστό. Είχα αρκετούς διαλόγους με ορισμένες ομάδες στην Αγγλία, στο Ισραήλ και στη Γενεύη. Κάτι συνέβη στο Ισραήλ το οποίο ήταν ιδιαίτερα ενδιαφέρον. Μιλούσαμε για διάφορα πράγματα, και κατά τη διάρκεια της συζήτησης κάποιος άρχισε να μιλάει για το πόσο άσχετος ήταν ο Σιωνισμός, αναρωτώμενος ποιο ήταν το νόημά του. Ξαφνικά κάποιος σηκώθηκε έτοιμος να εκραγεί και είπε: «Όχι, τον χρειαζόμαστε, αν δεν είχαμε το Σιωνισμό, όλα θα είχαν καταρρεύσει.»


Η συζήτηση εξελίχθηκε σε κάτι εξαιρετικά φορτισμένο, του είδους που είναι πολύ δύσκολο να εκτονωθεί. Κάθε φορά που κάτι θεμελιώδες όπως αυτό τίθεται υπό αμφισβήτηση, αναπτύσσεται μια τεράστια συναισθηματική φόρτιση. Μπορείτε να αναρωτηθείτε γιατί αυτή δεν υπήρχε πριν. Στην πραγματικότητα υπάρχει, αλλά δεν συνειδητοποιούμε πόσο σημαντικό είναι αυτό για μας· προκύπτει ξαφνικά σε μια στιγμή. Ο διάλογος είναι τόσο ιδιωτικός όσο και δημόσιος, τα συναισθήματα του κάθε ατόμου βιώνονται από όλους όσους συμμετέχουν, λιγότερο ή περισσότερο. Μπορείτε τότε να δείτε την άρρηκτη σύνδεση ανάμεσα στην πνευματική ιδέα και στο συναίσθημα.


Βλέπετε, ο Σιωνισμός είναι μια καθαρά πνευματική ιδέα, έχει μια ορισμένη δομή, κάποιος τον επινόησε κάποτε- πριν δεν υπήρχε. Κάποιος τον σκέφτηκε, και τότε μια μεγάλη αξία συνδέθηκε με αυτόν. Θεωρήθηκε πως ήταν η λύση για όλα τα είδη των προβλημάτων. Η Ευρώπη τότε υπέφερε και κάποιοι σκέφτηκαν ότι θα μπορούσαν ίσως στο Ισραήλ να φτιάξουν μια νέα κοινωνία. Στη συνέχεια όμως δημιουργήθηκε ένα τεράστιο συναισθηματικό φορτίο, έτσι ώστε κάθε φορά που τίθεται υπό αμφισβήτηση δεν υπάρχει καμία υποχώρηση.


Υπάρχει μια παρόμοια συναισθηματική φόρτιση για τον καπιταλισμό και τον κομμουνισμό ή σχεδόν για οποιαδήποτε ερώτηση είναι σημαντική. Οι άνθρωποι γενικά είναι πολύ προσεκτικοί, βλέπουν τη συναισθηματική αντίδραση να έρχεται, και προσπαθούν να την αποφύγουν.


Ακροατής: Πρέπει να εισάγουμε την έννοια της ταυτότητας όταν συζητάμε το συναισθηματικό φορτίο, γιατί είναι ο βαθμός στον οποίο οι άνθρωποι ταυτίζονται με αυτά τα νοήματα που δημιουργεί τη φόρτιση, όταν το νόημα τίθεται υπό αμφισβήτηση.


Bohm: Ναι, αλλά η ταύτιση είναι από μόνη της ένα ακόμη νόημα. Ταυτότητα σημαίνει «έτσι είμαι πάντοτε.» Θεωρώ για κάτι ότι δεν μπορώ να ζήσω χωρίς αυτό, και αυτό το νόημα έχει το συγκεκριμένο πράγμα για μένα. Χωρίς αυτό είμαι χαμένος. Αυτό το είδος νοήματος είναι η αξία, με την έννοια πως μόλις προσδιορίσουμε κάτι αποκτά μέγιστη αξία. Το να ταυτιστούμε με κάτι είναι το ίδιο με το να πούμε «αυτό είναι η ζωή μου.» Οπότε η ταύτιση είναι ένα τέτοιο είδος νοήματος. Κάθε είδους εθνικισμός βασίζεται στο νόημα, η ταύτιση με τη θρησκεία είναι νόημα, η ταύτιση με τα χρήματα είναι νόημα- το χρήμα καθαυτό δεν είναι τίποτε άλλο παρά νόημα.


Hankey: Οπότε λέτε ότι κάποιος θα έχανε την ταυτότητά του αν δεν τη συνέδεε με κάποιο νόημα.


Bohm: Ίσως σε κάποια περίπτωση. Αυτή η πάγια ταύτιση θα χανόταν, αλλά και πάλι θα ξέραμε πού ανήκουμε. Ωστόσο, δεν θα αισθανόμασταν πια τόσο προσκολλημένοι σε συγκεκριμένα πράγματα που ποτέ δεν θα σκεφτόμασταν ότι μπορούμε να τα αλλάξουμε.


Ακροατής: Θα μπορούσε ο διάλογος επίσης να χρησιμοποιηθεί με τον τρόπο του Σωκράτη, για να εκμαιεύει απαντήσεις;


Bohm: Δενείμαι υπέρ αυτού προσωπικά. Βλέπετε, δεν πιστεύω πως μια άποψη θα έπρεπε να εκμαιεύεται· Πιστεύω πως οι απόψεις θα πρέπει να αφήνονται να προκύψουν. Ο Σωκράτης ήταν προφανώς πολύ πιο πάνω από τους περισσότερους από τους συνομιλητές του, θα μπορούσε να τους κάνει σχεδόν ό,τι ήθελε (γέλια). Αν δείτε τους διάφορους ανθρώπους με τους οποίους συνδιαλεγόταν, κάποια από τα αποτελέσματα δεν ήταν εντυπωσιακά, αν τα αναλογιστείτε.


Νομίζω ότι κάτι περισσότερο απαιτείται, ας το θέσουμε έτσι: Αν οι άνθρωποι αρχίσουν να μιλάνε χωρίς να έχουν σκεφτεί τα πράγματα πάρα πολύ, θα καταλήξουν σε παραλογισμούς. Αν απλά τους πει κάποιος ότι είναι χαζοί, θα σταματήσουν να μιλάνε και θα πάψουν να σκέφτονται οι ίδιοι. Πρέπει κατά κάποιο τρόπο να προχωρήσουμε πέρα από αυτό το στάδιο, έτσι ώστε η σύγχυση να διαλυθεί και όλοι να συμμετέχουν. Αυτό είναι δύσκολο, αλλάπιστεύω όχι αδύνατο.


Για τους περισσότερους από εμάς η νοημοσύνη πιθανώς μπλοκάρεται από την ακαμψία του μυαλού μας. Αυτή η ακαμψία προκαλείται από τα σταθερά νοήματα που διατηρούμε, και η δημιουργική νοημοσύνη που αλλιώς θα είχαμε αποκλείεται. Η περισσότερη ηλιθιότητα, πιστεύω, οφείλεται σε αυτό. Έτσι, πρέπει να την αμφισβητήσουμε, να διεισδύσουμε μέσα της.


TeemuKassila: Σύμφωνα με την εμπειρία μου, η κοινωνία είναι γεμάτη από νοήματα, και υπάρχουν πάντα άνθρωποι που προσπαθούν να μου πουν ποιο είναι το πραγματικό νόημα, έτσι ώστε κάποιος να βρίσκεται σε σύγχυση για το ποιο είναι το πραγματικό νόημα.


Bohm: Ναι, καταλαβαίνω- για αυτό ένας διάλογος είναι απαραίτητος. Βλέπετε, επισημάνατε ότι οι άνθρωποι προσπαθούν να σας πουν ποιο είναι το νόημα· αυτό δεν είναι διάλογος (γέλια). Σε έναν διάλογο περνάμε σε μια κατάσταση όπου κάποιος μας λέει τι σημασία έχουν τα πράγματα για εκείνον, και καθώς τον ακούμε λέμε τι σημασία έχουν για εμάς. Μαθαίνουμε έτσι κάτι γιατί έχει διαφορετική σημασία για κάποιον άλλον- το πνεύμα ανταλλάσσεται. Έτσι το νόημα θα είναι διαφορετικό στο τέλος του διαλόγου απ’ ό,τι ήταν στην αρχή.


Archer: Συνάγεται από ό,τι έχετε πει- κι επίσης το διατυπώσατε ευθέως- ότι η δημιουργικότητα έχει μεγάλη αξία. Είναι κάτι που αξίζει την προσοχή. Προτείνετε ότι ο διάλογος στην κοινωνική και πολιτιστική διάσταση είναι ένα μέσο για τη δημιουργικότητα;


Bohm: Ναι. Λέω ότι, εφόσον πρόκειται για έναν πραγματικό διάλογο, θα απελευθερώσει τη δημιουργικότητα. Πάρτε την επιστήμη, για παράδειγμα. Ακόμα κι αν οι επιστήμονες μιλάνε συνεχώς για την εργασία τους, συμμετέχουν σε συνέδρια, κάνουν δημοσιεύσεις, ανταλλάσουν πληροφορίες, οι νέες ιδέες που προκύπτουν μετά βίας γίνονται αντιληπτές. Είναι στην αρχή πολύ περιορισμένες επειδή οι άνθρωποι υπερασπίζονται τις θέσεις τους και τους νοιάζει η χρηματική ανταμοιβή, και ούτω καθεξής. Αλλά ας υποθέσουμε ότι όλες οι πιέσεις αίρονταν· θα είχαμε την ελεύθερη δημιουργικότητα στην επικοινωνία.


Archer:Δηλαδή κάποια προσπάθεια θα έπρεπε να καταβληθεί προς όφελος της δημιουργικότητας.


Bohm: Ναι, ο διάλογος είναι απαραίτητος για τη δημιουργικότητα στην πολιτισμική σφαίρα· δηλαδή η δημιουργικότητα δεν μπορεί να διατηρηθεί χωρίς το διάλογο. Μπορεί να έχουμε μια έκρηξη δημιουργικότητας αλλά αυτή δεν θα διατηρηθεί.


Archer: Και θεωρείτε ότι υπάρχει μια επείγουσα ανάγκη για αυτό- ότι η κοινωνία βρίσκεται σε μια κατάσταση που χρειάζεται επειγόντως το διάλογο;


Bohm: Ναι. Νομίζω ότι η κοινωνία βρίσκεται σε ένα στάδιο κατακερματισμού, και οι άνθρωποι δεν μιλούν μεταξύ τους- κυρίως αγνοούν ο ένας τον άλλον. Ωστόσο, εξαρτώνται ο ένα από τον άλλο και πολύ περισσότερο από ποτέ άλλοτε. Αυτό δεν μπορεί να συνεχιστεί, δεν μπορούμε να αγνοούμε ανθρώπους από τους οποίους εξαρτόμαστε. Το να τους αντιτιθέμαστε ή να τους αποφεύγουμε δεν θα έχει αποτέλεσμα.


Archer:Θα λέγατε ότι, σε γενικές γραμμές, η ανθρωπότητα δεν έχει καταλάβει ότι το νόημα μπορεί να είναι διαφορετικό για διαφορετικούς ανθρώπους, και ότι δεν υπάρχει κανένας λόγος να αντιμαχόμαστε εξαιτίας αυτών των διαφορετικών νοημάτων;


Bohm: Ναι, και επίσης δεν έχει γίνει κατανοητό ότι δεν μπορεί να υπάρξει ένα ύστατο νόημα. Έτσι, θα υπάρχουν πολλά διαφορετικά νοήματα, και εμείς πρέπει να βρούμε τη σχέση μεταξύ τους. Έχουμε μια πληθώρα νοημάτων, αλλά θα πρέπει να αναζητήσουμε την ενότητα σε αυτήν την πολυμορφία, και ούτω καθεξής.


Βλέπετε, η γενική κουλτούρα περιέχει την υπόθεση ότι πρέπει να υπάρχει ένα σωστό νόημα, και όλα τα υπόλοιπα είναι λάθος. Το «σωστό» νόημα είναι απολύτως απαραίτητο και δεν αποδίδει στους άλλους. Είναι ακριβώς αυτό το είδος του άκαμπτου «σωστού» νοήματος που συχνά γίνεται ένα λάθος νόημα, καθώς αλλάζουν οι περιστάσεις. Ο πολιτισμός είναινόημα, και όταν υπάρχει το λάθος νόημα μέσα στον πολιτισμό, είναι σαν την παραπληροφόρηση.


Έτσι μπορούμε να πούμε ότι δεν υπάρχει μόνο πληροφορία, αλλά και «παραπληροφορία.» Ένας ιός στο μόριο DNAθα μπορούσε να ονομαστεί ένα κομμάτι παραπληροφορίας, δεδομένου ότι μπαίνει στη γενετική δομή και προκαλεί στα κύτταρα να παράγουν περισσότερους ιούς αντί περισσότερα κύτταρα, όπως συμβαίνει με τον καρκίνο.


Η κοινωνία, επίσης, είναι γεμάτη από αυτό το είδος της παραπληροφορίας. Έχουμε διάφορους τρόπους αντιμετώπισης της βιολογικής παραπληροφορίας. Ο καλύτερος τρόπος είναι με το ανοσοποιητικό σύστημα, το οποίο την αναγνωρίζει και μας βοηθά να απαλλαγούμε από αυτήν. Αλλά δεν έχουμε κανένα παρόμοιο σύστημα στην κοινωνία. Η παραπληροφορία συσσωρεύεται και η κοινωνία διασπάται σταδιακά. Όσο παλιότερη γίνεται μια κοινωνία, τόσο πιο πολλές πιθανότητες έχει να συγκεντρώσει όλα τα είδη παραπληροφορίας, και τόσο περισσότερο αρχίζει να καταρρέει. Η κοινωνία αυτή είναι αποκλεισμένη επειδή η παραπληροφορία διατηρείται απόλυτα.


Hankey: Αλλά υπάρχει πάντα η δυνατότητα ανανέωσης.


Bohm: Από πού προέρχεται η  ανανέωση;


Hankey:Η ανανέωση έρχεται από πάνω.


Bohm: Αλλά πού είναι τα σημάδια της; Βλέπετε, κινδυνεύουμε να εμπλακούμε σε μια μη ανανεώσιμη κατάσταση. Δεν νομίζω ότι μπορούμε να βασιστούμε στο «υπεράνω» για να τα καταφέρουμε. Υπάρχει επίσης μια δήλωση η οποία αντιπροσωπεύει πιθανώς μια πιο Δυτική προσέγγιση, η οποία λέει ότι «ο Θεός βοηθά εκείνους που βοηθάν τον εαυτό τους,» ότι «όσοι δεν βοηθήσουν τον εαυτό τους δεν θα έχουν καμία βοήθεια από πάνω.» Έτσι αν μπορούμε να βοηθήσουμε τον εαυτό μας τότε θα έχουμε και την άλλη βοήθεια.


Hankey: Πράγματι, αυτό είναι αλήθεια, αλλά είναι επίσης αλήθεια ότι υπάρχει ένα απόλυτο νόημα.


Bohm: Μπορεί να υπάρχει, αλλά αν υποθέσουμε ότι ήσαστε κάποιος σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στη Ναζιστική Γερμανία, δεν θα το βλέπατε έτσι. Όλα εκείνα τα εκατομμύρια άνθρωποι οι οποίοι υπέφεραν και εξοντώθηκαν, σε ό,τι τους αφορούσε, δεν είχε κανένα νόημα. Και ποιο θα ήταν το νόημα αν όλος ο κόσμος χανόταν στον πυρηνικό όλεθρο; Το νόημα θα ήταν απλά ότι η ανθρωπότητα δεν ήταν βιώσιμη και ότι θα έπρεπε να αναλάβει κάποιο άλλο είδος.


Ακροατής: Έχει η αγάπη νόημα;


Bohm: Ω ναι, σαφώς έχει νόημα, και είναι η ίδια νόημα. Αλλά αυτή η σκληρότητα, αυτή η ακαμψία του μυαλού, έρχεται σε αντιπαράθεση μαζί της. Από την πνευματική πλευρά προκύπτει ως ακαμψία της σκέψης και από την συναισθηματική πλευρά ως σκληρότητα της καρδιάς- είναι και τα δύο το ίδιο πράγμα. Επομένως, αυτό που χρειάζεται είναι να χαλαρώσει η ακαμψία του μυαλού και να διαλυθεί ή να λιώσει η σκληρότητα της καρδιάς, και δεν μπορεί το ένα να κάνει χωρίς το άλλο. Αν κάποιος δεν είναι σκληρόκαρδος αλλά το μυαλό του είναι πολύ μονόπλευρο, πολύ γρήγορα θα βρεθεί σε σύγκρουση και η αγάπη του θα εξαφανιστεί. Χωρίς τη χαλάρωση του άκαμπτου μυαλού δεν μπορούμε να αγαπήσουμε, γιατί αργά ή γρήγορα θα βρεθούμε σε ένα σημείο σύγκρουσης με κάποιον, και η αγάπη μας θα εξαφανιστεί στη σύγκρουση. Αλλά προτείνω ότι αυτή η ακαμψία του μυαλού αρχίζει να χαλαρώνει όταν βλέπουμε τον κίνδυνο της αδιαπραγμάτευτης θέσης.


Ακροατής:Δεν είναι κυρίως ο φόβος που προκαλεί την ακαμψία, ο φόβος τού να εγκαταλείψουμε το μικρό κόσμο της σίγουρης γνώσης που δημιουργήσαμε;


Bohm:Ναι, υπάρχειοφόβοςτηςαλλαγής, οφόβοςτηςέκθεσηςτουεαυτούμας, καιούτωκαθεξής.


Kassila: Οπότε,τι είναι αυτό που αποφεύγουμε; Μου φαίνεται ότι υπάρχει μια ευαίσθητη περιοχή σε όλους μας την οποία ως επί το πλείστον αγνοούμε και φοβόμαστε να τη δείξουμε στους άλλους. Μερικές φορές θεωρώ ότι είναι σχεδόν αδύνατο να τη συζητήσουμε, και μου έρχεται να κλάψω για αυτήν την «ύπαρξη μέσα μου.»


Bohm: Πίσω από αυτήν την ευαίσθητη ύπαρξη μέσα μας υπάρχει κάποιο είδος νοήματος το οποίο έχει κτιστεί κατά τη διάρκεια της ζωής μας. Προήλθε από τον πολιτισμό και παράγει το φόβο, την αντίσταση και την ακαμψία. Υπάρχουν διάφοροι τρόποι προσέγγισης αυτού του προβλήματος. Υπάρχει και η προσέγγιση του διαλογισμού, που προσπαθεί να αντιμετωπίσει το πρόβλημα σε ατομικό επίπεδο· και υπάρχει η προσέγγιση της ψυχιατρικής, που ανατρέχει στις εμπειρίες της παιδικής ηλικίας. Αλλά υπάρχει επίσης μια τρίτη προσέγγιση, σύμφωνα με την οποία ένα μεγάλο μέρος του άγχους μας έχει βασικά κοινωνική-πολιτισμική προέλευση και επομένως προσεγγίζεται καλύτερα με το διάλογο, ο οποίος αποτελεί ένα κοινωνικό-πολιτισμικό πλαίσιο.


Kassila: Αλλά τι θα λέγατε ότι η «ύπαρξη βρίσκεται μέσα μας;»


Bohm: Ίσως σχεδόν τίποτα- είναι παραπληροφορίασε μια κεντρική θέση. Είναι το ίδιο όπως με το μόριο του DNA. Ένα μικροσκοπικό κομμάτι παραπληροφορίαςστο DNAμπορεί να προκαλέσει τα πάντα να πάνε στραβά. Αν υπάρχει παραπληροφορία σε ένα σημαντικό τμήμα της πληροφορίας που πρόκειται να προσδιορίσει μια διαδικασία, οι συνέπειες μπορεί να είναι πολύ σοβαρές. Αυτό μπορεί να συμβεί και με το μυαλό. Ένα μικρό κομμάτι παραπληροφορίας, ας πούμε, στην εικόνα που έχουμε για τον εαυτό μας, μπορεί να στρεβλώσει ολόκληρο το μυαλό. Δεν το γνωρίζουμε αυτό, αλλά πιστεύω ότι το μυαλό μας επηρεάζεται τόσο πολύ από τέτοια παραπληροφορία έτσι ώστε φοβάται ακόμα και να θεωρήσει την περίπτωση κάτι να είναι λάθος με αυτήν.


Kassila: Έτσι με αυτήν την έννοια ποτέ δεν ζούμε σε πλήρη ταύτιση με αυτό που ονομάζω «ύπαρξη μέσα μας.»


Bohm: Κατά πάσα πιθανότητα όχι. Ζούμε σε επαφή με μια απατηλή ύπαρξη που προβάλλεται από την παραπληροφορία. Έχουμε μια απατηλή άποψη του εαυτού μας, που είναι κτισμένη σε μεγάλο βαθμό σύμφωνα με τον κοινωνικο-πολιτισμικό τρόπο. Το μεγαλύτερο μέρος της γνώμης που έχουμε για τον εαυτό μας προέρχεται από την κοινωνία, έτσι δεν είναι; Για παράδειγμα, ο φόβος του να γελοιοποιηθούμε είναι μια κοινωνικο-πολιτισμική συνέπεια, όπως και ο φόβος της ανοχής. Έτσι, ένα τεράστιο μέρος αυτού του φόβου είναι κοινωνικο-πολιτισμικής προέλευσης. Είναι κοινωνικο-πολιτισμική παραπληροφορία, η οποία μεταδίδεται υποσυνείδητα.


Επομένως, αν το αντιμετωπίσουμε αυτό ως ομάδα, θα μπορέσουμε να δούμε τη βασική αρχή και ίσως καταφέρουμε να αλλάξουμε.


Kassila: Μου φαίνεται ότι αυτό που περιγράψατε ως νόημα, μπορεί να πάρει τη θέση του Θεού ή κάποιου ανώτερου πράγματος.


Bohm: Τότε, θα πρέπει να είμαστε προσεκτικοί. Γι’ αυτό το λόγο είπα ότι πρόκειται για μια πρόταση και όχι για μια δήλωση του τι είναι αληθινό. Δεν ισχυρίζομαι πως ό,τι λέω είναι η αλήθεια. Μπορεί να έχω πολλούς λόγους να το υποστηρίζω ώστε να είναι εύλογο, αλλά παραμένει μια πρόταση που πρέπει να διερευνηθεί, και όχι η τελική αλήθεια. Όπως προανέφερα, δεν νομίζω ότι μπορούμε να καταλήξουμε σε μια υπέρτατη αλήθεια μέσα από οποιαδήποτεδιερεύνηση.


Ακροατής: Αλλά δεν είναι χρήσιμο να έχουμε πίστη σε αυτό που θα λέγατε ύστατο νόημα; Θα μπορούσαμε τότε να πούμε «εντάξει, ό,τι κι αν συμβεί, θα είμαι ασφαλής, ή ο κόσμος θα παραμείνει ασφαλής.» Με αυτόν τον τρόπο μπορούμε να δώσουμε στον εαυτό μας ασφάλεια με την έννοια ότι ακόμα και αν κάνουμε λάθος, το απόλυτο νόημα θα μας προστατεύσει.


Bohm: Πολλοί άνθρωποι το έχουν δοκιμάσει αυτό, αλλά αργά ή γρήγορα οι περισσότεροι έχασαν την πίστη τους. Η πίστη θα δοκιμαστεί πάρα πολύ, γιατί πράγματα θα συμβούν που θα κάνουν το απόλυτο νόημα να φαίνεται πολύ αβάσιμο. Αν πιστεύετε, για παράδειγμα, ότι υπάρχει Θεός, μπορεί επίσης να πείτε «γιατί έκανε τα πράγματα με αυτόν τον τρόπο;- σχεδόν οποιοσδήποτε θα μπορούσε να τα έχει κάνει καλύτερα» (γέλια).


Αν θα μπορούσαμε να ανακαλύψουμε αυτό το ύστατο νόημα, τότε, εξ ορισμού, θα υπήρχε μια αληθινή αντίληψη, που θα ήταν εντάξει. Αλλά και μόνο να υποθέσουμε την ύπαρξη ενός απόλυτου νοήματος είναι επικίνδυνο, γιατί οδηγεί στη στρέβλωση των γεγονότων.


Αυτό που προτείνω είναι ότι πρέπει να παραμείνουμε με κάποια αβεβαιότητα. Ο φόβος της αβεβαιότητας είναι το βασικό μας πρόβλημα. Η αβεβαιότητα είναι η ίδια η φύση του νοήματος και της ύπαρξης, γιατί το νόημα εξαρτάται πάντοτε από το πλαίσιό του. Δεν ξέρουμε ποτέ ποιο θα είναι το πλαίσιο που θα προκύψει, και αυτός είναι ο λόγος που ποτέ δεν είμαστε σίγουροι ότι τα νοήματά μας θα είναι σωστά για να δώσουν ασφάλεια. Έτσι αν δεν μπορούμε να ζήσουμε με αυτήν την πραγματικότητα της αβεβαιότητας, κάποιος βαθμός στρέβλωσης υφίσταται ήδη.


Questioner: Θα μπορούσαν το νόημα και η πραγματικότητα να υπάρχουν χωρίς τη συνείδηση;


Bohm: Δεν ξέρω.Αλλά τι είναι η συνείδηση δίχως νόημα; Η συνείδηση είναι νόημα. Το περιεχόμενο της συνείδησης είναινόημα. Έτσι δεν είναι;


Hankey: Αλλά θα μπορούσαμε να πούμε ότι η εμπειρία της ύπαρξης ξεκινάει όταν κάποιος σταματά να προβάλλει το νόημα.


Bohm: Αυτό μπορεί να ισχύει αλλά πρέπει επίσης να χρησιμοποιήσουμε το νόημα, αλλιώς δεν θα είμαστε σε θέση να συμπορευτούμε. Βλέπετε, είμαστε τώρα αντιμέτωποι με μια κατάσταση όπου οι άνθρωποι πρέπει να δημιουργήσουν μια καλή κοινωνία. Πιστεύω ότι ο άνθρωπος έχει πολλές διαστάσεις· την ατομική διάσταση, την κοινωνικο-πολιτισμική διάσταση, και τη συμπαντική. Αν δεν μπορούμε να ζούμε σε όλες αυτές τις διαστάσεις, δεν νομίζω ότι ο πολιτισμός μας θα επιβιώσει. Αν δεν ξέρουμε πώς να χρησιμοποιήσουμε το νόημα σωστά και αρμονικά, τότε ο πολιτισμός μας θα καταρρεύσει. Μερικοί άνθρωποι μπορεί να έχουν ανακαλύψει ένα παγκόσμιο νόημα, αλλά όταν καταρρέει ο υπόλοιπος πολιτισμός, η διορατικότητά τους δεν κάνει μεγάλη διαφορά.


Briggs: Θα μπορούσατε να κάνετε μια διάκριση ανάμεσα στο να προβάλλουμετο νόημα, κάτι που μου ακούγεται σαν ένα είδος άκαμπτης προσκόλλησης- παίρνω το νόημά μου, το βάζω εκεί και το επιβάλλω σε κάποιον άλλον- και στο να βρούμετο νόημα; Φαίνεται να μιλάτε για το τελευταίο από την άποψη της δημιουργικότητας, ως τη δραστηριότητα της ανακάλυψης νοημάτων, που είναι μια δημιουργική διορατικότητα.


Bohm: Ναι, η δημιουργική διορατικότητα του νοήματος είναι το κρίσιμο θέμα και επίσης η δημιουργική επικοινωνία, πράγμα που σημαίνει ότι οι άνθρωποι μπορούν να ακούσουν αυτήν τη δημιουργική διορατικότητα, να την ασπαστούν και να συνεχίσουν να ζουν με αυτήν. Αν ο καθένας διατηρεί μια άκαμπτη προσκόλληση στα νοήματά του,  κάποιος μπορεί να έχει μια σημαντική δημιουργική διορατικότητα αλλά οι άλλοι άνθρωποι δεν θα είναι σε θέση να τον ακούσουν. Τότε θα πρέπει να δώσουμε μάχη για να το επιβάλλουμε, και όλα γίνονται κομμάτια.


Briggs:Αν κάποιος έχει μια δημιουργική διόραση σε έναν διάλογο, υπάρχει μια διαδικασία κατά την οποία και άλλοι άνθρωποι θα πρέπει να βρουν αυτό το νόημα με το δικό τους τρόπο, έτσι ώστε αυτό το νόημα είναι η ροή εξεύρεσης του νοήματος.


Bohm:Ναι, κάθε φορά που κάποιος άλλος βλέπει αυτό το δημιουργικό νόημα, δημιουργεί ένα νέο πλαίσιο και αλλάζει το δημιουργικό νόημα με δημιουργικό τρόπο. Έτσι λοιπόν η όλη διαδικασία ποτέ δεν σταματά. Υπάρχει η δυνατότητα της δημιουργικότητας στο κοινωνικο-πολιτισμικό πεδίο που δεν εξετάστηκε από καμία γνωστή κοινωνία επαρκώς.


Πιστεύω, και πάλι, ότι η Ανατολική κοινωνία τείνει να υποβαθμίσει την κοινωνικο-πολιτισμική σφαίρα, δεν της έχει δώσει τη δέουσα προσοχή. Τείνει να διασπαστεί από τα πρώτα στάδια σε οικογενειακές μονάδες και παρόμοιες καταστάσεις. Στη Δύση έχει δοθεί περισσότερη προσοχή σε αυτό, σε μέρη όπως η αρχαία Ελλάδα, η οποία έδωσε έμφαση στη δημοκρατία. Αλλά στο βαθμό που προσπαθούμε να κάνουμε το ίδιο πράγμα, δεν είμαστε ιδιαίτερα επιτυχείς.


Hankey: Αντιθέτως, αν δούμε κάποια χώρα όπως η Ινδονησία, η πρώτη από τις πέντε αρχές της ολοκλήρωσης είναι η ενότητα στην ποικιλομορφία, και η κοινωνική δικαιοσύνη είναι άλλη μία. Η ενότητα στην πολυμορφία αντιπροσωπεύει ακριβώς την ολοκλήρωση που αντιστοιχεί στη δημοκρατία στη Δύση.


Bohm:Οπότε πώς επιτυγχάνεται η ενότητα;


Hankey: Με έναν κοινό σκοπό.


Bohm: Δεν νομίζω ότι αυτό είναι αρκετό, γιατί τότε ο σκοπός είναι δεδομένος. Είναι σημαντικό να έχουμε τη δημιουργία του σκοπού παρά έναν σκοπό δεδομένο. Στην πραγματικότητα, δεν υπάρχει κανένας δεδομένος στόχος. Το νόημα είναι σκοπός, και καθώς το νόημα αναπτύσσεται δημιουργικά, ο σκοπός επίσης αναπτύσσεται. Αυτό που προσπαθώ να πω είναι ότι μέσα σε αυτήν τη ροή νοήματος ο σκοπός μεταμορφώνεται διαρκώς.


Δεν νομίζω ότι κάποια κοινωνία το έχει αντιμετωπίσει αυτό πραγματικά. Για παράδειγμα, μπορούμε να σκεφτούμε μια πολύ αρμονική κοινωνία όπου κάποιος στην κορυφή την οργανώνει. Είναι ένας αρκετά καλός ηγέτης, και, φυσικά, η κοινωνία αυτή θα αποσυντεθεί σταδιακά, καθώς ο επόμενος ηγέτης δεν είναι τόσο ικανός, και ούτω καθεξής. Αλλά δεν είναι αυτό το ζητούμενο. Το θέμα είναι ότι κάτι καινούργιο χρειάζεται· πάντοτε χρειαζόταν. Το γεγονός ότι τώρα πλησιάζουμε μια γενική καταστροφή αποτελεί μια πρόκληση. Δεν νομίζω ότι κάποια παραδοσιακή προσέγγιση μπορεί να μας βοηθήσει να αντιμετωπίσουμε αυτή την πρόκληση.





Απλομάδες του ανθρώπινου μιτοχονδριακού DNA

0
0




Το μιτοχονδριακό DNA (mtDNAή mDNA) βρίσκεται κατ’ εξαίρεση στα μιτοχόνδρια των εμπύρηνων (ευκαρυωτικών) κυττάρων, ενώ (σχεδόν) όλο το υπόλοιπο DNA βρίσκεται στον πυρήνα. Πιστεύεται ότι πρόκειται για μια εξελικτική ιδιαιτερότητα, καθώς, στο απώτερο παρελθόν, βακτήρια εγκολπώθηκαν από απύρηνα (προκαρυωτικά) κύτταρα, αποτελώντας έτσι τα διάφορα οργανίδια μέσα στο κυτταρόπλασμα, μεταξύ των οποίων οργανιδίων και τα μιτοχόνδρια.


Ένα χαρακτηριστικό του mtDNA είναι ότι κληρονομείται αποκλειστικά από τη μητέρα. Αυτό σημαίνει ότι όλοι μας (άνδρες ή γυναίκες) φέρουμε το μιτοχονδριακό DNA της μητέρας μας. Η αποκωδικοποίηση του DNA, και ειδικά του mtDNA, μπορεί να οδηγήσει σε συγκρίσεις μεταξύ διαφορετικών ειδών αλλά και ομάδων ανθρώπων, οδηγώντας έτσι στη σκιαγράφηση ενός γενεαλογικού χάρτη.


Καθώς το mtDNA δεν είναι ιδιαίτερα συντηρητικό και έχει ένα γρήγορο ρυθμό μεταλλάξεων, μπορεί να χρησιμοποιηθεί στη μελέτη εξελικτικών σχέσεων. Επειδή ωστόσο είναι το μικρότερο χρωμόσωμα, χρησιμεύει περισσότερο στη σύγκριση μεγάλων εθνοτήτων και αφορά μεγάλες χρονικές περιόδους.


Όλες οι mtDNA απλομάδες στην Ευρώπη βρέθηκε να προέρχονται από την Ν απλομάδα, που πιστεύεται ότι αντιπροσωπεύει μία από τις δύο αρχικές μεταναστεύσεις του σύγχρονου ανθρώπου έξω από την Αφρική, 60.000- 80.000 χρόνια πριν. Αυτή η απλομάδα βρίσκεται πλέον μόνο σε εξαιρετικά χαμηλές συχνότητες σε διάφορες περιοχές της Ευρασίας.


Οι σύγχρονες απλομάδες που σχετίζονται με Ευρωπαϊκή καταγωγή είναι οι H, I, J, K, T, U, V, W και X (εκτός από τον κλάδο X2a που βρίσκεται στους Ινδιάνους της Αμερικής. Επιμέρους κλάδοι μπορεί να σχετίζονται με πιο συγκεκριμένες περιοχές, αλλά δεν αντιστοιχούν απαραίτητα σε ιστορικές εθνολογικές ή γλωσσολογικές ομάδες. Ένας πιθανός λόγος γι’ αυτό είναι ότι οι γυναίκες, διαμέσου των οποίων το mtDNA κληρονομείται, έτειναν να φεύγουν από την εθνική τους ομάδα συχνότερα απ’ ό,τι οι άνδρες (π.χ. για να σιγουρευτεί μια συμμαχία ανάμεσα σε δυο φυλές ή βασίλεια.)


Έτσι οι αυτόχθονες (Cro-Magnoid) Ευρωπαίοι πρέπει να ανήκαν τουλάχιστον στις απλομάδες HV (και στους κλάδους H and V) καθώς και στην απλομάδα U5a, η οποία συμβαίνει να είναι η συνηθέστερη απλομάδα σε όλη την Ευρώπη. Έχει υποτεθεί ότι πάνω από τις μισές μητρογονικές σειρές της Ευρώπης προέρχονται κατευθείαν από Παλαιολιθικούς Ευρωπαίους. Το αρσενικό τους αντίστοιχο είναι η Y-DNA απλομάδα I.


Ομάδες L (L0, L1, L3)

Απλομάδα L0

(188,000-112,200 YBP)



Η απλομάδα L0 είναι ένας από τους δύο κλάδους του πιο πρόσφατου κοινού προγόνου (MRCA), για την κοινή ανθρώπινη μητρογονική γενεαλογία. Αυτός ο πρόγονος πιστεύεται ότι έζησε στην Ανατολική Αφρική πριν από 170,000- 150,000 χρόνια.


Απαντιέται πιο συχνά στην Υπο-Σαχάρια Αφρική. Αποκτά τη μεγαλύτερη συχνότητα μεταξύ των Khoisan, 73%. Μερικές από τις μεγαλύτερες συχνότητες βρίσκονται στη Namibia (!Xun) 79%, στη Νότια Αφρική (Khwe/!Xun) 83% και στη Botswana (!Kung) 100%.


Απλομάδα L1

(174,300-107,600 YBP)


Αναφέρεται και ως απλομάδα L1-6, περιλαμβάνοντας τους κλάδους L1, L2, L4, L5, L6, καθώς επίσης και την απλομάδα L3 από την οποία προέκυψαν οι δύο μη Αφρικανικές απλομάδες M και N. Η απλομάδα L1-6 μαζί με τη συγγενική της L0 ενώνονται στον μητρογονικό πιο πρόσφατο κοινό πρόγονο (MRCA) όλων των ζωντανών ανθρώπων, τη λεγόμενη μιτοχονδριακή Εύα. Η ύπαρξη αυτών των δύο γενεαλογικών σειρών υπονοεί ότι η μιτοχονδριακή Εύα είχε τουλάχιστον δυο κόρες, μία από τις οποίες αποτελεί τον κοινό μητρογονικό πρόγονο όλων των γενεαλογικών σειρών της απλομάδας L1-6.


Η συγκεκριμένη απλομάδα απαντιέται στην Κεντρική και στη Δυτική Αφρική.


Απλομάδα L3

(104,000-84,000 YBP)


Η απλομάδα L3 έπαιξε έναν πιλοτικό ρόλο στην ιστορία του ανθρώπινου είδους. Σύντομα αφότου η απλομάδα εμφανίστηκε στην Ανατολική Αφρική, ένας σχετικά μικρός αριθμός μεταναστών τη μετάφερε διαμέσου της Ερυθράς θάλασσας στην Αραβία, εγκαινιάζοντας μια υπερπόντια μετανάστευση η οποία τελικά είχε ως αποτέλεσμα τον αποικισμό όλων των ηπείρων της Γης, εκτός από την Ανταρκτική. Αυτή η μικρή ομάδα παρήγαγε επίσης κάθε άλλη μη Αφρικανική απλομάδα.

Μια ανάλυση 369 πλήρων Αφρικανικών αλληλουχιών L3 τοποθετεί το μέγιστο της εξάπλωσης της απλομάδας στα ∼70 ka, ουσιαστικά αποκλείοντας μια πετυχημένη έξοδο από την Αφρική πριν 74 ka, τη χρονολογία που συνέβη η υπερ-έκρηξη του ηφαιστείου Toba στη Σουμάτρα της Ινδονησίας. Επίσης, η χρονολογία του πιο πρόσφατου κοινού προγόνου (MRCA) για την L3 γενεαλογική σειρά εκτιμήθηκε στα 70,200-58,900 χρόνια.

Ομάδες M and N

Απλομάδα M

(60,000 YBP)



Μια μεγάλη απλομάδα η οποία απλώνεται σε όλες τις ηπείρους, η μακρο-απλομάδα M, όπως και η συγγενική της N, προέρχεται από την απλομάδα L3.


Όλες οι mtDNA απλομάδες που θεωρούνται αυτόχθονες έξω από την Αφρική προέρχονται είτε από την απλομάδα Μ ή από την απλομάδα Ν. Η γεωγραφική κατανομή των απλομάδων Μ και Ν σχετίζεται με συζητήσεις γύρω από μεταναστεύσεις έξω από την Αφρική και με τον επακόλουθο εποικισμό του υπόλοιπου κόσμου. Συγκεκριμένα, θεωρείται να ερμηνεύεται ότι υπήρξε μια μεγάλη προϊστορική μετανάστευση έξω από την Αφρική, και ότι και οι δυο απλομάδες Μ και Ν αποτέλεσαν μέρος αυτής της μετανάστευσης. Ωστόσο, δεν ακόμη διευκρινιστεί αν οι μεταλλάξεις που ορίζουν τις απλομάδες Μ και Ν συνέβησαν στην Αφρική πριν από την έξοδο ή στην Ασία μετά την έξοδο. Ο καθορισμός της προέλευσης της απλομάδας Μ περιπλέκεται περαιτέρω από το γεγονός ότι αυτή η απλομάδα βρίσκεται και μέσα και έξω από την Αφρική.


Είναι γενικά αποδεκτό ότι η απλομάδα Mεξελίχθηκε λίγο μετά από την εμφάνιση του μητρικού κλάδου L3. Εκτός από την απλομάδα Mκαι τη συγγενική της N, οι πολυάριθμοι άλλοι υποκλάδοι της L3 είναι περιορισμένοι σε μεγάλο βαθμό στην Αφρική, γεγονός που υποδηλώνει ότι η L3 προέκυψε στην Αφρική. Στην Αφρική, η απλομάδα Μ, ειδικότερα ο υποκλάδος Μ1, έχει μια αρκετά περιορισμένη κατανομή, κυρίως στην Ανατολική και στη Βόρεια Αφρική. Η περιορισμένη κατανομή της απλομάδας Mστην Αφρική και η γενικευμένη παρουσία της έξω από την Αφρική, δείχνουν ότι αυτή η γενεαλογία προέκυψε πολύ κοντά στο χρόνο της έξω από την Αφρική μετανάστευσης, είτε λίγο πριν ή λίγο μετά.


Η M είναι η πιο κοινή mtDNA απλομάδα στην Ασία, με μέγιστο στο Bangladesh όπου αντιπροσωπεύει τα δύο τρίτα των μητρογονικών γενεαλογιών, καθώς και στην Ινδία με συχνότητα 60%.


Λόγω της μεγάλης ηλικίας, η απλομάδα Mδεν ανταποκρίνεται ικανοποιητικά στις σύγχρονες εθνολογικές ομάδες, καθώς απλώνεται στη Σιβηρία, στους Ινδιάνους της Αμερικής, στη Ανατολική και στη Νοτιοανατολική Ασία, στην Κεντρική και στη Νότια Ασία, στη Μελανησία, καθώς και στην Αίγυπτο, στην Αιθιοπία, στη Σομαλία, στην Ευρώπη, και σε διάφορους πληθυσμούς της Μέσης Ανατολής, σε μικρότερες συχνότητες.


Ανάμεσα στους απογόνους της απλομάδας M είναι οι απλομάδες C, D, E, G, Q, και Z, όπου η Z και G έχουν βρεθεί σε Βόρειους Ευρασιατικούς πληθυσμούς, οι C και D μοιράζονται ανάμεσα σε Βόρειους Ευρασιάτες και Ινδιάνικους πληθυσμούς της Αμερικής, η E έχει βρεθεί σε Νοτιανατολικούς Ασιατικούς πληθυσμούς, και η Q σε πληθυσμούς της Μελανησίας. Οι υποκλάδοι M2, M3, M4, M5, M6, M18 and M25 βρίσκονται αποκλειστικά στη νότια Ασία, ενώ ο υποκλάδος Μ2 θεωρείται η αρχαιότερη μητρογονική σειρά της Ινδικής χερσονήσου.


Απλομάδα N

(71,000 YBP)



Πρόκειται για μια μεγάλης έκτασης απλομάδα, η οποία απλώνεται σε όλες τις κατοικημένες ηπείρους, εκτός από την Αφρική. Είναι συγγενική της απλομάδας Μ, και προέρχεται, μαζί με την Μ, από την απλομάδα L3.


Η παγκόσμια κατανομή των απλομάδων Nκαι M, δείχνει ότι πολύ πιθανόν υπήρξε ένα μεγάλο προϊστορικό μεταναστευτικό κύμα ανθρώπων από την Αφρική, και ότι οι απλομάδες Nκαι Mήταν μέρος αυτής της διαδικασίας αποικισμού. Με την προέλευση της απλομάδας Ν συνδέεται επίσης και το ερώτημα κατά πόσο οι αρχαϊκές απλομάδες M, N, αλλά και Rήταν μέρος της ίδιας μετανάστευσης από την Αφρική, ή κατά πόσον η απλομάδα Ν έφυγε από την Αφρική μέσω της  Βόρειας διαδρομής από το Λεβάντε (περιοχή όπου σήμερα βρίσκεται ο Λίβανος), ενώ η απλομάδα M έφυγε διαμέσου του «Κέρατος της Αφρικής» (στη Βορειοανατολική Αφρική).


Αυτή η θεωρία προτάθηκε επειδή η απλομάδα Ν είναι μακράν η κυρίαρχη στη Δυτική Ευρασία, όπου η απλομάδα M απουσιάζει, ενώ επικρατεί στην Ινδία και είναι συνηθισμένη στις περιοχές ανατολικά της Ινδίας. Ωστόσο, η ύπαρξη σύνδεσης του μιτοχονδριακού DNA σε απομονωμένους πληθυσμούς της νοτιοανατολικής Ασίας και στους αυτόχθονες Αυστραλούς υποστηρίζει την άποψη ότι υπήρξε μόνο μία έξοδος από την Αφρική. Οι πληθυσμοί της Νοτιοανατολικής Ασίας και οι αυτόχθονες Αυστραλοί πράγματι φαίνεται ότι διαθέτουν βαθιά κατάλοιπα κλάδων των απλομάδων Mκαι N. Επομένως, η κατανομή αυτών των αρχέγονων κλάδων των απλομάδων M, N, αλλά και R από την Ευρασία έως και την Ωκεανία, υποστηρίζει ένα τριπλό-ιδρυτικό σενάριο του mtDNA, και μια μοναδική έξοδο από την Αφρική. Αυτά τα ευρήματα επίσης επισημαίνουν τη σπουδαιότητα της Ινδικής χερσονήσου για την πρώιμη γενετική ιστορία των ανθρώπων.


Απλομάδα X

(30,000 YBP)



Γενικά η απλομάδα X έχει μια ευρεία παγκόσμια κατανομή χωρίς όμως κάποιον ιδιαίτερο εντοπισμό. Βρίσκεται περίπου στο 7% των Ευρωπαίων και στο 3% των Ινδιάνων της Βόρειας Αμερικής. Η απλομάδα X προέκυψε από την απλομάδα N, και χωρίστηκε πριν από περίπου 30,000 χρόνια στους κλάδους X1 και and X2. Συνολικά αποτελεί περίπου το 2% του πληθυσμού της Ευρώπης, της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής. Ο κλάδος X1 περιορίζεται στη Βόρεια και Ανατολική Αφρική, και στην εγγύς Ανατολή. Ο κλάδος X2 φαίνεται να είχε μεγάλη εξάπλωση αμέσως μετά το τελευταίο παγετώδες μέγιστο, πριν από περίπου 21,000 χρόνια. Απαντάται περισσότερο στην Εγγύς Ανατολή, στον Καύκασο, και στη Μεσογειακή Ευρώπη. Ιδιαίτερες συγκεντρώσεις εμφανίζονται στη Γεωργία (8%), στα νησιά Orkney της Σκωτίας (7%) και ανάμεσα στους Ισραηλίτες Δρούζους (27%). Οι υποκλάδοι X2a και X2g βρίσκονται στους Ινδιάνους της Βόρειας Αμερικής, αλλά όχι της Νότιας Αμερικής.


Απλομάδα R

(66,000 YBP)



Η απλομάδα R είναι ιδιαίτερα εκτεταμένη και αποτελεί την πιο κοινή απλομάδα στη δυτική Ευρασία. Προέκυψε από την απλομάδα N. Ανάμεσα στους απογόνους της είναι οι απλομάδες B, U (και K), F, R0 (και HV, H, και V), και οι προγονικές απλομάδες των J και T.


Η Νότια Ασία βρίσκεται στο δρόμο των πρώτων μετακινήσεων από την Αφρική. Η ανάλυση των αυτόχθονων απλομάδων Rστην Ινδία δείχνει μια κοινή πρώτη εξάπλωση των αρχαϊκών απλομάδων M, Nκαι Rκατά μήκος της νότιας διαδρομής πριν περίπου 60-70 kya.


Η απλομάδα R εμφανίζει μεγάλη διασπορά και αρχαιότητα ανάμεσα σε διάφορες εθνολογικές και γλωσσολογικές ομάδες της Νότιας Ασίας. Στην Ινδία ανάμεσα στις κάστες της Δυτικής περιοχής και στις φυλές της Νότιας περιοχής εμφανίζεται μεγαλύτερη πολυμορφία της απλομάδας, υποδηλώνοντας ενδεχομένως μια αυτόχθονη κατάσταση.


Απλομάδα HV

(30,000-25,000 YBP)


Η απλομάδα HV προκύπτει από την απλομάδα R0 (που με τη σειρά της προκύπτει από την απλομάδα R). Η HV είναι η προγονική απλομάδα των απλομάδων H και V.


Η HVείναι μια Δυτική Ευρασιατική απλομάδα που απαντάται σε όλη τη Δυτική Ασία και Νοτιοανατολική Ευρώπη, συμπεριλαμβάνοντας το Ιράν, την Ανατολία (σημερινή Τουρκία) και την περιοχή του Καυκάσου στη Νότια Ρωσία. Βρίσκεται επίσης με αρκετά μικρότερη συχνότητα σε διάφορα μέρη της Ανατολικής Αφρικής, κυρίως στον πληθυσμό των Αράβων του Σουδάν, οι οποίοι έχουν Ευρασιατική καταγωγή σε ποσοστό 22,5 %, όπου υπάρχει επίσης και μεγάλη συχνότητα της απλομάδας J του Y-DNA.


Αρκετά νωρίτερα, γύρω στα 30,000 χρόνια πριν, ορισμένα μέλη της HVμετακινήθηκαν βόρεια κατά μήκος του Καυκάσου και δυτικά διαμέσου της Ανατολίας, για να αποτελέσουν τους προγόνους των Cro-Magnonsστην Ευρώπη.  Ωστόσο, οι Cro-Magnonsυποτίθεται ότι είχαν φθάσει στην Ευρώπη νωρίτερα, με τις γενεαλογικές τους σειρές πιθανό να προέρχονται από τους Gravettians (απλομάδα mtDNA U5).  Αυτές οι διαδοχικές μετακινήσεις σήμαναν το τέλος της εποχής των Neandertals, το προηγούμενο ανθρώπινο είδος που κατοικούσε στην Ευρώπη και σε περιοχές της Δυτικής Ασίας περίπου 230.000 με 29.000 χρόνια πριν. Κάποιοι απόγονοι της απλομάδας HVείχαν ήδη αποκοπεί, για να αποτελέσουν την απλομάδα Hη οποία προωθήθηκε προς τη Δυτική Ευρώπη.


Απλομάδα JT

(50,300 YBP)



Πιθανός τόπος προέλευσης η Νοτιοδυτική Ασία. Απαντάται σε μεγάλες συχνότητες στους αρχαίους Ετρούσκους.


Απλομάδα F

(43,400 YBP)


Επικεντρώνεται στην Ασία και εμφανίζεται κυρίως στην Ανατολική Κίνα και στην Ιαπωνία.


Απλομάδα P

(50,000 YBP)



Σήμερα, αυτή η απλομάδα βρίσκεται ανάμεσα στους Αβορίγινες της Αυστραλασίας, της Μελανησίας και των Φιλιππίνων.


Απλομάδα U

(55,000 BP)


Πρόκειται για απλομάδα ιδιαίτερα παλιά. Η προέλευσή της πιθανώς βρίσκεται στην περιοχή της Βορειοανατολικής Αφρικής και της Μέσης Ανατολής πριν από περίπου 60,000 χρόνια, αμέσως αφότου ο Homo Sapiens βρέθηκε έξω από την Αφρική. Γι’ αυτό και ο κάθε κύριος κλάδος (U1, U2, U3...) της απλομάδας μπορεί να θεωρηθεί ως απλομάδα από μόνος του. Οι κύριοι Ευρωπαϊκοί κλάδοι είναι οι U3, U4, U5 and U8/K. Ο U1 βρίσκεται κυρίως στη Μέση Ανατολή, ο U6 στη Βόρεια Αφρική, ο U7 στην Εγγύς Ανατολή μέχρι την Ινδία, ενώ ο σπάνιος κλάδος U9 στην περιοχή από την Αιθιοπία και την Αραβική χερσόνησο μέχρι το Πακιστάν.


Απλομάδα U1

Η απλομάδα U1 φαίνεται να εμφανίζεται κυρίως στη Μέση Ανατολή. Ωστόσο, με χαμηλές συχνότητες απαντάται διάσπαρτα σε όλη την Ευρώπη, ιδιαίτερα στη Μεσόγειο. Η U1 βρέθηκε στη Svanetia της Γεωργίας (Καύκασος) σε ποσοστό 4,2 %. Η U1a βρίσκεται από την Ευρώπη μέχρι την Ινδία, αλλά είναι εξαιρετικά σπάνια στη Βορειοδυτική Ευρώπη. Η U1bέχει παρόμοια διασπορά αλλά είναι σπανιότερη από την U1a.

Απλομάδα U2

Η U2 είναι πιο συνηθισμένη στη Νότια Ασία αλλά βρίσκεται με χαμηλότερη συχνότητα στην Κεντρική και Δυτική Ασία, καθώς και στην Ευρώπη ως U2e. Η συνολική συχνότητα της U2 στη Νότια Ασία οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην ομάδα U2i, ενώ ο κλάδος U2e, κοινός στην Ευρώπη, είναι εντελώς απών. Δεδομένου ότι αυτές οι σειρές χωρίστηκαν πριν από περίπου 50,000 χρόνια, τα συγκεκριμένα δεδομένα έχουν ερμηνευτεί ότι αντιπροσωπεύουν έναν χαμηλό ρυθμό γενετικής ροής από την πλευρά της μητέρας ανάμεσα στη Νότια Ασία και στην Ευρώπη σε όλη αυτή την περίοδο.


Αυτή η απλομάδα βρέθηκε στα απολιθώματα ενός κυνηγού-τροφοσυλλέκτη ηλικίας 30,000 ετών από το Kostenki της Νότιας Ρωσίας.


Απλομάδα U3

Η U3 βρίσκεται σε χαμηλά επίπεδα σε όλη την Ευρώπη (περίπου 1% του πληθυσμού), στην Εγγύς Ανατολή (περίπου 2,5 % του πληθυσμού), και στην Κεντρική Ασία (1% ).  Η U3, είναι παρούσα σε υψηλότερα επίπεδα στους λαούς του Καυκάσου (περίπου 6%), καθώς  και στους Ρομά πληθυσμούς της Λιθουανίας, της Πολωνίας και της Ισπανίας (36-56%).


Απλομάδα U4

Η απλομάδα U4 έχει την καταγωγή της στην Άνω Παλαιολιθική, πριν από περίπου 25,000 χρόνια. Είναι ευρέως κατανεμημένη στην Ευρώπη, και συνδέεται με την επέκταση του σύγχρονου ανθρώπου στην Ευρώπη πριν το τελευταίο παγετώδες μέγιστο. Βρέθηκε στο Svaneti της Γεωργίας, (Καύκασος) με συχνότητα 8,3 %.


Απλομάδα U5

Η ηλικία της απλομάδας U5 υπολογίζεται στα 50,000-30,000 χρόνια πριν. Περίπου το 11% του συνόλου των Ευρωπαίων και το 10% των Ευρωπαίων Αμερικανών ανήκουν σε αυτήν την απλομάδα.


Η U5 έχει βρεθεί σε ανθρώπινα απολιθώματα που χρονολογούνται από τη Μεσολιθική περίοδο στην Αγγλία, Γερμανία, Λιθουανία, Πολωνία, Πορτογαλία, Ρωσία, Σουηδία, Γαλλία και Ισπανία. Μαζί με τους κλάδους της U5aκαι U5b έχει τις μεγαλύτερες συγκεντρώσεις στον απώτερο βορρά, στους Σάμι, στους Φινλανδούς και στους Εσθονούς, αλλά βρίσκεται εξαπλωμένη σε χαμηλότερες συγκεντρώσεις σε όλη την Ευρώπη. Αυτή η κατανομή και η ηλικία της απλομάδας δείχνουν ότι τα άτομα που ανήκουν σε αυτήν εξαπλώθηκαν στην Ευρώπη ακολουθώντας την υποχώρηση των πάγων, πριν από ~10 kya.


Η απλομάδα U5 βρίσκεται επίσης με μικρές συχνότητες και λιγότερη ποικιλομορφία στην Εγγύς Ανατολή και σε μέρη της βόρειας Αφρικής (περιοχές με αξιοσημείωτες συγκεντρώσεις του κλάδου U6), υποδεικνύοντας ανάδρομη μετανάστευση από την Ευρώπη προς Νότο.




  •           Από mtDNAτο οποίο εξήχθηκε από λείψανα σκελετών από τον ταφικό περίβολο Bστις Μυκήνες, έγινε εφικτό να απομονωθούν 4 αλληλουχίες (από 22 άτομα), οι οποίες ανήκαν στις απλομάδες UK,  (τα δύο πάνω πρόσωπα της φωτογραφίας, πιθανώς αδέλφια), U5a1 ή U5a1a (πρόσωπο κάτω αριστερά), και σε μία ακόμα πλην των προηγουμένων (H, HV1, J, U, U3 ή U4), η οποία δεν έγινε εφικτό να προσδιοριστεί με μεγαλύτερη ακρίβεια (πρόσωπο κάτω δεξιά). Τα πρόσωπα βεβαίως αποτελούν σε μεγάλο βαθμό καλλιτεχνικές συλλήψεις, είναι ενδεικτικά, και αναδημοσιεύονται με κάθε επιφύλαξη εκ μέρους μου σχετικά με την πιστότητά τους. (Για περισσότερα δείτε την ιστοσελίδα http://dienekes.blogspot.gr/2008/05/mtdna-from-grave-circle-b-in-mycenae_07.html)

Απλομάδα U6

Η απλομάδα U6 είναι κοινή (σε ποσοστό περίπου 10%) στη Βόρεια Αφρική, με μέγιστο 29% στους Μοζαβίτες της Αλγερίας και στα Κανάρια νησιά (18% κατά μέσο με μέγιστη συχνότητα 50,1% στη La Gomera). Βρίσκεται επίσης στην Ιβηρική χερσόνησο, όπου έχει την υψηλότερη πολυμορφία (10 από τους 19 υποκλάδους βρέθηκαν σε αυτήν την περιοχή και όχι στην Αφρική), στην Ανατολική Αφρική και περιστασιακά σε άλλες τοποθεσίες.


Η U6 θεωρείται ότι εισήχθηκε στη Βόρεια Αφρική περίπου 30.000 χρόνια πριν, από την Εγγύς Ανατολή. Παρά τη μεγάλη ποικιλομορφία της απλομάδας στην Ιβηρική χερσόνησο, Η Maca-Meyerυποστηρίζει μια καταγωγή αυτής της απλομάδας στην Εγγύς Ανατολή, βασισμένη στην υψηλότερη πολυμορφία του υποκλάδου U6aστην περιοχή, υποθέτοντας ότι έχει προέλθει από τη Δυτική Ασία. Υπολογίζει την ηλικία της απλομάδας U6 σε 25.000- 66.000 χρόνια πριν από σήμερα. Ωστόσο, η U6 έχει τις μεγαλύτερες συχνότητες στη Βόρεια Αφρική και φαίνεται να είναι μια ειδική απλομάδα αυτής της περιοχής.


Απλομάδα U7

Πολλοί Ευρωπαϊκοί λαοί παρουσιάζουν έλλειψη της απλομάδας U7, αλλά η συχνότητά της φτάνει το 4% στην Εγγύς Ανατολή, το 5% στο Πακιστάν, έως σχεδόν το 10% στο Ιράν. Ωστόσο, βρισκόταν στη Βόρεια Ευρώπη πριν από το Μεσαίωνα, και βρέθηκε σε μια πλούσια γυναίκα, στη Νορβηγία από την εποχή των Vikings. Στην Ινδία, η συχνότητα της απλομάδας U7 φτάνει το 12% στο Gujarat, τη Δυτικότερη πολιτεία της Ινδίας, ενώ για το σύνολο της Ινδίας η συχνότητα κυμαίνεται γύρω στο 2%. Οι χρόνοι επέκτασης και οι αποκλίσεις της απλομάδας στην Ινδία, στη Μέση και Εγγύς Ανατολή είναι χαρακτηριστικά παρόμοιες. Η πιθανή πατρίδα αυτής της απλομάδας απλώνεται από το Gujarat της Ινδίας μέχρι το Ιράν, γιατί από αυτήν την περιοχή η συχνότητα μειώνεται γρήγορα τόσο προς ανατολή όσο και προς δύση. Αν η προέλευση ήταν από το Ιράν αντί για την Ινδία, τότε η εξίσου μεγάλη συχνότητα όσο και ποικιλομορφία στο Gujarat ευνοεί ένα σενάριο σύμφωνα με το οποίο η U7 εισήχθηκε στην παράλια Δυτική Ινδία είτε πολύ νωρίς ή από πολλαπλούς ιδρυτές.


Απλομάδα U8

Ο πληθυσμός των Βάσκων έχει τον κλάδο U8a της απλομάδας U8, καθιστώντας τους από τους αρχαιότερους λαούς της Ευρώπης, στην Άνω Παλαιολιθική. Η απουσία του ίδιου κλάδου στην Αφρική υποδεικνύει ότι οι πρόγονοι των Βάσκων πιθανόν προήλθαν από τη Δυτική Ασία. Ο κλάδος U8b έχει βρεθεί στην Ιταλία και στην Ιορδανία.


Απλομάδα K

Πρόκειται για τον πιο συνηθισμένο υποκλάδο της απλομάδας U8, και η ηλικία του υπολογίζεται στα 12,000 χρόνια.


Η απλομάδα Κ εμφανίζεται στη Δυτική Ευρασία, στη Βόρεια Αφρική και στη Νότια Ασία. Βρίσκεται σε αναλογία περίπου 10% στους Ευρωπαίους. Συνολικά η απλομάδα K βρίσκεται περίπου στο 6% του πληθυσμού της Ευρώπης και της Εγγύς Ανατολής. Περίπου το 16% των Δρούζων της Συρίας, του Λιβάνου, του Ισραήλ και της Ιορδανίας ανήκουν σε αυτήν την απλομάδα. Βρέθηκε επίσης σε έναν σημαντικό αριθμό Παλαιστινίων Αράβων. Φτάνει το 17% στο Κουρδιστάν.


Περίπου το 32% των ανθρώπων με καταγωγή από τους Ashkenazi Εβραίους ανήκουν στην απλομάδα Κ. Αυτό το υψηλό ποσοστό υποδεικνύει μια γενετική στενωπό (bottleneck) που θα συνέβη γύρω στις 100 γενεές πριν. Το DNA των Ashkenazi συγκεντρώνεται σε τρεις υποκλάδους που σπάνια βρίσκονται σε μη Εβραϊκούς πληθυσμούς: K1a1b1a, K1a9, and K2a2a. Έτσι είναι δυνατό να εντοπιστούν τρεις θηλυκές πρόγονοι, πιθανώς από τη γενετική δεξαμενή των Εβραίων-Λεβαντίνων, των οποίων οι απόγονοι έζησαν στην Ευρώπη.


Η μέση Ευρωπαϊκή συχνότητα της απλομάδας Κ είναι 5.6%. Εμφανίζει μέγιστες συχνότητες σε περιοχές της Γαλλίας, στη Νορβηγία και στη Βουλγαρία.


Η απλομάδα K βρέθηκε στα απομεινάρια τριών ατόμων από την προ-κεραμική Νεολιθική θέση Β στο Tell Ramadτης Συρίας, με ηλικία 6,000 π.Χ. Βρέθηκε επίσης σε σκελετούς πρώιμων αγροτών της κεντρικής Ευρώπης από το 5500-5300 π.Χ. Είναι γνωστό ότι οι αγροτικές τεχνικές, μαζί με την εκτροφή φυτών και ζώων, εξαπλώθηκαν στην Ευρώπη από την Εγγύς Ανατολή. Τα στοιχεία από το αρχαίο DNA υποδεικνύουν ότι αυτή η νεολιθική κουλτούρα εξαπλώθηκε μέσω μετανάστευσης.


Η ανάλυση του mtDNA του λεγόμενου Ötzi (ο «Άνθρωπος των Πάγων»), που βρέθηκε στα σύνορα μεταξύ Αυστρίας και Ιταλίας, και χρονολογήθηκε στο 3,000 π.Χ., έδειξε ότι ο Ötzi ανήκε στον K1 υποκλάδο, ο οποίος ειδικά ονομάστηκε Κ1ö προς τιμή του Ötzi, καθώς φαίνεται ότι αποτελεί έναν νέο Ευρωπαϊκό κλάδο με πολύ μικρή κατανομή στη σύγχρονη εποχή.


Απλομάδα U9

Η απλομάδα U9 είναι σπάνια και εμφανίστηκε πρόσφατα σε μερικούς πληθυσμούς από το Πακιστάν.  Η παρουσία της στην Αιθιοπία και στην Υεμένη, μαζί με κάποιες Ινδικές Μ σειρές στους κατοίκους της Υεμένης, υποδεικνύει γονιδιακή ροή κατά μήκος των ακτών της Αραβικής Θάλασσας. Οι απλομάδες U9 και U4 μοιράζονται δύο κοινές μεταλλάξεις στη ρίζα της φυλογονίας τους. Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι στο Πακιστάν η U9 εμφανίζεται συχνά μόνο μεταξύ του λεγόμενου «νεγροειδούς Makrani» πληθυσμού. Σε αυτόν το συγκεκριμένο πληθυσμό, σειρές που αναφέρονται σε Υπο-Σαχάριους Αφρικανούς συμβαίνουν με συχνότητα έως και 39%, πράγμα που υποδηλώνει ότι οι γενεαλογικές σειρές της απλομάδας U9 στο Πακιστάν μπορεί να έχουν Αφρικανική προέλευση.  Ανεξάρτητα από το ποια ακτή της Αραβικής Θάλασσας μπορεί να αποτέλεσε την καταγωγή της U9, η κατανομή της κατά μήκος της διαδρομής Αιθιοπία-Νότιας Αραβία-κοιλάδα του Ινδού ποταμού υπαινίσσεται ότι η διαφοροποίηση από την απλομάδα U4 μπορεί να συνέβη σε περιοχές μακριά από τις τωρινές περιοχές μέγιστης πολυμορφίας και συχνότητας της απλομάδας U4- Ανατολική Ευρώπη και Δυτική Σιβηρία.


Απλομάδα Ο

Η απλομάδα Ο προέρχεται από την απλομάδα Ν και βρίσκεται στην Αυστραλία και στην Ωκεανία.


==========================
Όλα τα στοιχεία συλλέχθηκαν από τις αντίστοιχες ιστοσελίδες της Wikipedia και της Eupedia

Απλομάδες του ανθρώπινου Y-DNA

0
0

Στην ανθρώπινη γενετική, μία απλομάδα του Υ-χρωμοσωματικού DNA ορίζεται από τις διαφορές που υπάρχουν (μονο-νουκλεοτιδικοί πολυμορφισμοί, SNPs) μεταξύ των μη ανασυνδυαζόμενων τμημάτων του Y-χρωμοσώματος στο DNA (Υ-DNA). Οι απλομάδες του Υ-DNA αντιπροσωπεύουν μείζονες κλάδους του φυλογενετικού μας δέντρου. Ο λεγόμενος Υ-χρωμοσωματικός Αδάμ είναι το όνομα που δόθηκε από τους ερευνητές στον πατρογονικό πιο πρόσφατο κοινό πρόγονο των ανθρώπων, ο οποίος βρίσκεται στη ρίζα αυτού του δέντρου. Οι εκτιμήσεις σχετικά με το πότε έζησε ο «Αδάμ» ποικίλουν στις διάφορες μελέτες.

Η μελέτη του Y-DNA θεωρείται ότι είναι κατά πολύ πιο ενδιαφέρουσα από την αντίστοιχη μελέτη του μιτοχονδριακού DNA (mtDNA), το οποίο κληρονομείται αντίθετα κατευθείαν από τη μητέρα, για δύο λόγους.

Πρώτον, το Υ χρωμόσωμα είναι μια ακολουθία από 60 εκατομμύρια «χαρακτήρες-» νουκλεοβάσεις (nucleobases), έναντι μόνο 16.569 για το mtDNA. Το Y χρωμόσωμα, ως εκ τούτου, προσφέρει μια πολύ μεγαλύτερη ανάλυση, καθώς οι μεταλλάξεις είναι πιο κοινές, και πράγματι συμβαίνουν σχεδόν σε κάθε γενιά. Σε αντίθεση, οι μεταλλάξεις του mtDNA συμβαίνουν πολύ πιο σπάνια. Εφόσον ο χρόνος της λεγόμενης μιτοχονδριακής Εύας τοποθετείται πριν από περίπου 200.000 χρόνια, οι σύγχρονοι άνθρωποι θα έχουν αποκτήσει κατά μέσο όρο 20 mtDNA μεταλλάξεις σε κάθε γενεαλογική σειρά- περίπου μία κάθε 10.000 χρόνια. Μολονότι ο αριθμός των μεταλλάξεων έχει επιταχυνθεί με την ραγδαία αύξηση του ανθρώπινου πληθυσμού στα τελευταία 10.000 χρόνια, η χρονολόγηση των γενεαλογικών σειρών που βασίζεται στο mtDNA παραμένει προσεγγιστική και πρακτικά άχρηστη για τους ιστορικούς χρόνους.

Βρίσκοντας την πλήρη αλληλουχία του Υ-χρωμοσώματος, θεωρητικά είναι δυνατό να χαρτογραφήσουμε ολόκληρη την πατρογονική γενεαλογία της ανθρωπότητας (ή οποιουδήποτε άλλου είδους), ακόμα και για χρονικά διαστήματα λίγων γενιών ή, σε ορισμένες περιπτώσεις, μέσα στα πλαίσια της ίδιας γενιάς. Πρόκειται για ένα κολοσσιαίο έργο και προς το παρόν πολυδάπανο, καθώς η πλήρης Υ-χρωμοσωματική αλληλουχία (η ανάγνωση δηλαδή κάθε νουκλεοτιδικής βάσης) παραμένει πολύ πιο δύσκολη σε σχέση με την SNP γονοτυπική ανάλυση (τον έλεγχο δηλαδή μόνο για κοινές μεταλλάξεις).

Ως δεύτερο πλεονέκτημα του Y-DNA θεωρείται το γεγονός ότι οι άνδρες έχουν παραδοσιακά λιγότερη κινητικότητα από ό,τι οι γυναίκες. Σε όλες σχεδόν τις κοινωνίες, οι άνδρες είναι αυτοί που κληρονομούν τη γη των γονιών τους, κατά συνέπεια παραμένουν στην ίδια τοποθεσία από γενιά σε γενιά. Οι γυναίκες, από την άλλη πλευρά, συχνά στέλνονταν μακριά για να παντρευτούν σε κάποιο άλλο χωριό ή πόλη, έτσι ώστε οι γενεαλογίες mtDNA κατανεμήθηκαν πιο ομοιόμορφα με την πάροδο του χρόνου.

Απλομάδα A 

(140.000 YBP)

Η απλομάδα A(xBT) βρίσκεται σε μεγάλο βαθμό περιορισμένη σε μέρη της Αφρικής, παρότι μερικές εξαιρέσεις έχουν εντοπιστεί στην Ευρώπη και στη Δυτική Ασία. Η συγκεκριμένη απλομάδα επιτυγχάνει τις υψηλότερες σύγχρονες συχνότητες στους Βουσμάνους της Νότιας Αφρικής, ακολουθώντας πολλές Νιλοτικές ομάδες της Ανατολικής Αφρικής. Ωστόσο, οι παλιότεροι υποκλάδοι της απλομάδας βρίσκονται αποκλειστικά στην Κεντρική-Βορειοδυτική Αφρική, όπου, συνεπώς, ο Υ-χρωμοσωματικός Αδάμ θα έζησε, ίσως 140.000 χρόνια πριν. Η απλομάδα έχει επίσης παρατηρηθεί σε αξιοσημείωτες συχνότητες σε ορισμένους πληθυσμούς της Αιθιοπίας, καθώς και σε ορισμένες ομάδες Πυγμαίων της Κεντρικής Αφρικής.

Απλομάδα B-M60 

(60.000-65.000 YBP) 

Αυτή η απλομάδα είναι κοινή σε πατρογονικές γενεαλογικές σειρές στην Υπο-Σαχάρια Αφρική και στην Ευρασία. Βρίσκεται επίσης στα τροπικά δάση της Δυτικής- Κεντρικής Αφρικής. Πρόκειται για τη δεύτερη αρχαιότερη απλομάδα, μετά την απλομάδα Α. Πρόκειται για την κύρια πατρογονική απλομάδα όχι μόνο των σύγχρονων Πυγμαίων, όπως οι Baka και Mbuti, αλλά επίσης των Hadzabe της Τανζανίας, οι οποίοι συχνά έχουν θεωρηθεί, σε μεγάλο βαθμό εξαιτίας κάποιων τυπολογικών χαρακτηριστικών της γλώσσας τους, ότι αποτελούν κατάλοιπο των Khoisan της Ανατολικής Αφρικής.

Ομάδες με τη μετάλλαξη M168 (CT) 

(68.500 YBP)

Ο πιο πρόσφατος κοινός αρσενικός πρόγονος (MRCA) όλων των CT ανδρών σήμερα ίσως να προηγήθηκε της «έξω από την Αφρική» μετανάστευσης των ανατομικά σύγχρονων ανθρώπων, στην οποία μετανάστευση κάποιοι από τους απογόνους του συμμετείχαν. Θεωρείται με αυτήν την έννοια ότι έζησε στην Αφρική πριν από τη θεωρούμενη μετανάστευση.

Στα πλαίσια του λεγόμενου Y- χρωμοσωματικού Αδάμ (MRCA), η απλομάδα CT-M168 έχει χαρακτηριστεί ως η γενεαλογία του «Ευρασιατικού Αδάμ» (ο αρσενικός MRCA όλων των μη-Αφρικανών).

Επειδή κανένα αρσενικό άτομο δεν έχει βρεθεί να ανήκει στην παραφυλετική ομάδα CT*, όλοι οι απόγονοι της απλομάδας CT θεωρείται ότι θα βρίσκονται σε κάποιον από τους κύριους επιμέρους κλάδους. Όλοι οι γνωστοί επιζώντες απόγονοι της CT ανήκουν σ’ έναν από τους δύο υποκλάδους CF και DE. Και οι δύο αυτοί υποκλάδοι φαίνεται να προέκυψαν λίγες χιλιάδες χρόνια μετά τον αρχικό κοινό πρόγονο της CT. Με τη σειρά τους, η DE χωρίζεται σε μια Ασιατική απλομάδα D και σε μια κυρίως Αφρικανική απλομάδα E, ενώ η CF χωρίζεται σε μια απλομάδα C, που επεκτείνεται στην Ανατολική Ασία, στην Ωκεανία, και στην Αμερική, και στην απλομάδα F, η οποία επικρατεί στους περισσότερους μη Αφρικανικούς πληθυσμούς.

Απλομάδα E -M96 

(50.000 - 55.000 YBP)


Τα περισσότερα μέλη της απλομάδας E-M96 ανήκουν σε έναν από τους υποκλάδους της, καθώς η E-M96 καθαυτή είναι σπάνια. Η απλομάδες E1a και E-M75 βρίσκονται σχεδόν αποκλειστικά στην Αφρική. Εξετάζοντας τις συχνότητες των κύριων υποκλάδων, πέντε ευρύτερες περιοχές της Αφρικής μπορούν να προσδιοριστούν: Η Ανατολική, η Κεντρική, η Βόρεια, η Νότια και η Δυτική. Η διαίρεση αυτή μπορεί να διακριθεί από την επικράτηση της απλομάδας E-V38 στην Ανατολική, Κεντρική, Νότια και Δυτική Αφρική, της E-M78 στην Ανατολική Αφρική και της E-M81 στη Βόρεια Αφρική. Η E-V38 είναι ο πιο διαδεδομένος κλάδος στην Αφρική. Έχει παρατηρηθεί με μεγάλες συχνότητες σε όλες τις περιοχές της Αφρικής εκτός από τις Βορειότερες και Ανατολικότερες περιοχές της ηπείρου. 

Ο κλάδος E-M243 (ιδιαίτερα οι υποκλάδοι M78 και M81) βρίσκεται σε υψηλές συχνότητες στη Βόρεια και Βορειοανατολική Αφρική και είναι ο μόνος κλάδος που βρίσκεται επίσης στην Ευρώπη και στην Ασία με σημαντική συχνότητα. Αυτός ο κλάδος είναι κοινός στους Αφροασιατικούς πληθυσμούς στην Εγγύς Ανατολή και στη Βόρεια Αφρική, καθώς και σε μερικούς πληθυσμούς της Νειλο-Σαχάριας ομάδας στη Βορειοανατολική Αφρική και της ομάδας του Νίγηρα-Κονγκό στο Σουδάν. Είναι πολύ λιγότερο κοινός στη Δυτική, Κεντρική και Νότιο Αφρική, αν και έχει παρατηρηθεί μεταξύ κάποιων Khoisan, και πληθυσμών της ομάδας του Νίγηρα-Κονγκό σε διάφορες περιοχές (Senegambia, Guinea-Bissau, Burkina Faso, Ghana, Gabon, Congo, Rwanda, Namibia, και Νότια Αφρική).

Απλομάδα E1b1b 



Η απλομάδα E1b1b (πρώην Ε3β) αντιπροσωπεύει την τελευταία σημαντική μετανάστευση ανθρώπων από την Αφρική στην Ευρώπη. Πιστεύεται ότι προέρχεται από το Κέρας της Αφρικής (κάποιοι υποθέτουν επίσης τη Νότια Αφρική), περίπου 26.000 χρόνια πριν, και εξαπλώθηκε στη Μέση Ανατολή κατά την Παλαιολιθική και Μεσολιθική περίοδο.

Στην Ευρωπαϊκή ήπειρο, έχει τη μεγαλύτερη συγκέντρωση στη Βορειοδυτική Ελλάδα, στην Αλβανία και στο Κόσσοβο, εξασθενώντας σταδιακά στην υπόλοιπη Ελλάδα, στα Βαλκάνια και στη Δυτική Τουρκία. Εκτός Ευρώπης βρίσκεται επίσης διασκορπισμένη στη Μέση Ανατολή, στη Βόρεια και Ανατολική Αφρική.

Δεν είναι ακόμα σαφές πότε η απλομάδα E εισήλθε στην Ευρώπη. Το παλαιότερο γνωστό προϊστορικό δείγμα αυτήν τη στιγμή ανήκει στον κλάδο E-V13 και χρονολογείται πριν από 7.000 χρόνια, στη Νεολιθική Ισπανία. Έτσι γνωρίζουμε με βεβαιότητα ότι η E1b1b ήταν παρούσα στη Νότια Ευρώπη, τουλάχιστον από την Πρώιμη Νεολιθική. Ωστόσο, θα μπορούσε η E1b1b να έχει φτάσει στη Νότια Ευρώπη κατά την Μεσολιθική ή ακόμη και κατά την Ύστερη Παλαιολιθική περίοδο. Βορειοαφρικανοί φορείς της απλομάδας θα μπορούσαν να διασχίσουν τη Μεσόγειο (πιθανώς σε περισσότερα του ενός ανεξάρτητα κύματα) οποιαδήποτε στιγμή ανάμεσα στο τελευταίο Παγετώδες Μέγιστο (περίπου 20.000 χρόνια πριν) και στην τελευταία ερήμωση της Σαχάρας, που ξεκίνησε όταν ο μουσώνας υποχώρησε νοτιότερα, πριν από 6.200 χρόνια.

Στο τελευταίο Παγετώδες Μέγιστο, το επίπεδο της θάλασσας ήταν 120 μέτρα χαμηλότερα από ό,τι σήμερα, και τα Στενά του Γιβραλτάρ θα είχαν μόλις λίγα χιλιόμετρα πλάτος, επιτρέποντας ακόμα και στην πιο πρωτόγονη σχεδία να τα διασχίσει. Είναι άραγε απλή σύμπτωση ότι τα τελευταία βέβαια ίχνη των Νεάντερταλς στην Ιβηρική χερσόνησο (και δη στο Γιβραλτάρ) χρονολογούνται πριν από 24.000 χρόνια, λίγο πριν το τελευταίο Παγετώδες Μέγιστο; Θα μπορούσε μήπως η εξαφάνισή τους να ήταν το αποτέλεσμα απορρόφησης από τον Homo Sapiens της Βόρειας Αφρικής; Οι τελευταίοι Νεάντερταλς της Ιβηρικής χερσονήσου πράγματι εμφανίζουν κάποια σημάδια υβριδισμού με τον Homo Sapiens. Ενώ ο Homo Sapiens αδιαμφισβήτητα εποίκισε την Ευρώπη από τη Μέση Ανατολή, ένας αντιδιαμετρικός εποικισμός από τη Βορειοδυτική Αφρική είναι επίσης πιθανός. Αυτό θα μπορούσε να εξηγήσει την υψηλή συχνότητα του Βορειοδυτικού Αφρικανικού κλάδου E-M81 στην Πορτογαλία και στη Βορειοδυτική Ισπανία, γεγονός το οποίο δεν φαίνεται από τη Νεολιθική αρχαιολογία ή την πιο πρόσφατη ιστορία.

Η Σαχάρα άλλαξε πολλές φορές ανάμεσα σε ένα πλούσιο πράσινο περιβάλλον και σε μια καυτή και άνυδρη έρημο, τα τελευταία 20.000 χρόνια. Ήταν άνυδρη όπως σήμερα στο τέλος της τελευταίας Παγετώδους Περιόδου, 13.000 χρόνια πριν, και στη συνέχεια η αναθέρμανση του κλίματος μετέφερε τους τροπικούς μουσώνες στη Σαχάρα για ένα χρονικό διάστημα 10.000 με 7.000 περίπου χρόνια πριν από σήμερα. Η σύγχρονη ερημοποίηση ξεκίνησε γύρω στo 4.200 π.Χ. Αυτή η σοβαρή μεταμόρφωση του περιβάλλοντός τους θα είχε προφανώς ιδιαίτερες επιπτώσεις για τους αυτόχθονες E1b1b ανθρώπους, προκαλώντας αρχικά πληθυσμιακή έκρηξη κατά τις πράσινες χιλιετίες της Νεολιθικής, και οδηγώντας έπειτα στις μεταναστεύσεις προς ηπιότερα κλίματα όταν οι βροχές εξαφανίστηκαν. Δεν θα ήταν και τόσο περίεργο αν Βορειοαφρικανοί διέσχισαν τη Μεσόγειο (ξανά;) κατά την Ύστερη Νεολιθική.

Η περιοχή που θα είχε πληγεί περισσότερο από την ερημοποίηση θα ήταν γύρω από τη σημερινή Λιβύη. Το Βόρειο Μαγκρέμπ απολαμβάνει την προστασία του βουνού που θα σταμάτησε την προέλαση της ερήμου. Η Αίγυπτος θα είχε το Νείλο και το Δέλτα του. Μια υπόθεση είναι ότι ο Νεολιθικός πληθυσμός από τη Λιβύη μετεγκαταστάθηκε στις περιοχές της σημερινής Νότιας Ιταλίας, της Ελλάδας, της ΠΓΔΜ και της Αλβανίας, φέρνοντας μαζί του και την απλομάδα E-V13, η οποία εξακολουθεί να βρίσκεται σήμερα στη Λιβύη καθώς επίσης και στην Ιβηρία, στην Αίγυπτο και στο Λεβάντε, αλλά είναι ιδιαίτερα συνηθισμένη στην περιοχή της Ελλάδας. Εναλλακτικά, αντί της κατευθείαν διάβασης της Μεσογείου από την Τυνησία προς τη Σικελία, και από εκεί στην Ιταλία και στα Νότια Βαλκάνια, η μετανάστευση θα μπορούσε να λάβει χώρα κατά μήκος των ακτών της Μεσογείου, περνώντας από την Αίγυπτο, το Λεβάντε και την Ανατολία, μέχρι τελικά την Ελλάδα. Ορισμένοι μετανάστες θα μπορούσαν να έχουν ακολουθήσει μια πορεία δυτικά προς την Ιβηρία, εξηγώντας γιατί η E-V13 βρίσκεται και στη Δυτική Ιβηρία, παράλληλα με την Ε-M81, στο Μαγκρέμπ, καθώς οι Έλληνες θεωρείται ότι ουδέποτε αποίκησαν αυτήν την περιοχή.

Απλομάδα F (G, H & IJK) 

(48.000 YBP)



Οι ομάδες που κατάγονται από την απλομάδα F ανήκουν περίπου στο 90% του παγκόσμιου πληθυσμού, αλλά σχεδόν αποκλειστικά εκτός της Υπο-Σαχάριας Αφρικής. Η μετάλλαξη που ορίζει την απλομάδα IJ αντιστοιχεί σε ένα κύμα μετανάστευσης από τη Μέση Ανατολή ή τη Νότια Ασία περίπου 45.000 χρόνια πριν, που εξαπλώθηκε και στην Ευρώπη (ο άνθρωπος Cro-Magnon). Η απλομάδα G κατάγεται από τη Μέση Ανατολή ή ίσως ακόμα πιο ανατολικά μέχρι το Πακιστάν περίπου 30.000 χρόνια πριν, και εξαπλώθηκε στην Ευρώπη με τη Νεολιθική Επανάσταση. Η απλομάδα H μάλλον εμφανίστηκε στην Ινδία περίπου 30.000-40.000 χρόνια πριν, και παραμένει διαδεδομένη εκεί, ενώ εξαπλώθηκε δυτικότερα στους ιστορικούς χρόνους με τις μεταναστεύσεις των πληθυσμών Romani. Η απλομάδα Κ εξαπλώθηκε ευρέως στην Ευρασία, στην Αυστραλία και στο Νότιο Ειρηνικό.

Απλομάδα G-M201 

(30.000-14.000 YBP)


Η απλομάδα G πιστεύεται ότι εμφανίστηκε στην περιοχή της Μέσης Ανατολής κατά την Ύστερη Παλαιολιθική, πιθανώς έως και 30.000 χρόνια πριν. Εκείνη την εποχή οι άνθρωποι θα ήταν κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες, και στις περισσότερες περιπτώσεις θα ζούσαν σε μικρές νομαδικές ή ημι-νομαδικές φυλές. Τα μέλη αυτής της απλομάδας φαίνεται ότι συνδέονται στενά με την ανάπτυξη της πρώιμης γεωργίας στην περιοχή του Λεβάντε της Γόνιμης Ημισέλινου πριν από 11.500 χρόνια.

Μέχρι στιγμής υπάρχει διαθέσιμο αρχαϊκό Y-DNA από τέσσερις μόνο Νεολιθικές θέσεις- από τον πολιτισμό της Γραμμικής Κεραμικής (LBK) στη Γερμανία, και από τον πολιτισμό της Cardium Κεραμικής (Cardium Pottery) στην Ιταλία, στη Νοτιοδυτική Γαλλία και στην Νοτιοανατολική Ισπανία- και όλες αυτές οι τοποθεσίες απέφεραν G2a άτομα, γεγονός που αποτελεί προς το παρόν ένα ισχυρό στοιχείο ότι η γεωργία προέκυψε και εξαπλώθηκε από άτομα αυτής της απλομάδας. Μέχρι στιγμής, οι μόνοι G2a πληθυσμοί αρνητικοί στους υποκλάδους P15 και L149.1 προέρχονται από την περιοχή του Νοτίου Καυκάσου. Η μεγαλύτερη γενετική ποικιλομορφία της απλομάδας G βρίσκεται μεταξύ του Λεβάντε και του Καυκάσου, ένας ακόμα καλός δείκτης για την περιοχή καταγωγής της απλομάδας. Πιστεύεται ότι πρώιμοι Νεολιθικοί αγρότες εξαπλώθηκαν από το Λεβάντε δυτικά προς την Ανατολία και την Ευρώπη, ανατολικά προς τη Μεσοποταμία και τη Νότια Ασία, και νότια προς την Αραβική χερσόνησο και τη Βόρεια-Βορειοανατολική Αφρική. Η εξημέρωση των αιγοπροβάτων και των αγελάδων θεωρείται ότι έλαβε χώρα στην ορεινή περιοχή της ανατολικής Ανατολίας, συμπεριλαμβάνοντας τον Καύκασο και τα όρη Ζάγκρος στο Βόρειο Ιράν. Κάπου σε αυτήν την ευρύτερη περιοχή θα βρίσκονται προφανώς οι ρίζες της απλομάδας G.

Σήμερα η απλομάδα G βρίσκεται από τη Δυτική Ευρώπη και τη Βορειοδυτική Αφρική έως την Κεντρική Ασία, την Ινδία και την Ανατολική Αφρική, αν και παντού με χαμηλές συχνότητες (συνήθως 1%- 10%). Οι μόνες εξαιρέσεις είναι στην περιοχή του Καυκάσου και της Σαρδηνίας, όπου οι συχνότητες συνήθως κυμαίνονται από 15% έως 30 %.


Χρονολογικά, η αρχική υπόθεση είναι η προώθηση Νεολιθικών αγροτών και βοσκών από την Ανατολία στην Ευρώπη πριν από περίπου 9.000- 6.000 χρόνια. Σύμφωνα με αυτό το σενάριο, οι Καυκάσιοι μετανάστες θα πήραν μαζί τους αιγοπρόβατα, τα οποία θα είχαν εξημερωθεί 12.000 χρόνια πριν. Αυτό θα μπορούσε να εξηγήσει γιατί η απλομάδα G είναι πιο κοινή σε ορεινές περιοχές της Ευρώπης ή της Ασίας.

Η γεωγραφική συνέχεια της G2a στο τόξο από την Ανατολία στην Θεσσαλία, στην Ιταλική χερσόνησο, στη Σαρδηνία, στη Νότια-Κεντρική Γαλλία και στην Ιβηρία υποδεικνύει ότι η G2a μπορεί να συνδεθεί με τον πολιτισμό της Εγχάρακτης Cardium Κεραμικής (Printed-Cardium Pottery), 5000-1500 π.Χ.

Σήμερα η G2a βρίσκεται κυρίως στις ορεινές περιοχές της Ευρώπης, για παράδειγμα, στην Κανταβρία (πάνω από 10%), στη Βόρεια Ισπανία, στην Ελβετία (10%), στην Αυστρία (8%), στην Οβέρνη (Auvergne) της Κεντρικής Γαλλίας (8%), στις ορεινές περιοχές της Βοημίας (5-10%), και στην Ουαλία (4%). Αυτό μπορεί να συμβαίνει επειδή οι Καυκάσιοι αγρότες αναζήτησαν επικλινές έδαφος παρόμοιο με εκείνο της αρχικής τους πατρίδας, κατάλληλο για την εκτροφή αιγών. Αλλά είναι πολύ πιο πιθανό ότι οι G2a αγρότες κατέφυγαν στα βουνά για να αποφύγουν εισβολείς της Εποχής του Χαλκού, όπως ήταν οι Ινδο-Ευρωπαίοι.

Απλομάδα H-M69 

(45.000-25.000 YBP)


Αυτή η απλομάδα βρίσκεται σε μεγάλη συχνότητα στη Νότια Ασία, ιδιαίτερα οι κλάδοι H-M69 και H-M52. Έξω από τη Νότια Ασία ο υποκλάδος H-M82 αποτελεί μια θεμελιώδη ιδρυτική γενεαλογική σειρά των πληθυσμών Romani.

Απλομάδα F-L15 (IJK) 

(45.000-40.000 YBP) 

Απλομάδα IJ 

(40.000-35.000 ΥBP)

Οι πληθυσμοί της απλομάδας IJ αποτελούν ένα σημαντικό μέρος των σημερινών πληθυσμών της Ευρώπης, της Δυτικής Ευρασίας, της Βόρειας Αφρικής, της Αμερικής και της Αυστραλίας. 

Απλομάδα I-M170 

(30.000-25.000 ΥBP)


Η απλομάδα I είναι κατά κύριο λόγο μια Ευρωπαϊκή απλομάδα και θεωρείται ως η μοναδική ιθαγενής Ευρωπαϊκή απλομάδα. Σήμερα αντιπροσωπεύει περίπου το ένα πέμπτο του πληθυσμού της Ευρώπης. Μπορεί να βρεθεί στην πλειοψηφία των σημερινών Ευρωπαϊκών πληθυσμών με μέγιστα στη Βόρεια και στη Νοτιοανατολική Ευρώπη.

Ευρωπαϊκά καταφύγια κατά το τελευταίο Παγετώδες Μέγιστο (LGM), πριν περίπου 20.000 χρόνια. (Καφέ) Σολούτριος (Solutrean) και Πρωτο- Σολούτριος Πολιτισμός. (Μωβ) Επιγκραβεττιανός (Epigravettian) Πολιτισμός.

Η απλομάδα I είναι η παλαιότερη στην Ευρώπη, και κατά πάσα πιθανότητα η μόνη που δημιουργήθηκε εκεί (εκτός από κάποιους άλλους βαθιούς υποκλάδους άλλων απλομάδων). Πιστεύεται ότι έφθασε από τη Μέση Ανατολή ως απλομάδα IJ κάποια στιγμή πριν 45.000-30.000 χρόνια, και εξελίχθηκε στην απλομάδα Ι περίπου 25.000 χρόνια πριν. Με άλλα λόγια, οι Cro-Magnons πιθανόν να ανήκαν στην IJ και στην Ι (μαζί με αρχαιότερες απλομάδες, όπως η F και ενδεχομένως ακόμη και η C).

Ο χρόνος του πιο πρόσφατου κοινού προγόνου (TMRCA) για την απλομάδα I εκτιμήθηκε από τον Karafet κ.ά (2008) στα 22.200 χρόνια πριν, με μια απόκλιση 15.300-30.000 χρόνια πριν, τοποθετώντας έτσι την ίδρυση της απλομάδας I-M170 περίπου ταυτόχρονα με το τελευταίο Παγετώδες Μέγιστο, το οποίο διήρκεσε από 26.500 μέχρι 19.000 ή 20.000 χρόνια πριν.

Μερικοί εικάζουν ότι η αρχική διασπορά αυτού του πληθυσμού αντιστοιχεί στην διάχυση του Γκραβεττιανού πολιτισμού. Ο Rootsi κ.ά (2004) πρότεινε ότι καθένας από τους αρχέγονους πληθυσμούς που θα έφερε κάποιον υποκλάδο της απλομάδας Ι γνώρισε μια ανεξάρτητη πληθυσμιακή εξάπλωση αμέσως μετά το τελευταίο Παγετώδες Μέγιστο.

Απλομάδα I-M253 (I1) 

(15,000 π.Χ.)


Η απλομάδα Ι1 αποτελεί την αρχική πατρογονική γενεαλογία της Σκανδιναβικής Ευρώπης. Η απλομάδα δείχνει μια σαφή κατανομή, με μέγιστα γύρω στο 40% μεταξύ των πληθυσμών της Δυτικής Φινλανδίας, με περισσότερο από 50% στην επαρχία Satakunta, και περίπου 38% στη Σουηδία στο σύνολό της, με 52% στην επαρχία Västra Götaland της Κεντρικής Σουηδίας.

Ο κλάδος I1 εκτιμάται ότι χωρίστηκε περίπου 20.000 χρόνια πριν, και εξελίχθηκε σε απομόνωση στη Σκανδιναβία κατά την Ύστερη Παλαιολιθική και τη Μεσολιθική περίοδο. Η Ι1 χαρακτηρίζεται από τουλάχιστον 15 μοναδικές μεταλλάξεις, που δείχνει ότι αυτή η γενεαλογία υπέστη μια σημαντική πληθυσμιακή στενωπό. Όλοι οι άνδρες που ανήκουν σε αυτήν την απλομάδα προέρχονται από έναν πρόγονο ο οποίος έζησε πριν από 10.000- 7.000 χρόνια.

Κατά τη διάρκεια της Μεσολιθικής περιόδου, οι προ-Ι1 και Ι1 άνθρωποι αποτέλεσαν μέρος των διαδοχικών πολιτισμών Ertebølle (5.300-3.950 π.Χ.), Funnelbeaker (4.000-2.700 π.Χ.  και του πολιτισμού της Τρυπητής Κεραμικής (Pitted Ware Culture) (3.200-2.300 π.Χ. . Οι δύο τελευταίοι πολιτισμοί μερικές φορές θεωρούνται ως Νεολιθικοί πολιτισμοί λόγω της εισαγωγής της γεωργίας την ίδια περίοδο. Ωστόσο, Νεολιθικοί αγρότες από τη Γερμανία διείσδυσαν στη Σκανδιναβία σχετικά αργά και σε μικρούς αριθμούς, και ο τρόπος ζωής παρέμεινε ουσιαστικά αυτός των κυνηγών- τροφοσυλλεκτών. Αυτός είναι πιθανώς ο λόγος για τον οποίο η Σκανδιναβία διατήρησε μία βαθειά Παλαιολιθική καταγωγή.

Η μεγάλη πολιτιστική και γενετική αναταραχή θεωρείται ότι ήλθε με τους Ινδο-Ευρωπαίους από την Ανατολική Ευρώπη, οι οποίοι εισήγαγαν τη Σκανδιναβία στην Εποχή του Χαλκού με μια ιδιαίτερα σύντομη Νεολιθική μετάβαση. Οι πρώτοι Ινδο-Ευρωπαίοι που έφτασαν στη Σκανδιναβία ήταν οι άνθρωποι του πολιτισμού της Σχοινωτής Κεραμικής (Corded Ware), (3.200-1.800 π.Χ.  από τις περιοχές της σημερινής Ρωσίας, της Λευκορωσίας και της Πολωνίας, οι οποίοι πιστεύεται ότι ανήκαν κυρίως στην απλομάδα R1a. Αυτοί οι άνθρωποι έφεραν παρόμοιες μητρογονικές γενεαλογικές σειρές με τους Σκανδιναβούς Ι1 κατοίκους- κατά κύριο λόγο τις mtDNA απλομάδες U4 και U.

Η δεύτερη σημαντική μετανάστευση Ινδοευρωπαίων στη Σκανδιναβία ήταν εκείνη της απλομάδας R1b, ο κλάδος ο οποίος πιστεύεται ότι εισήγαγε τις Πρωτο-Γερμανικές γλώσσες, ως ένα παρακλάδι των Πρωτο-Κελτο-Γερμανικών γλωσσών από την Κεντρική Ευρώπη. Η R1b πιθανόν εισήλθε στη Σκανδιναβία από τη Γερμανία ως μια επέκταση προς βορρά κατά την ύστερη περίοδο του πολιτισμού του Unetice (2.300-1.600 π.Χ.). Σύμφωνα με την υπόθεση του Γερμανικού υποστρώματος, η οποία προτάθηκε πρώτα από τον Sigmund Feist το 1932, τα Πρωτο-Γερμανικά ήταν μια υβριδική γλώσσα στην οποία αναμείχθηκαν τα Ινδοευρωπαϊκά (R1b, και σε ένα μικρότερο βαθμό R1a) και τα προ-Ινδοευρωπαϊκά (I1). Αυτός ο υβριδισμός θα έλαβε χώρα κατά την Εποχή του Χαλκού, και θα οδήγησε στη γέννηση του πρώτου πραγματικού Γερμανικού πολιτισμού, τη Νορδική Εποχή του Χαλκού (1.700-500 π.Χ.).

 Απλομάδα I-M438 (I2) 

(>15 kya)


Η απλομάδα θεωρείται ότι αντιπροσωπεύει τους πατρογονικούς απογόνους της Παλαιολιθικής Δυτικής, Κεντρικής και Νοτιοανατολικής Ευρώπης, από τη Βόρεια Ισπανία μέχρι τα Καρπάθια, και από τα Βρετανικά νησιά μέχρι τα Βαλκάνια. Η απλομάδα Ι2 επιβιώνει μαζί με τις απλομάδες Ι1, η οποία καταλαμβάνει τη Βόρεια Ευρώπη (τις Σκανδιναβικές χώρες και τις ακτές της Βαλτικής Θάλασσας), την απλομάδα N1c1, που απλώνεται από την Ανατολική Φινλανδία και τις χώρες της Βαλτικής μέχρι τη Σιβηρία, την R1a που βρίσκεται στο υπόλοιπο της Βορειοανατολικής Ευρώπης, και την E1b1b που πιθανόν αποτελούσε την πλειονότητα του πληθυσμού της Μεσογειακής Ευρώπης. Η απλομάδα I2 πιθανώς προήλθε από την Κεντρική Ευρώπη, τη Νοτιοανατολική Ευρώπη, ή ακόμη και τη Δυτική Ασία πριν από 17.000 χρόνια, και αναπτύχθηκε σε έξι κύριους υποκλάδους.

Τα σύγχρονα εδάφη των κλάδων I2a1a και Ι2a1b (Iλλυρία, Ιταλία, Σαρδηνία και Μεσογειακές ακτές της Γαλλίας και της Ισπανίας) ταυτίζονται με την έκταση του Νεολιθικού πολιτισμού της Κεραμικής Cardium (5.000-1.500 π.Χ.), η οποία πιστεύεται ότι ξεκίνησε με την άφιξη E-V13 και G2a αγροτών και βοσκών από τη Θεσσαλία. Δεν είναι σαφές προς το παρόν αν I2a1 άνθρωποι ζούσαν ήδη σε αυτήν περιοχή από τη Μεσολιθική Εποχή, ή αν μετανάστευσαν μαζί με τις ομάδες G2a, E1b1b, J1 και T. Αν ισχύει το τελευταίο σενάριο, η I2a1 θα μπορούσε να έχει αποκτηθεί στα Νότια Βαλκάνια κατά τη διάρκεια της προς τη δύση μετανάστευσης Νεολιθικών αγροτών στην Ιταλία, στη Γαλλία και στην Ιβηρία. Ο I2a1b υποκλάδος ήταν επίσης εγγενής στα Νότια Βαλκάνια και θεωρείται ότι εξαπλώθηκε διαμέσου των Βαλκανίων και των Καρπαθίων κατά τη διάρκεια της Νεολιθικής περιόδου. Οι υποκλάδοι Ι2* και I2a* πιθανότατα καταλάμβαναν το μεγαλύτερο μέρος της ηπειρωτικής Ευρώπης κατά τη διάρκεια της Μεσολιθικής περιόδου, αλλά οι συγκεκριμένοι υποκλάδοι I2a1a και Ι2a1b φαίνεται να εξαπλώθηκαν χάρη στη διάδοση της γεωργίας.

Απλομάδα J-P209 

(31.700 ± 12.800 YBP)


Η απλομάδα J-P209 έχει τη μεγαλύτερη συγκέντρωση στο νοτιοδυτικό τμήμα της Αραβικής Χερσονήσου. Έξω από αυτήν την περιοχή, η απλομάδα βρίσκεται και στη Βόρεια Αφρική. Έχει επίσης μια μέτρια συχνότητα στη Νότια Ευρώπη (Κεντρική και Νότια Ιταλία, Μάλτα, Ελλάδα και Αλβανία), στην Κεντρική και στη Νότια Ασία, κυρίως με τη μορφή του υποκλάδου J-M172. Βρέθηκε επίσης στη Βορειοανατολική Αφρική, ειδικά με τη μορφή του υποκλάδου J-M267. Ο υποκλάδος J-M410 βρίσκεται κυρίως στην Ελλάδα, στην Ανατολία, και στη Νότια Ιταλία. Στη Βόρεια Ινδία 28,7% των Σιιτών Μουσουλμάνων, μεταξύ των οποίων είναι και οι Sayyid, ανήκουν στην απλομάδα J2. Η ιστορία της απλομάδας από την Εποχή του Σιδήρου και έπειτα συνδέεται με τις μετακινήσεις των Σημιτικών λαών.

Απλομάδα J-M267 (J1) 

(34.000-4.000 ΥBP)


Η απλομάδα αυτή βρίσκεται σήμερα σε σημαντικές συχνότητες στη Μέση Ανατολή, καθώς και σε περιοχές του Καυκάσου, του Σουδάν και του Κέρατος της Αφρικής. Βρίσκεται επίσης σε υψηλές συχνότητες σε τμήματα της Βόρειας Αφρικής και ανάμεσα σε ομάδες Εβραίων. Βρίσκεται επίσης σποραδικά αλλά σε αξιοσημείωτες συγκεντρώσεις σε περιοχές της Ευρώπης και της Κεντρικής Ασίας. Η απλομάδα J1 θα πρέπει να συνδέεται με την εξάπλωση της ποιμενικής ζωής στη Μέση Ανατολή και στην Ευρώπη.

Οι συχνότητες της απλομάδας J1 στην Ευρώπη και στη Δυτική Ασία τείνουν να διαφέρουν σημαντικά από τη μία τοπική κοινότητα στην άλλη. Τα υψηλότερα τοπικά ποσοστά βρίσκονται σε περιοχές της Μεσογειακής Ευρώπης αλλά κατά κανόνα δεν υπερβαίνουν το 5% του πληθυσμού, ενώ σε περιοχές της Ιταλίας, της Γαλλίας και της Ισπανίας η J1 είναι εντελώς απούσα. Ακόμη και στη Βόρεια Ευρώπη, όπου σε κλίμακα εθνών η συχνότητα είναι κάτω από 0,5%, μεμονωμένοι θύλακες της J1 έχουν παρατηρηθεί στη Σκωτία, στην Αγγλία, στο Βέλγιο, στη Γερμανία και στην Πολωνία. Μεγαλύτερα δείγματα είναι απαραίτητα για να αποκτήσουμε μία σαφέστερη εικόνα της κατανομής της J1 στην Ευρώπη.

Χαρακτηριστικά, ακόμη και στον Καύκασο και στην Ανατολία, την περιοχή όπου η συγκεκριμένη απλομάδα πιστεύεται ότι προήλθε, υπάρχουν μεγάλες αποκλίσεις μεταξύ των διάφορων περιοχών. Για παράδειγμα, οι Kubachi και Dargins από το Νταγκεστάν στη Βορειοανατολική περιοχή του Καυκάσου έχουν πάνω από 80% J1 σειρές, ενώ στους Ingush, 200 χιλιόμετρα βορειότερα, η συχνότητα μόλις φθάνει το 3%. Στη Ανατολική Ανατολία γύρω από τη λίμνη Βαν η συχνότητα φθάνει το 30%, ενώ στη Νοτιοδυτική Ανατολία φθάνει μόλις το 2%. Ακόμη και στο Κουρδιστάν οι συχνότητες διαφέρουν σε μεγάλο βαθμό. Προφανώς, για αυτό θα ευθύνεται το μικρό μέγεθος του δείγματος από κάθε περιοχή.

Στις Αραβικές χώρες, η J1 κλιμακώνεται ανάμεσα, στους Marsh του Νότιου Ιράκ (81%), στους Σουδανέζους Άραβες (73%), στην Υεμένη (72%), στους Βεδουίνους (63%), στο Κατάρ (58%), στη Σαουδική Αραβία (40%), στο Ομάν (38%) και στους Παλαιστίνιους Άραβες (38%). Υψηλά ποσοστά επίσης υπάρχουν στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα (35%), στην παράκτια Αλγερία (35%), στην Ιορδανία (31%), στη (30%), στην Τυνησία (30%), στην Αίγυπτο (21%) και στο Λίβανο (20%). Οι περισσότερες από τις Αραβικές πατρογονικές γενεαλογικές σειρές J1 ανήκουν στον υποκλάδο J1c3. 

Απλομάδα J-M172 (J2) 

(20.000-15.000 ΥBP)


Όπως ο υποκλάδος J1 μπορεί να χαρακτηριστεί ως «Αραβικός,» έτσι και ο υποκλάδος J2 μπορεί να χαρακτηριστεί ως Μεσογειακός-Αιγαίος, ή Έλληνο-Ανατόλιος, έχοντας επίσης δεσμούς με τη Μεσοποταμία και τον Καύκασο, και συνδέεται με τους αυθόχθονες πληθυσμούς της Ανατολίας και του Αιγαίου. Μεταφέρθηκε από μετανάστες της Εποχής του Χαλκού στην Ευρώπη, και ουσιαστικά προέρχεται από τον Cro-Magnon πληθυσμό (IJ-M429) στην ευρύτερη περιοχή μεταξύ της Ανατολικής Τουρκίας και της Περσίας, πριν από περίπου 35,000 χρόνια.

Η υψηλότερη συχνότητα J2 βρίσκεται μεταξύ των Ingush του Βόρειου Καυκάσου (88%) και των Τσετσένων (56%). Και οι δύο ανήκουν στην εθνοτική ομάδα Nakh, που κατοικούσε στην περιοχή τουλάχιστον πριν από 3.000 χρόνια. Η γλώσσα τους συνδέεται μακρινά με τις Ντατζεστικές (Dagestanian) γλώσσες, αλλά όχι με κάποια άλλη γλωσσική ομάδα. Ωστόσο, οι Ντατζεστάνι (Dargins, Lezgins, Άβαρες) ανήκουν κατά κύριο λόγο στην απλομάδα J1 (84% μεταξύ των Dargins) και σχεδόν έχουν έλλειψη της J2. Άλλες υψηλές συχνότητες της απλομάδας J2 βρίσκονται σε πολλούς άλλους Καυκάσιους πληθυσμούς, συμπεριλαμβανομένων των Αζέριων (30%), των Γεωργιανών (27%), των Kumyks (25%), και των Αρμενίων (22%). Παρ’ όλα αυτά, είναι πολύ απίθανο η απλομάδα J2 να κατάγεται από την περιοχή του Καυκάσου, εξαιτίας της μικρής γενετικής ποικιλότητας στην περιοχή. Οι περισσότεροι Καυκάσιοι ανήκουν στο ίδιο υποκλάδο J2a4b (M67). Οι υψηλές τοπικές συχνότητες που παρατηρούνται θα είναι μάλλον αποτέλεσμα φαινομένων ίδρυσης (founder effect), για παράδειγμα, η επικράτηση γενεαλογικών σειρών μέσω μιας μακράς παράδοσης πολυγαμίας, μια πρακτική που οι Ρώσοι προσπάθησαν να καταστείλουν με την κατάκτηση του Καυκάσου τον 19ο αιώνα.

Έξω από την περιοχή του Καυκάσου, οι υψηλότερες συχνότητες J2 παρατηρούνται στην Κύπρο (37%), στην Κρήτη (34%), στο Βόρειο Ιράκ (28%), στη Σικελία (26,5%), στο Λίβανο (26%), στην Τουρκία (24%, με μέγιστο 30% στην περιοχή του Μαρμαρά και στην Κεντρική Ανατολία), στη Νότια Ιταλία (23,5%), στη Βουλγαρία (20%), στην Αλβανία (19,5%), και στην ηπειρωτική Ελλάδα (19%, εκτός από τη Βόρεια Ελλάδα), καθώς και μεταξύ των Εβραίων (19 έως 25%).

Ένα τέταρτο του Βλάχων (απομονωμένες κοινότητες Romani στα Βαλκάνια), ανήκουν στην J2, γεγονός που υποδεικνύει ότι ίσως να έχουν κατά μεγαλύτερο ποσοστό Ρωμαϊκή (Ιταλική) καταγωγή, από ό,τι άλλες εθνοτικές ομάδες στα Βαλκάνια.

Η ισχυρή παρουσία του υποκλάδου J2a στην Ιταλία οφείλεται στη μετανάστευση Ετρούσκων από την Εγγύς Ανατολή στην Κεντρική και Βόρεια Ιταλία, καθώς και στον Ελληνικό αποικισμό της Κάτω Ιταλίας.

Οι Φοίνικες, οι Εβραίοι, οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι, όλοι συνέβαλαν στην παρουσία του υποκλάδου J2a στην Ιβηρία. Η ιδιαίτερα υψηλή συχνότητα της J2a και άλλων απλομάδων της Εγγύς Ανατολής (J1, E1b1b, T) στο Νότο της Ιβηρικής χερσονήσου, δείχνει ότι οι Φοίνικες και οι Καρχηδόνιοι διαδραμάτισαν εκεί έναν πιο αποφασιστικό ρόλο απ’ ό,τι άλλοι λαοί. Αυτό έχει νόημα, δεδομένου ότι ήταν οι πρώτοι που έφθασαν στην περιοχή, ίδρυσαν το μεγαλύτερο αριθμό πόλεων (συμπεριλαμβανομένης του Gadir/Cadiz, της παλαιότερης πόλης της Ιβηρίας), και η κατανομή της J2a ταιριάζει καλά με την κατανομή των οικισμών στη Νότιας Ανδαλουσίας.

Οι Ρωμαίοι σίγουρα βοήθησαν στην εξάπλωση της απλομάδας J2, εντός των συνόρων τους, κρίνοντας από την κατανομή της J2 στην Ευρώπη (συχνότητα πάνω από 5% ), η οποία ταιριάζει χαρακτηριστικά με τα όρια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

Οι μεγαλύτερες συγκεντρώσεις της J2a βρίσκονται στην Κρήτη (32% του πληθυσμού). Ο υποκλάδος J2a4d (M319) φαίνεται ότι είναι αυτόχθονος στην Κρήτη.

Απλομάδα K (M9) και υποκλάδοι 

(47.000 ΥBP)

Η απλομάδα L βρίσκεται κυρίως στη Νότια Ασία, η M είναι η πλέον διαδεδομένη στη Μελανησία. Η απλομάδα NO εμφανίστηκε πριν από 35.000-40.000 χρόνια στην Ασία. Η Ν πιθανώς προήλθε από τη Νοτιοανατολική Ασία και εξαπλώθηκε βόρεια στη Σιβηρία, και δυτικά στα Ουράλια, όπου είναι η πιο κοινή ομάδα στους πληθυσμούς της περιοχής. Η απλομάδα O έχει τη μεγαλύτερη συχνότητα στην Ανατολική και Νοτιοανατολική Ασία, με χαμηλότερες συχνότητες στο Νότιο Ειρηνικό, στην Κεντρική και Νότια Ασία. Η P παρήγαγε τις ομάδες Q και R, και βρίσκεται σπάνια στο αδιαφοροποίητο στάδιο. Πιθανόν να προήλθε από την Κεντρική Ασία ή την περιοχή Αλτάι. Η Q επίσης προήλθε από την Κεντρική Ασία, μεταναστεύοντας Ανατολικά στη Βόρεια Αμερική.

Απλομάδα R

(34.300-19.900) YBP


Η απλομάδα R ορίζεται από τη μετάλλαξη M207. Το μεγαλύτερο μέρος αυτής της απλομάδας αντιπροσωπεύεται από τους κλάδους R1a και R1b. Η R πιθανώς προέρχεται από την Κεντρική Ασία. Η R1a πιθανώς προέρχεται από τις Ευρασιατικές Στέπες (πάνω από τη Μαύρη Θάλασσα, τον Καύκασο και την Κασπία), και σχετίζεται με τον πολιτισμό των Σκυθών και την επέκταση των Πρωτο-Ινδο-Ευρωπαίων. Η R1b προήλθε πιθανότατα από την Κεντρική Ασία (ή εναλλακτικά από την περιοχή του Καυκάσου, χαμηλότερα από την ομάδα R1a) και αποτελεί την κυρίαρχη απλομάδα της Δυτικής Ευρώπης, μέσω του υποκλάδου R1b1a2 (M269).


Απλομάδα R-M420 (R1a) 

 (18.500 ΥBP)


Η R1a πιστεύεται ότι αποτελεί την κυρίαρχη απλομάδα των πληθυσμών που μιλούν τις βόρειες και ανατολικές Ινδο-Ευρωπαϊκές γλώσσες, οι οποίες εξελίχθηκαν στα Ινδο-Ιρανικά, στα Θρακικά, στις γλώσσες της Βαλτικής και στα Σλαβικά. Η Πρωτο-Ινδοευρωπαίοι θεωρείται ότι προέρχονται από τον πολιτισμό Yamna (3.300-2.500 π.Χ). Η επέκτασή τους συνδέεται με την υιοθέτηση χάλκινων όπλων, την εξημέρωση του αλόγου στις Ευρασιατικές στέπες και την εφεύρεση του άρματος. Ο πολιτισμός της Νότιας Στέπας πιστεύεται ότι έφερε κυρίως R1b1b σειρές, ενώ στη Βόρεια Στέπα θα επικρατούσε ο R1a* κλάδος. Η πρώτη επέκταση των ανθρώπων της Στέπας συνδέεται με τον πολιτισμό της Σχοινωτής Κεραμικής (Corded Ware) (3.200-1.800 π.Χ). Η μετανάστευση R1b ανθρώπων στην Κεντρική και Δυτική Ευρώπη άφησε ένα κενό για τους R1a λαούς, οι οποίοι θα προχώρησαν στο νότιο τμήμα της στέπας κατά την περίοδο του Πολιτισμού της Κατακόμβης (Catacomb Culture) (2.800-2.200 π.Χ). Η προέλευση αυτού του πολιτισμού από τις στέπες είναι προφανής λόγω της εισαγωγής σχοινωτής κεραμικής και στιλβωμένων πολεμικών πελέκων, τα δύο πιο κοινά χαρακτηριστικά του πολιτισμού της Σχοινωτής Κεραμικής. Εδώ βρίσκεται επίσης κατά πάσα πιθανότητα ο τόπος εμφάνισης των λεγόμενων satem γλωσσών (σε αντιδιαστολή με τις centum γλώσσες) της ΙΕ οικογένειας, καθώς ο Βαλτο-Σλαβικός και ο Ινδο-Ιρανικός κλάδος ανήκουν στο ίδιο satem ισόγλωσσο, και φαίνονται να έχουν από κοινού προέλθει από τον Πολιτισμό της Κατακόμβης.

Η πρώτη επέκταση της R1a πραγματοποιήθηκε με την προς δυσμάς προώθηση του Πολιτισμού της Σχοινωτής Κεραμικής (ή, όπως αλλιώς λέγεται, του Πολεμικού Πέλεκυ) (3.200-1.800 π.Χ) από την Yamna πατρίδα. Αυτό ήταν το πρώτο κύμα των R1a ανθρώπων στην Ευρώπη, το οποίο είναι υπεύθυνο για την παρουσία αυτής της απλομάδας στη Σκανδιναβία, στη Γερμανία, και για ένα ποσοστό της στην Τσεχία, στη Σλοβακία, στην Ουγγαρία και στην Πολωνία. Η υψηλή συχνότητα της R1a στις Βαλτο-Σλαβικές χώρες σήμερα δεν οφείλεται μόνο στον Πολιτισμό της Σχοινωτής Κεραμικής, αλλά και σε μια σειρά μετέπειτα μεταναστεύσεων από τη Ρωσία, η τελευταία από τις οποίες έλαβε χώρα από τον 5ο π.Χ. ως τον 1ο αι. μ.Χ.

Λίγα πράγματα είναι γνωστά σχετικά με τη θεωρούμενη άφιξη των Πρωτο-Ελλήνων από τις στέπες. Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός ξεκίνησε περίπου το 1650 π.Χ. και πιστεύεται ότι είναι ένας σαφώς εισηγμένος πολιτισμός στέπας (τουλάχιστον σύμφωνα με την ισχύουσα άποψη). Η στενή σχέση μεταξύ της Μυκηναϊκής και των Πρωτο-Ινδο-Ιρανικών γλωσσών υποδηλώνει ότι διαχωρίστηκαν σχετικά αργά, κάποια στιγμή μεταξύ 2.500 και 2.000 χρόνια πριν. Από τη σκοπιά της αρχαιολογίας, τα Μυκηναϊκά άρματα, οι αιχμές των δοράτων, τα σπαθιά, και άλλα χάλκινα αντικείμενα παρουσιάζουν εντυπωσιακές ομοιότητες με τον Πολιτισμό Seima-Turbino (1.900-1.600 π.Χ.)  των βορείων Ρωσικών δασωδών στεπών, γνωστός για τη μεγάλη κινητικότητα των νομαδικών πολεμιστών του (τοποθεσίες αυτού του πολιτισμού βρέθηκαν μέχρι και τη Μογγολία). Επομένως, είναι πιθανό ότι οι Μυκηναίοι κατέβηκαν από τις Ρωσσικές στέπες στην Ελλάδα ανάμεσα στο 1900 και στο 1650 π.Χ.  όπου και αναμείχθηκαν με τους ντόπιους για να δημιουργήσουν έναν νέο, μοναδικό Ελληνικό πολιτισμό.

Ανάλυση αρχαίου DNA επιβεβαίωσε την παρουσία της απλομάδας R1a1a σε δείγματα από τη Σχοινωτή Κεραμική στη Γερμανία (2600 π.Χ.), από Τοχαρικές μούμιες (2000 π.Χ.) στη Νοτιοδυτική Κίνα, από ταφές Kurgan (c. 1600 π.Χ.) του πολιτισμού του Andronovo στη Νότια Ρωσία και στη Σιβηρία, καθώς επίσης και από πολλές τοποθεσίες της Εποχής του Χαλκού από τη Ρωσία, τη Σιβηρία, τη Μογγολία και την Κεντρική Ασία.

Σήμερα, υψηλές συχνότητες της R1a βρίσκονται στην Ευρωπαϊκή Ρωσία (45 έως 65%), στην Πολωνία (55%), στη Λευκορωσία (49%), στην Ουκρανία (43%), στη Σλοβακία (42%), στη Λετονία (40%), στη Λιθουανία (38%), στην Τσεχία (34%), στην Ουγγαρία (32%), στην Κροατία (29%), στη Νορβηγία (27%), στην Αυστρία (26%), στη Βορειοανατολική Γερμανία (23%), και στη Σουηδία (19%).

Απλομάδα R1b 

(18.500 ΥBP)

Η απλομάδα R1b είναι η κυρίαρχη πατρική γενεαλογία της Δυτικής Ευρώπης. Βρίσκεται επίσης με χαμηλότερες συχνότητες στην Ανατολική Ευρώπη, στη Δυτική, Κεντρική και Νότια Ασία, στη Σιβηρία και σε μέρη της Βόρειας Αφρικής, αλλά και της Υπο-Σαχάριας Αφρικής (για παράδειγμα στο Τσάντ και στο Καμερούν). Λόγω των Ευρωπαϊκών μετακινήσεων βρίσκεται επίσης με υψηλές συχνότητες στην Αμερική και στην Αυστραλία. Ενώ η Δυτική Ευρώπη κυριαρχείται από τον R1b1a2 (R-M269) υποκλάδο, στο Chad της Αφρικής κυριαρχεί ο υποκλάδος R1b1c (R-V88). Πρόκειται για δυο επιτυχημένες διακλαδώσεις ενός μεγαλύτερου οικογενειακού δέντρου.

Ανατόλια ή Καυκάσια προέλευση;

Οι απαρχές της R1b δεν είναι απολύτως σαφείς. Κάποιες από τις παλαιότερες μορφές της απλομάδας βρίσκονται στην Εγγύς Ανατολή και γύρω από την περιοχή του Καυκάσου. Η απλομάδα R μπορεί να έφτασε στη Νότια-Κεντρική Ασία από κάπου μεταξύ της Κασπίας και τον ορέων του Ινδοκαυκάσου (Hindu Kush). Ένας κλάδος της απλομάδας R1 μπορεί να εξελίχθηκε στους υποκλάδους R1b* και R1b1* στο βόρειο τμήμα της Μέσης Ανατολής την περίοδο του Τελευταίου Παγετώδους Μέγιστου (περίπου 20.000 χρόνια πριν). Αυτός ο κλάδος ίσως μετακινήθηκε αργότερα στη Βόρεια Ανατολία και διαμέσου του Καυκάσου κατά την πρώιμη Νεολιθική, όπου έγινε R1b1b. Ο κλάδος που έμεινε στην Εγγύς Ανατολή εξελίχθηκε στον R1b1a (M18), που τώρα βρίσκεται με χαμηλές συχνότητες στο Λίβανο και μεταξύ των Δρούζων. Οι αρχαίοι Φοίνικες (οι οποίοι βρίσκονταν στην περιοχή του σημερινού Λιβάνου) εξάπλωσαν τον κλάδο R1b1a στις αποικίες τους, κυρίως στη Σαρδηνία και στο Μαγκρέμπ.

Οι υποκλάδοι R1b1b1 και R1b1b2 είναι στενά συνδεδεμένοι με την εξάπλωση των Ινδοευρωπαϊκών γλωσσών, όπως βεβαιώνεται από την παρουσία τους σε όλες τις περιοχές του κόσμου όπου Ινδοευρωπαϊκές γλώσσες μιλήθηκαν στους αρχαίους χρόνους, από την ακτή του Ατλαντικού μέχρι την Ινδική Χερσόνησο, συμπεριλαμβάνοντας σχεδόν όλη την Ευρώπη (εκτός από τη Φινλανδία και τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη), την Ανατολία, την Αρμενία, την Ευρωπαϊκή Ρωσία, τη Νότια Σιβηρία, πολλές επιμέρους περιοχές στην Κεντρική Ασία (Xinjiang, Τουρκμενιστάν, Τατζικιστάν και Αφγανιστάν), καθώς επίσης και στο Ιράν, στο Πακιστάν, στην Ινδία και στο Νεπάλ. Η ιστορία των απλομάδων R1b και R1a είναι κοινή. Ενώ η R1b1 έχει βρεθεί σε περιοχές όπως το Λεβάντε και το Καμερούν, η R1b1b κατά πάσα πιθανότητα κατάγεται από τη Βορειοανατολική Ανατολία.

Ο Βόρειος Καύκασος και η στέπα του Πόντου: Ο Ινδο-Ευρωπαϊκός κρίκος

Σύγχρονοι γλωσσολόγοι έχουν τοποθετήσει την Πρωτο-Ινδο-Ευρωπαϊκή πατρίδα στην στέπα της περιοχής του Πόντου και της Κασπίας, μια ξεχωριστή γεωγραφική και αρχαιολογική περιοχή που εκτείνεται από τις εκβολές του Δούναβη μέχρι τα Ουράλια όρη στα ανατολικά, και το Βόρειο Καύκασο στα νότια. Οι πολιτισμοί της Νεολιθικής και της πρώιμης Εποχής του Χαλκού που εξελίχθηκαν σε αυτήν την εποχή έχουν ταυτιστεί με τον πολιτισμό των Κουργκάν (7.000-2.200 π.Χ.) από τη Marija Gimbutas, λόγω της διαχρονικής πρακτικής ταφής των νεκρών σε τύμβους (kurgan). Τα άλογα εξημερώθηκαν περίπου το 4.000 π.Χ στην στέπα, ίσως κάπου γύρω από τον Ντον ποταμό ή τον Κάτω Βόλγα, και σύντομα έγιναν ένα χαρακτηριστικό στοιχείο του πολιτισμού της στέπας.

Κατά τη διάρκεια της Εποχής του Χαλκού στη συγκεκριμένη περιοχή, γνωστή ως περίοδος Yamna (3.300-2.500 π.Χ), οι εκτροφείς προβάτων και βοδιών υιοθέτησαν άμαξες για να μεταφέρουν τα απαραίτητα, γεγονός που τους επέτρεψε να προχωρήσουν στα βάθη της στέπας, και να αποκτήσουν έτσι έναν νομαδικό τρόπο ζωής, που θεωρείται ότι οδήγησε τελικά στις μεγάλες Ινδοευρωπαϊκές μεταναστεύσεις.

Η Ποντιακή στέπα κατοικούταν από ανθρώπους και των δύο, R1a και R1b, απλομάδων, με υψηλότερες συχνότητες R1b προς νότο, βόρεια του Καυκάσου, και R1a στις δασώδεις στέπες του βορά. Η R1b σχεδόν σίγουρα πέρασε από τη Βόρεια Ανατολία στην Ποντική στέπα. Δεν είναι γνωστό αν αυτό συνέβη πριν, κατά τη διάρκεια ή μετά τη Νεολιθική Περίοδο. Μια τακτική ροή R1b διαμέσου του Καυκάσου στις στέπες δεν μπορεί να αποκλειστεί επίσης. Λόγω του γεγονότος ότι η γενετική ποικιλότητα της R1b είναι μεγαλύτερη γύρω από την περιοχή του Καυκάσου, είναι δύσκολο να αρνηθούμε ότι η R1b εμφανίστηκε και εξελίχθηκε εκεί πριν από την εισαγωγή της στον κόσμο της στέπας. Σημαίνει αυτό άραγε ότι οι Ινδοευρωπαϊκές γλώσσες προήλθαν από τις στέπες με τους R1a ανθρώπους, και ότι R1b μετανάστες αναμείχθηκαν στον εκεί εγκατεστημένο πληθυσμό; Ή μήπως η Πρωτο-Ινδο-Ευρωπαϊκή γλώσσα εμφανίστηκε στη βόρεια Ανατολία ή στον Καύκασο από την R1b ομάδα, και στη συνέχεια εξαπλώθηκε στις στέπες των R1a ανθρώπων; Ή αλλιώς, τελικά, οι Πρωτο- Ινδοευρωπαίοι εμφανίστηκαν στη στέπα ως ένας υβριδικός πληθυσμός ατόμων R1a από τις στέπες και R1b από την περιοχή του Καυκάσου και της Ανατολίας;

Το ζήτημα αυτό δεν έχει προφανή απάντηση, αλλά με βάση την αρχαιότητα του Ανατόλιου κλάδου (Χιττίτες, Παλαϊκοί, Λυδοί, Λύκιοι, Κάρες, κοκ) μια βόρεια Ανατόλια προέλευση των Πρωτο-Ινδο-Ευρωπαίων είναι πιθανή. Επιπλέον, υπάρχουν στοιχεία λεκτικών δανείων από γλώσσες του Καυκάσου στις Ινδοευρωπαϊκές γλώσσες. Αυτό είναι πολύ πιο πιθανό να συνέβη αν τα Πρωτο-Ινδο-Ευρωπαϊκά (ΠΙΕ) αναπτύχθηκαν κοντά στον Καύκασο παρά στις μακρινές στέπες. Η ομάδα R1b θα ήταν κατά συνέπεια ο παράγοντας εξάπλωσης των ΠΙΕ στις στέπες, και από εκεί στην Ευρώπη, στην Κεντρική και στη Νότια Ασία.

Ο πολιτισμός Maykop, o R1b σύνδεσμος με τη στέπα;

Ο πολιτισμός Maykop (3.700-2.500 π.Χ), του βόρειου Καυκάσου, αποτέλεσε μια προς νότο επέκταση του Yamna ορίζοντα. Αν και γενικά δεν θεωρείται μέρος του πολιτισμού της Ποντικής-Κασπιανής στέπας λόγω της γεωγραφίας, ο Βόρειος Καύκασος είχε στενούς δεσμούς με τη στέπα, όπως πιστοποιείται από πολλά κεραμικά, χρυσά και χάλκινα όπλα, καθώς και κοσμήματα αυτού του πολιτισμού, τα οποία βρέθηκαν βορειότερα στους πολιτισμούς Mikhaylovka, Sredny Stog και Kemi Oba. Η σχέση μεταξύ του Ποντιακού Βορρά και του Βόρειου Καυκάσου είναι παλαιότερη από τη Maykop περίοδο. Ο προκάτοχος του πολιτισμού Maykop, ο πολιτισμός Svobodnoe (4.400-3.700 π.Χ), είχε ήδη δεσμούς με τον Suvorovo-Novodanilovka και τον πρώιμο Sredny Stog πολιτισμό, και ακόμα και ο παλαιότερος πολιτισμός Nalchik (5000-4500 π.Χ.) του Βόρειου Καυκάσου εμφανίζει παρόμοια χαρακτηριστικά με τον πολιτισμό Khvalynsk του Βόλγα. Αυτή είναι ίσως η περίοδος όταν η ομάδα R1b ξεκίνησε να αλληλεπιδρά και να αναμειγνύεται με τον R1a πληθυσμό των στεπών.

Τόσο ο Yamna όσο και ο Maykop πολιτισμός χρησιμοποιούσαν kurgan τάφους, με τους νεκρούς σε ύπτια θέση, με ανασηκωμένα γόνατα και προσανατολισμένους σε έναν βορειο-ανατολικό/ νοτιο-δυτικό άξονα. Το δάπεδο των ταφών ήταν εμποτισμένο με κόκκινη ώχρα, και μαζί με τους ανθρώπους ήταν ενταφιασμένα σφάγια. Οι δύο πολιτισμοί επίσης γνώριζαν την ιππασία, είχαν βοοειδή και πρόβατα, χρησιμοποιούσαν άμαξες, χάλκινους πολεμικούς πέλεκεις, και χαρακτηριστικές λαβές στα στιλέτα. Στην πραγματικότητα, τα παλαιότερα κάρα και χάλκινα αντικείμενα βρίσκονται πρώτα στο Βόρειο Καύκασο, και έπειτα εξαπλώθηκαν από εκεί στις στέπες.

Ο Maykop ήταν ένας προηγμένος πολιτισμός του Χαλκού, στην πραγματικότητα ένας από τους πρώτους που ανέπτυξε τη μεταλλουργία, και ως εκ τούτου όπλα από μέταλλο. Το αρχαιότερο σπαθί του κόσμου βρέθηκε σε έναν τάφο kurgan του ύστερου πολιτισμού Maycop. Το ύφος του θυμίζει τα μακριά Κέλτικα σπαθιά, αν και λιγότερο περίτεχνο. Οστά και αναπαραστάσεις αλόγων ήδη εμφανίζονται σε πρώιμους Maykop τάφους, προτείνοντας ότι ο πολιτισμός Maykop μπορεί να είχε ιδρυθεί από ανθρώπους της στέπας ή από κάποιους που είχαν στενούς δεσμούς με αυτούς. Ωστόσο, η παρουσία σε ορισμένες τοποθεσίες πολιτιστικών στοιχείων ριζικά διαφορετικών από εκείνα του πολιτισμού της στέπας μπορεί να σημαίνει ότι ο Maykop ήταν ένας υβριδικός πληθυσμός. Χωρίς εξέταση DNA είναι αδύνατο να πούμε αν αυτός ο πληθυσμός αποτελούταν από μια Ανατόλια R1b ομάδα και μια G2a Καυκάσια ομάδα, ή αν R1a άνθρωποι είχαν επίσης εγκατασταθεί εκεί. Οι δύο-τρεις αυτές εθνότητες θα μπορούσαν ακόμη να κατοικούν ανεξάρτητα η μία κοντά στην άλλη. Τυπικές Καυκάσιες σειρές Υ-DNA όπως η G2a δεν ακολουθούν την εικόνα των Ινδοευρωπαϊκών μεταναστεύσεων, οπότε οι επιγαμίες θα πρέπει να ήταν περιορισμένες, ή ως επί το πλείστον μεταξύ Ινδοευρωπαϊκών ανδρών και Καυκάσιων γυναικών.

Οι άνθρωποι του πολιτισμού Maykop πιστώνονται για την εισαγωγή πρωτόγονων τροχοφόρων οχημάτων από τη Μεσοποταμία στις στέπες. Αυτό θα άλλαζε ριζικά τον τρόπο ζωής στις στέπες, και αργότερα θα οδηγούσε στην κατασκευή ιππήλατων πολεμικών αρμάτων, γύρω στο 2.000 π.Χ. Τα άρματα και το ιππικό έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στις μετέπειτα μετακινήσεις Ινδοευρωπαίων, επιτρέποντάς τους να κινούνται γρήγορα και να αντιμετωπίζουν αποτελεσματικά όποιον τους στεκόταν εμπόδιο. Σε συνδυασμό με τα προηγμένα χάλκινα όπλα και τη θαλάσσια κουλτούρα τους, ο δυτικός κλάδος (R1b) των Ινδοευρωπαίων από τις ακτές της Μαύρης Θάλασσας αποτελούν τους πιο πιθανούς υποψήφιους για τους λεγόμενους Λαούς της Θάλασσας, οι οποίοι πραγματοποίησαν εφόδους στις ανατολικές ακτές της Μεσογείου κατά την διάρκεια της δεύτερης χιλιετίας π.Χ.

Η εμφάνιση των ΙΕ Χιττίτων στην Κεντρική Ανατολία συνέβη μερικούς αιώνες μετά την εξαφάνιση του Maykop πολιτισμού. Μια αντίστροφη μετανάστευση από το Βόρειο Καύκασο προς την Βόρεια Ανατολία είναι πολύ πιθανή σε αυτήν την περίοδο. Το σίγουρο είναι ότι οι Χιττίτες χρησιμοποιούσαν άρματα, τα οποία είχαν εφευρεθεί στις στέπες της περιοχής του Βόλγα και των Ουραλίων. Επειδή η R1a βρίσκεται σε μικρές συχνότητες στην Αρμενία και στη Βόρεια Ανατολία, δεν είναι παράλογο να υποθέσουμε ότι ένας υβριδικός πληθυσμός R1a-R1b από εκείνες τις στέπες μετανάστευσε σε αυτές τις περιοχές κάποια στιγμή μεταξύ 2.000 και 1.650 π.Χ. Τους πολιτισμούς Maykop και Yamna διαδέχθηκε ο πολιτισμός Srubna (1600-1200 π.Χ.), πιθανώς αντιπροσωπεύοντας μια επέκταση R1a1a ανθρώπων από τις Βόρειες και Ανατολικές στέπες προς τις ακτές της Μαύρης Θάλασσας.

Ο Ευρωπαϊκός κλάδος

Τα χάλκινα όπλα και τα άλογα των Ινδοευρωπαίων θα τους έδωσαν ένα ιδιαίτερο προβάδισμα απέναντι στους αυτόχθονες κατοίκους της Ευρώπης, δηλαδή στην εγγενή απλομάδα Ι (απόγονοι του Cro-Magnon), και στους πρώιμους Νεολιθικούς αγρότες και ποιμένες (G2a, J, E1b1b και T). Αυτό επέτρεψε στις R1a και R1b να αντικαταστήσουν τις περισσότερες αντρικές ιθαγενείς γενεαλογίες, παρότι γυναικείες σειρές φαίνεται να επηρεάστηκαν λιγότερο (αυτό ισχύει κυρίως για τη Βόρεια Ευρώπη και την Ισπανία, καθώς το υπόλοιπο τμήμα της Νότιας Ευρώπης φαίνεται να μην επηρεάστηκε τόσο).

Η σύγκριση με την Ινδο-Ιρανική εισβολή της Νότιας Ασίας δείχνει ότι το 40% των αρσενικών σειρών της βόρειας Ινδίας είναι R1a, αλλά λιγότερο από το 10% των θηλυκών σειρών θα μπορούσαν να είναι Ινδοευρωπαϊκής προέλευσης. Η επίδραση των Ινδοευρωπαίων ήταν πολύ πιο έντονη στην Ευρώπη διότι η Ευρωπαϊκή κοινωνία 4.000 χρόνια πριν ήταν λιγότερο ανεπτυγμένη από άποψη γεωργίας, τεχνολογίας (δεν υπήρχαν χάλκινα όπλα) και πυκνότητας του πληθυσμού, από ότι ο πολιτισμός της κοιλάδας του Ινδού. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους αυτόχθονες πληθυσμούς της Δυτικής Ευρώπης, όπου η γεωργία έφτασε πολύ αργότερα από ό,τι στα Βαλκάνια ή στην κεντρική Ευρώπη. Στην Ελλάδα, στα Βαλκάνια και στην περιοχή των Καρπαθίων υπήρχαν οι πιο προηγμένες ευρωπαϊκές κοινωνίες εκείνη την εποχή, οι οποίες ήταν και αυτές που επηρεάστηκαν λιγότερο από άποψη αντικατάστασης απλομάδων. Οι αυτόχθονες Ευρωπαϊκές απλομάδες (Ι1, Ι2) επέζησαν επίσης καλύτερα σε περιοχές απρόσιτες και λιγότερο φιλόξενες, όπως η Σκανδιναβία, η Βρετάνη, η Σαρδηνία ή οι Διναρικές Άλπεις.

Η κατάκτηση της «Παλιάς» και Βόρειας Ευρώπης

Οι πρώτες επιδρομές από τη στέπα στα Βαλκάνια συνέβησαν 4.200-3.900 χρόνια πριν, όταν άνθρωποι σε άλογα διέσχισαν το Δνείστερο και το Δούναβη και προφανώς κατέστρεψαν τις πόλεις Gumelnita, Βάρνα και Karanovo VI στην Ανατολική Ρουμανία και στη Βουλγαρία. Μια κλιματική αλλαγή η οποία είχε ως αποτέλεσμα ψυχρότερους χειμώνες αυτήν την περίοδο, ώθησε πιθανώς βοσκούς από τις στέπες να αναζητήσουν ηπιότερες τοποθεσίες βοσκής, ενώ οι χαμένες σοδιές θα οδήγησαν σε λιμούς και σε εσωτερικές αναταραχές εντός των Δουνάβιων και Βαλκανικών κοινοτήτων. Οι επακόλουθοι πολιτισμοί Cernavoda (4.000-3.200 π.Χ.), Cotofeni (3.500-2.500 π.Χ.) και Ezero (3.300-2.700 π.Χ.), στη σύγχρονη Ρουμανία, φαίνεται ότι είχαν ένα μικτό πληθυσμό από μετανάστες της στέπας και ανθρώπους από τους παλιούς tell οικισμούς. Αυτοί οι μετανάστες από τις στέπες ήταν πιθανότατα ένα κράμα από R1a και R1b σειρές. Πολλοί Παραδουνάβιοι αγρότες επίσης θα είχαν μεταναστεύσει στις πόλεις του Cucuteni-Tripolye στα Ανατολικά Καρπάθια, προκαλώντας μια έκρηξη πληθυσμού και μια βορειοανατολική επέκτασή τους μέχρι την κοιλάδα του Δνείπερου, φέρνοντας μαζί τους τις απλομάδες G2a, E1b1b, J και T στην Κεντρική Ουκρανία. Αυτή η πρώιμη Ινδοευρωπαϊκή επέλαση δυτικά ήταν αρκετά περιορισμένη, λόγω της απουσίας χάλκινων όπλων και οργανωμένου στρατού εκείνη την εποχή, και συνέβη κυρίως εξαιτίας κλιματολογικών καταστροφών. Οι πολιτισμοί των Καρπαθίων, του Δούναβη και των Βαλκανίων ήταν αρκετά πολυπληθείς και τεχνολογικά προηγμένοι, ώστε να αποτρέψουν μια μαζική μετανάστευση.

Οι R1a άνθρωποι από τις δασικές στέπες διείσδυσαν με επιτυχία στην καρδιά της Ευρώπης αντιμετωπίζοντας λίγα εμπόδια, λόγω της απουσίας αναπτυγμένων αγροτικών κοινωνιών στην περιοχή της Πολωνίας και των Βαλτικών χωρών. Ο πολιτισμός της Σχοινωτής Κεραμικής (3.200-1800 π.Χ) ήταν μια φυσική δυτική επέκταση του πολιτισμού Yamna, φθάνοντας μέχρι τη Δυτική Γερμανία και ως τη Βόρεια Σουηδία και τη Νορβηγία. Ανάλυση DNA από τον πολιτισμό της Σχοινωτής Κεραμικής στη θέση Eulau επιβεβαιώνει την παρουσία της R1a (αλλά όχι της R1b) απλομάδας στην κεντρική Γερμανία περίπου το 2.600 π.Χ. Οι άνθρωποι αυτού του πολιτισμού θα μπορούσαν κάλλιστα να είχαν μεταναστεύσει από τη δασική στέπα ή από τα βόρεια όρια του Yamna ορίζοντα, όπου οι R1a ήταν πιο διαδεδομένη από τη R1b.

Η επέκταση της R1b στην «Παλαιά Ευρώπη» (ο Νεολιθικός, πριν τους Ινδοευρωπαίους, ορίζοντας της Νοτιοανατολικής Ευρώπης) ήταν πιο αργή, αλλά αναπόφευκτη. Το 2.800 π.Χ., όταν η R1a θα είχε φθάσει στη Σκανδιναβία, οι R1b πολιτισμοί του Χαλκού είχαν μετά βίας μετακομίσει στη στέπα της Παννονίας (οροπέδιο των Καρπαθίων). Ίδρυσαν εκτεταμένους οικισμούς στη Μεγάλη Ουγγρική Πεδιάδα, σε ένα περιβάλλον παρόμοιο με εκείνο της πατρογονικής Ποντιακής Στέπας. Γύρω στο 2.500 π.Χ., ήταν πλέον έτοιμοι για το επόμενο κύμα επέκτασης στη Γερμανία και στη Δυτική Ευρώπη. Εκείνη την περίοδο οι R1b μετανάστες θα είχαν σε μεγάλο βαθμό αναμειχθεί με τους αυτόχθονες Μεσολιθικούς και Νεολιθικούς πληθυσμούς της λεκάνης του Δούναβη, καθώς και με πληθυσμούς R1a που βρίσκονταν ήδη 1.700 χρόνια εκεί.

Η αυστηρά πατριαρχική Ινδοευρωπαϊκή ελίτ παρέμεινε σχεδόν αποκλειστικά R1b, αλλά απορρόφησε ένα υψηλό ποσοστό μη Ινδοευρωπαϊκών μητρογονικών σειρών. Λόγω αυτού του υβριδισμού, οι νέοι Ινδοευρωπαίοι θα έχασαν το μεγαλύτερο μέρος των πρωτο-Ευρωπωειδών ή Μονγκολοειδών χαρακτηριστικών. Ο ανοικτόχρωμος τόνος στα μαλλιά, στα μάτια και στο χρώμα του δέρματος, με το πού αναμείχθηκε με τους σκουρότερους κατοίκους της Παλαιάς Ευρώπης, θα έγινε περισσότερο σαν αυτόν που επικρατεί σήμερα στους κατοίκους της Νότιας Ευρώπης. Οι R1a άνθρωποι της Σχοινωτής Κεραμικής θα συνάντησαν λιγότερο πυκνές κοινωνίες στη Βόρεια Ευρώπη, κυρίως απογόνους του ανοικτότερου Μεσολιθικού πληθυσμού Ι1 και Ι2, και ως εκ τούτου θα διατήρησαν σε αρκετό βαθμό την αρχική απόχρωση του δέρματός τους (αν και τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά έχουν εξελιχθεί σημαντικά στην Σκανδιναβία, όπου οι I1 ήταν έντονα δολιχοκεφαλικοί με μακριά πρόσωπα, σε αντίθεση με τους βραχυκεφαλικούς και με πλατιά πρόσωπα ανθρώπους των στεπών).

Η κατάκτηση της Δυτικής Ευρώπης

Η R1b κατάκτηση της Ευρώπης έγινε σε δύο φάσεις. Για σχεδόν δύο χιλιετίες, ξεκινώντας από το 4200 π.Χ., άνθρωποι της στέπας είχαν περιορίσει τις κατακτήσεις τους στους πλούσιους Χαλκολιθικούς πολιτισμούς των Καρπαθίων και των Βαλκανίων. Αυτές οι κοινωνίες κατείχαν τις μεγαλύτερες πόλεις του τότε κόσμου, ειδικά τους tell οικισμούς του πολιτισμού Cucuteni-Tripolye. Τίποτα δεν παρακινούσε τους R1b κατακτητές να προχωρήσουν περισσότερο στη Δυτική Ευρώπη σε μια τόσο πρώιμη φάση, γιατί οι περισσότερες εκτάσεις βόρεια και δυτικά των Άλπεων ήταν ακόμα αραιοκατοικημένες δασικές εκτάσεις. Η Νεολιθική δεν έφτασε στη Σκανδιναβία και στα Βρετανικά Νησιά πριν το 4.000 π.Χ. Ακόμη και η Βόρεια Γαλλία και το μεγαλύτερο μέρος της περιοχής των Άλπεων είχε γεωργία και κτηνοτροφία για λιγότερο από 1.000 χρόνια. Η Βορειοδυτική Ευρώπη παρέμενε μια πρωτόγονη κοινωνία κυνηγών-τροφοσυλλεκτών που ασκούσε μόνο περιορισμένη γεωργία αιώνες μετά την κατάκτηση των Βαλκανίων. Γιατί οι R1b «κονκισταδόρες» να αφήσουν την άνεση των πλούσιων και πολυπληθών Δουνάβιων πολιτισμών για να βρεθούν αντιμέτωποι με τις σκληρές συνθήκες πέρα από αυτόν; Οι άνθρωποι της Εποχής του Χαλκού ήθελαν μέταλλα, κασσίτερο, χαλκό και χρυσό, που υπήρχαν σε αφθονία στα Βαλκάνια, αλλά που κανείς ακόμα δεν είχε ανακαλύψει στη Δυτική Ευρώπη.

Ο κλάδος R1b-L51 πιστεύεται ότι έφθασε στην Κεντρική και Δυτική Ευρώπη γύρω στο 2.500 π.Χ., περίπου δύο χιλιετίες μετά τη Νεολιθική σε αυτές τις περιοχές. Αγροτικές πόλεις τότε άρχισαν να αναπτύσσονται. Χρυσός και χαλκός είχαν αρχίσει να εξορύσσονται. Οι προοπτικές για μια κατάκτηση ήταν τότε πολύ πιο ελκυστικές.

Τα αρχαιολογικά και γενετικά στοιχεία (κατανομή των R1b υποκλάδων) υποδεικνύουν πολλά διαδοχικά κύματα προς το Δούναβη μεταξύ 2.800-2.300 π.Χ. (αρχή του πολιτισμού Unetice). Είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι αυτή η περίοδος συμπίπτει με το τέλος των πολιτισμών Maykop (2.500 π.Χ.) και Kemi Oba (2.200 π.Χ.) στις βόρειες ακτές της Μαύρης Θάλασσας, και την αντικατάστασή τους από πολιτισμούς που ήρθαν από τις βόρειες στέπες. Μπορεί, συνεπώς, να υποτεθεί ότι ο (κυρίως) R1b πληθυσμός από το βόρειο μισό της Μαύρης Θάλασσας μετανάστευσε δυτικά εξαιτίας της πίεσης άλλων Ινδοευρωπαϊκών λαών (R1a) από το βορρά, όπως ο νεοεμφανιζόμενος Πρωτο-Ινδο-Ιρανικός κλάδος συνδέεται με τους πολιτισμούς Poltavka και Abashevo εκείνης της περιόδου.

Ο L21 κλάδος

Αυτοί οι Πρωτο-Ιταλο-Κελτο-Γερμανικοί R1b λαοί είχαν εγκατασταθεί γύρω από τις Άλπεις το 2.300 π.Χ. και ίδρυσαν τον πολιτισμό Unetice. Κρίνοντας από την εξάπλωση της κατεργασίας του χαλκού στη Δυτική Ευρώπη, αυτοί οι πρώτοι ΙΕ έφτασαν στην Ιβηρία κατά το 2.250 π.Χ., στη Βρετανία το 2.100 π.Χ. και στην Ιρλανδία γύρω στο 2.000 π.Χ.. Αυτό το πρώτο κύμα R1b θεωρείται ότι έφερε τις R1b-L21 σειρές σε σημαντικούς αριθμούς (ίσως λόγω του φαινομένου του ιδρυτή), καθώς αυτές βρίσκονται παντού στη Δυτική, Βόρεια και Κεντρική Ευρώπη. Η πρώιμη αποκοπή των Κελτών από τον Πρωτο-Κελτικό κλάδο που βρισκόταν γύρω από τις Άλπεις θα μπορούσε να εξηγήσει γιατί η Q-Κελτική γλώσσα (Gaelic και Ισπανο-Κελτικά) είναι τόσο διαφορετική από την P-Κελτική (La Tène, Gaulish, Brythonic), που φαίνεται να έχει επεκταθεί από τους μεταγενέστερους Urnfield και Hallstat πολιτισμούς.

Ο Γκρεκο-Ανατόλιος κλάδος

Οι Χιττίτες (Hittites) (2000-1200 π.Χ.) ήταν οι πρώτοι ΙΕ που αψήφησαν (και νίκησαν) τις μεγάλες αυτοκρατορίες των Αιγυπτίων και της Μεσοποταμίας. Η άρχουσα τάξη των Χιττιτών αποτελούσε κατά πάσα πιθανότητα ένα κομμάτι του ύστερου Maykop πολιτισμού ο οποίος κατέκτησε το βασίλειο Hatti (στη Κεντρική-Βόρεια Ανατολία). Οι βόρειοι Ανατόλιοι θα μπορούσαν επίσης να είναι οι πρώτοι ΙΕ (και όχι οι κάτοικοι των στεπών) οι οποίοι διέδωσαν τον πολιτισμό και τη γλώσσα τους στον πολιτισμό Maykop και στους ανθρώπους των Ποντιακών στεπών. Έτσι ή αλλιώς, ΙΕ ομιλητές από τη Βόρεια Ανατολία της Εποχής του Χαλκού θα ανήκαν ασφαλώς κατά μεγάλο μέρος στην απλομάδα R1b1b (και τους υποκλάδους της). Οι Χαττίτες (Hattians) μπορεί να είχαν κάποιο παλιότερο R1b από τη Μέση Ανατολή αναμεμιγμένο με άλλες απλομάδες κοινές στην Ανατολία μέχρι τις μέρες μας (E-M78, G2a και Ι2).

Η Τροία θα μπορούσε κάλλιστα να είναι μια ΙΕ αποικία που ήλεγχε τους εμπορικούς δρόμους μεταξύ της Μαύρης Θάλασσας και του Αιγαίου. Οι Τρώες μιλούσαν Λουβικά (Luwian), τα οποία συνδέονται με τη γλώσσα των Χιττιτών, (όπως επίσης και με τις γλώσσες της αρχαίας Λυδίας, Καρίας, Λυκίας, κοκ) και ως εκ τούτου ήταν Ινδοευρωπαϊκά, με αποδεδειγμένους πολιτιστικούς δεσμούς με τον πολιτισμό της Ποντικής στέπας. Η πρώτη πόλη της Τροίας χρονολογείται στα 3.000 π.Χ., στη μέση της Maykop περιόδου. Κρίνοντας από την παλαιότητα της Τροίας, η πιο πιθανή από τις ΙΕ πατρικές απλομάδες θα ήταν η R1b1b, και όχι η R1a1a.

Η Ελληνική R1b απλομάδα βρίσκεται σε πολλές ποικιλίες: R1b1 από την Εγγύς Ανατολή, R1b1b από την Ανατολία, και η Ευρωπαϊκή R1b1b2, συμπεριλαμβανομένης της Πρώτο-Κελτικής S116/P312 και της Hallstatt Κελτικής S28/U152. Η παρουσία της R1b1b2 στην Ελλάδα θα μπορούσε να αποδοθεί στην εισβολή των Δωριέων, που πιστεύεται ότι συνέβη στο 12ο αιώνα π.Χ. Οι Δωριείς μπορεί να έχουν σχέση με τους Τρώες και τους Χιττίτες, ανήκοντας στον παλαιότερο ΙΕ γλωσσικό κλάδο, ή με τους Πρωτο-Κέλτες της Κεντρικής Ευρώπης και της κοιλάδας του Δούναβη. Έτσι ή αλλιώς, οι Υ-DNA γενεαλογικές τους σειρές θα είναι κατά κύριο λόγο R1b1b ή R1b1b2. Οι Δωριείς θα μπορούσαν να είναι οι απόγονοι των πρώτων (R1b) νομάδων της στέπας οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στα Ανατολικά Βαλκάνια (πολιτισμοί Cernavoda και Ezero), χωρίς να συνεχίσουν τη μετανάστευσή τους διαμέσου του Δούναβη στην Κεντρική και Δυτική Ευρώπη.

Οι Ελληνικές και Ανατόλιες σειρές R1b-S28 μπορούν να αποδοθούν στις Κελτικές επιδρομές του 3ου αιώνα π.Χ., αλλά πιο πιθανόν στη Ρωμαϊκή περίοδο. Παλαιότεροι κλάδοι της R1b, όπως οι R1b1 ή R1b1a αποτελούν μια μικρή μειοψηφία και θα μπορούσαν να έχουν έρθει μαζί με τις E1b1b, J2, από τη Μέση Ανατολή. Η Μυκηναίοι θα μπορούσαν να έχουν φέρει κάποιο R1b1b2 στην Ελλάδα, αλλά οι ρίζες τους μπορούν να εντοπιστούν πίσω στον πολιτισμό Seima-Turbino της βόρειας δασικής στέπας, γεγονός που τους καθιστά μια κυρίως R1a1a φυλή.


========================== 
Όλα τα στοιχεία συλλέχθηκαν από τις αντίστοιχες ιστοσελίδες της Wikipedia και της Eupedia



Η καταγωγή της ανθρώπινης σκέψης

0
0

Αντί προλόγου

Όταν οικοδομούμε μια θεωρία για την πραγματικότητα, όταν πρόκειται για κάτι περισσότερο από μια ασαφή ιδέα για το τι μπορεί αυτή να είναι, η τυπική γλώσσα που χρησιμοποιούμε σε σχέση με τη δική μας μεθοδολογική διαδικασία είναι κάτι πολύ σημαντικό. Επιλέγουμε κάποια συγκεκριμένα αφηρημένα σύμβολα, και τα χρησιμοποιούμε συνεχώς και καθολικά ως πρότυπα ή ως λειτουργίες της όλης διαδικασίας. Για παράδειγμα, οι ποιητές γνωρίζουν ότι μόλις ξεκινούν να γράφουν, η ίδια η γραφή τούς καθοδηγεί σε αυτό που σκόπευαν να γράψουν.

Το ίδιο ισχύει και για τα μαθηματικά. Από την εποχή της κλασικής φυσικής, ένα ολόκληρο σύνολο κανόνων και συμβόλων έχει εφευρεθεί, προκειμένου να εκφραστούν νέες έννοιες που αντιστοιχούν σε νέες ανακαλύψεις σχετικά με τη φύση- οι οποίες, σύμφωνα με τους νέους κανόνες, συμπεριλαμβάνουν επίσης εμάς τους ίδιους. Αυτά τα σύμβολα εξακολουθούν να διατηρούν τον αλγεβρικό, αριθμητικό χαρακτήρα τους, αν και τώρα φαίνεται να «δρουν» ή να «προβάλλονται» σε άλλα σύμβολα, ενώ αυτό το είδος «αλληλεπίδρασης» υπακούει περισσότερο την άλγεβρα πινάκων παρά την κλασσική πρόσθεση ή τον πολλαπλασιασμό.


Είναι άραγε αυτό το είδος «νέο-ορθολογισμού» επαρκές για να περιγράψει τη φύση, ή χρειαζόμαστε μια πολύ πιο εξελιγμένη, «μη αντιμεταθετικού» ή «μη προσθετικού» χαρακτήρα, βασική δομή μιας διανοητικής γλώσσας, με σκοπό την καλύτερη και ανώτερη επικοινωνία με μια πιο πολύπλοκη πραγματικότητα; Μια συναρπαστική πτυχή, η οποία είναι επίσης πολύ παρήγορη, είναι ότι, σύμφωνα με την αρχή της αναλογίας, η φύση εξελίσσεται στο βαθμό που εξελισσόμαστε κι εμείς. Είναι όμως η φύση, όπως την γνωρίζουμε, όλα όσα η φύση μπορεί να είναι, οπουδήποτε και οποιαδήποτε στιγμή; Πιστεύω ότι η απάντηση είναι θετική, και ο λόγος είναι ότι αποτελούμε κομμάτι της φύσης, έστω κι αν όχι το πιο νοήμον που θα μπορούσε να έχει υπάρξει. Αλλά προοδεύουμε, και αυτή η πρόοδος είναι παράλληλη με την εξέλιξη του κόσμου. Τώρα, αν η νοημοσύνη μέσα στο σύμπαν αυξανόταν με έναν ταχύτερο (ή πιο αργό) ρυθμό απ’ ό,τι εμείς, αυτό θα ήταν αδιάφορο, επειδή ακόμα κι έτσι θα υπήρχε κάποιο άλλο είδος, το πιο προηγμένο, να μας έχει ξεπεράσει. Έτσι, το πραγματικό πρόβλημα δεν έχει να κάνει μόνο με τη δική μας σκέψη, αλλά και με το γεγονός της ευφυούς ζωής σε μια παγκόσμια κλίμακα και επίπεδο. Και, προσωπικά, πιστεύω ότι αυτή η σπουδαία προοπτική αξίζει να παραχωρηθεί σε όλα τα είδη.


Clarkeκαι Spinoza

Θα αναφερθώ τώρα στον George Boole, και στο έργο του «The laws of thought.» Πρώτον, θα αναφερθούμε σ’ ένα λογικό δίλημμα για την ύπαρξη του Θεού, έχοντας κατά νου πόσο σημαντική η ηθική ή θεία πτυχή της λογικής φαίνεται ότι είναι. Δεύτερον, θα μπούμε βαθύτερα στον κόσμο της δικής μας σκέψης και θα ρίξουμε μια ματιά στις ιδιότητές της οι οποίες μπορούν να αποκαλύψουν ένα θεμελιώδες χαρακτηριστικό τάξης.


Ο Booleκάνει μια αλγεβρική ανάλυση των επιχειρημάτων των Clarke και Spinoza, και στη συνέχεια προχωρά να αναρωτηθεί αν πράγματι υπάρχει κάποια πιθανότητα ο άνθρωπος να κατανοήσει το Θεό:


«Δεν είναι δυνατόν, νομίζω, να παρακινηθούμε από τα επιχειρήματα των Clarkeκαι Σπινόζα χωρίς μια βαθιά επίγνωση για τη ματαιότητα όλων των προσπαθειών για να καθιερώσουμε, εξολοκλήρου a priori, την ύπαρξη ενός Άπειρου Όντος, των έργων Του, και της σχέσης Του με το σύμπαν. Η θεμελιώδης αρχή όλων αυτών των εικασιών, δηλαδή, πως ό,τι μπορούμε εύκολα να συλλάβουμε πρέπει να υπάρχει, δεν καταφέρνει να πετύχει το σκοπό της, ακόμα και όταν η αλήθεια τους θεωρείται δεδομένη. Γιατί πώς το πεπερασμένο θα μπορούσε να κατανοήσει το άπειρο; Ωστόσο, η δυνατότητα μιας τέτοιας σύλληψης πρέπει να παραχωρηθεί… ώστε να μπορέσει να υπάρξει κάποιο στέρεο έδαφος για τη γνώση πραγμάτων a priori απείρων κι αιωνίων… Γιατί πιστεύεται ότι υπάρχει η τάση στο ανθρώπινο πνεύμα να εξυψώνεται από το ιδιαίτερο προς το καθολικό, από το πεπερασμένο προς το άπειρο, από το εφήμερο προς το αιώνιο· και ότι αυτή η τάση μάς υποδεικνύει, με μεγάλη πιθανότητα, την ύπαρξη περισσότερων πραγμάτων απ’ ό,τι η αίσθηση αντιλαμβάνεται ή το πνεύμα κατανοεί...


Υπάρχει, ωστόσο, μια κατηγορία από εικασίες, ο χαρακτήρας των οποίων πρέπει να εξηγηθεί σε σχέση με άλλα αίτια,- η προτροπή μιας υποθετικής ή ελλιπούς γνώσης, η οποία τόσο συχνά είναι όλα όσα μπορούμε πραγματικά να καταφέρουμε· η επιθυμία για απόλυτη βεβαιότητα, της οποίας οι συνέπειες επαρκούν να μας υποδείξουν τη διαδρομή του καθήκοντος αλλά όχι να ικανοποιήσουν τις απαιτήσεις της θεωρητικής διάνοιας· ίσως, επίσης, η δυσαρέσκεια για την παρούσα κατάσταση των πραγμάτων. Με την αδικαιολόγητη υπεροχή αυτών των κινήτρων, οι πιο νηφάλιες διαδικασίες της αναλογίας και της πιθανολογικής επαγωγής πέφτουν σε αμέλεια. Ωστόσο, αυτές οι τελευταίες αποτελούν, πέρα από κάθε αμφιβολία, την πορεία την πιο ενδεδειγμένη για τη σημερινή μας πορεία των πραγμάτων. Το να συμπεράνουμε την ύπαρξη μιας νοήμονης αιτίας από τα συσσωρευόμενα στοιχεία ενός θεϊκού σχεδίου που μας περιβάλλει, το να οδηγηθούμε στην σύλληψη ενός ηθικού Κυβερνήτη του κόσμου από τη μελέτη της σύστασης και των ηθικών δομών της δικής μας φύσης·- αυτά, αν και μόνο αδύναμα βήματα μιας γνώσης περιορισμένης στις λειτουργίες και στις εμπειρίες, είναι περισσότερο χρήσιμα απ’ ό,τι μια φιλόδοξη προσπάθεια να φθάσουμε σε μια βεβαιότητα ανέφικτη από την άποψη της φυσικής θρησκείας. Και καθώς αυτά έχουν υπάρξει τα αρχαιότερα θεμέλια, παραμένουν και τα πιο στέρεα, σε ό,τι αφορά την πίστη ότι αυτός ο κόσμος δεν έχει εγκαταλειφθεί στην τύχη και στην αδυσώπητη μοίρα.»


Εδώ θα συμφωνήσω με τον Boole. Αν ο Θεός είναι απλά το προϊόν μιας απόλυτης λογικής, τότε θα υπόκειται σε όλες τις πλάνες και σκοπιμότητες της ανθρώπινης ανάγκης. Αλλά αν, αντιθέτως, θεωρήσουμε ότι ο Θεός βρίσκεται πέρα ακόμα και από τις καθαρότερες σκέψεις μας, τότε παρακινούμε τους εαυτούς μας να προχωρήσουν σε μια διαδικασία πνευματικής και ηθικής προόδου. Έτσι, ακόμη και αν ο φυσικός κόσμος υπόκειται σε μια «δύναμη της αναγκαιότητας,» αυτή η δύναμη θα είναι ελεγχόμενη και καθοδηγούμενη από τις υψηλότερες απαιτήσεις μιας διανοητικής επίγνωσης. Πάντα θα νιώθουμε φόβο και πόνο, αλλά μέσα στις σκέψεις μας αυτός ο πόνος και ο φόβος δεν υπάρχουν, έστω με καμία υλική έννοια, οπότε μια ανώτερη ψυχική δύναμη μπορεί να μας υποδείξει τη διέξοδο. Αυτό που είναι πραγματικά αξιοσημείωτο δεν είναι ότι οι σκέψεις μάς λένε αν κάτι είναι σωστό ή λάθος, αλλά, ότι, θεωρώντας την ύπαρξη του καλού και του κακού ως δεδομένη, έχουμε την ελευθερία να επιλέξουμε, ακόμη και αν μια κακή επιλογή μας οδηγήσει προσωρινά σε λάθος δρόμο.


Από αυτήν την άποψη, ο Boole θεωρεί πως υπάρχει μια ηθική πτυχή στη λογική μας- σαν κάποιο είδος εσωτερικής αρμονίας και νομοτέλειας, το οποίο καθοδηγεί την ανθρώπινη σκέψη:


«Έτσι, πιστεύω ότι σωστά συμπεράναμε ότι υπάρχει μια ηθική τάξη στη φύση μας, όχι επειδή μπορούμε να κατανοήσουμε τα ειδικά μέσα με τα οποία λειτουργεί, όπως συνδέουμε ένα όργανο με τη λειτουργία της όρασης, ούτε γιατί οι άνθρωποι συμφωνούν στη θέσπιση παγκόσμιων κανόνων δεοντολογίας· αλλά επειδή καθώς, σε κάποια μορφή, το συναίσθημα της ηθικής αποδοχής ή απόρριψης εκδηλώνεται παντού, τείνει, οπουδήποτε υπάρχει ανθρώπινη πρόοδος, οπουδήποτε η κοινωνία δεν είναι στάσιμη ή παρακμάζουσα, να συνοδεύει ορισμένες κατηγορίες δράσης, ομόφωνα, και κατά τρόπο που δείχνει τόσο τη μονιμότητα όσο και τη νομιμότητα. Πάντα και παντού η εκδήλωση της τάξης αποτελεί τεκμήριο, πράγματι, μη μετρήσιμο, αλλά πραγματικό, σε ό,τι αφορά την εκπλήρωση ενός σκοπού ή την εύρεση ενός τέλους, και την ύπαρξη μιας βάσης για την αιτιότητα.»


Το θεώρημα της μη πληρότητας του Gödel

Η άποψη που εκφράστηκε προηγουμένως, ότι το σύστημα της σκέψης μπορεί να θεωρηθεί επαρκές ώστε να συμπεριλάβει τόσο την επαγωγή με τη μορφή της λογικής όσο και την αλήθεια με τη μορφή της ηθικής, μπορεί να επεκταθεί και να εκφραστεί πιο αυστηρά με το θεώρημα της μη πληρότητας του Gödel:


Ας υποθέσουμε ότι κατασκευάζουμε μια υπολογιστική μηχανή, στην οποία και δίνουμε την εξής εντολή: «Ποτέ δεν θα πεις αν αυτή η πρόταση είναι αλήθεια.» Αν η πρόταση είναι αλήθεια τότε η μηχανή θα πρέπει να πει ότι η πρόταση είναι ψευδής. Αν είναι ψευδής, η μηχανή δεν μπορεί να πει την αλήθεια ότι η πρόταση είναι ψευδής. Έτσι δεν θα μάθουμε ποτέ τη σωστή απάντηση. Αυτό είναι ένα πρόβλημα το οποίο εισήγαγε ο Gödel, δείχνοντας ότι λογική δεν είναι άτρωτη από αντιφάσεις. Η λογική δεν είναι μια τέλεια «μηχανή της αλήθειας.» Ο Gödel επιπλέον ποσοτικοποίησε τον προηγούμενο συλλογισμό, το οποίο, με λίγα λόγια, λέει πως για κάθε θεωρία Τ θα υπάρχει μια πρόταση G, η οποία λέει πως «η G δεν μπορεί να απαντηθεί από τη θεωρία Τ.» Αν η πρόταση G μπορούσε να αποδειχθεί από τα αξιώματα της θεωρίας Τ τότε η Τ θα είχε ένα θεώρημα G, γεγονός το οποίο αποτελεί αντίφαση, οπότε η Τ θα ήταν μη συνεπής. Αλλά αν η Τ είναι συνεπής τότε η G δεν μπορεί να αποδειχθεί από την T, οπότε η T είναι μη πλήρης.


Όπως ο Soloman Fefermanσημειώνει: «Στην πραγματικότητα υπάρχουν δύο θεωρήματα της μη πληρότητας, και όταν μιλάμε για το θεώρημα του Gödel, αναφερόμαστε συνήθως στο πρώτο. Όπως και η αρχή της αβεβαιότητας του Heisenberg, έχει αιχμαλωτίσει τη φαντασία του κοινού με την ιδέα ότι υπάρχουν απόλυτα όρια στο τι μπορεί να γίνει γνωστό. Πιο συγκεκριμένα, το θεώρημα του Gödelμας λέει ότι υπάρχουν μαθηματικές αλήθειες που ποτέ δεν μπορούν να αποδειχθούν. Ανάμεσα στους μεταμοντερνιστές χρησιμοποιείται για να υποστηρίξει το σκεπτικισμό σχετικά με την αντικειμενική αλήθεια· τίποτα δεν μπορεί να είναι γνωστό με απόλυτη βεβαιότητα.


Και στην βιβλιογραφία του χριστιανισμού και των μαθηματικών, υποστηρίζεται ότι «οι θεολόγοι μπορούν να παρηγορηθούν για την αποτυχία τους να συστηματοποιήσουν την εξ αποκαλύψεως αλήθεια, γιατί ούτε οι μαθηματικοί μπορούν να συλλάβουν όλες τις μαθηματικές αλήθειες στα δικά τους συστήματα.» Όχι μόνο αυτό, αλλά επιπλέον το θεώρημα της μη πληρότητας έχει χρησιμοποιηθεί ως τεκμήριο για την ύπαρξη του Θεού, καθώς μόνο Εκείνος μπορεί να αποφασίσει για όλες τις αλήθειες.»


Σε κάθε περίπτωση πάντως, το θεώρημα της μη πληρότητας του Gödelδεν αποδεικνύει την ύπαρξη (ή τη μη ύπαρξη) του Θεού. Απλώς δείχνει ότι κάποια πράγματα είναι αλήθειες πέρα από τη σφαίρα της λογικής. Πιο θεμελιώδες για το θεώρημα του Gödelείναι η ιδιότητα της αυταναφοράς, δηλαδή το γεγονός ότι η αλήθεια μιας πρότασης τεκμηριώνεται από την ύπαρξη της ίδιας της πρότασης και μόνο. Αυτό είναι ακριβώς το τι θα συμβεί στην περίπτωση του υπολογιστή στον οποίο αναφερθήκαμε παραπάνω- θα αντιμετωπίσει ένα πρόγραμμα το οποίο θα περιέχει έναν ατέρμονο βρόγχο. Αλλά πώς μπορούμε να δεχτούμε κάτι ως αληθές αν δεν μπορούμε να το αποδείξουμε; Στην πραγματικότητα, τα πιο θεμελιώδη ερωτήματα για εμάς τους ίδιους, όπως η ύπαρξη του Θεού, η ζωή μετά θάνατο, οι ηθικοί κανόνες, αποτελούν κοινές καθημερινές αλήθειες, τις οποίες δεχόμαστε ακόμη και αν δεν μπορούν να αποδειχθούν από τα ίδια τα γεγονότα που συμβαίνουν στον κόσμο καθαυτόν.


Απίθανα αντικείμενα και παράξενοι βρόγχοι


ΟισκάλεςτουPenrose είναιμιαδισδιάστατηαναπαράσταση, όπουτασκαλοπάτιαπραγματοποιούνστροφές90ο, καθώςανεβαίνουνήκατεβαίνουν. Ωστόσο, σχηματίζουν έναν συνεχόμενο βρόχο, έτσι ώστε κάποιος τα ανεβαίνει συνέχεια, χωρίς να πηγαίνει ποτέ ψηλότερα.


Το θεώρημα της μη πληρότητας του Gödel είναι ένα πρόβλημα της τυπικής λογικής. Ωστόσο, μπορεί να επεκταθεί σε κάθε τομέα της επιστήμης ή της καθημερινής ζωής. Πολλές φορές, η σκέψη μάς οδηγεί σε παράδοξα και άτοπα χωρίς καμία προφανή λογική αιτία. Δεχόμαστε κάποια γεγονότα ως προσωπικές ή καθολικές αλήθειες, οι οποίες είναι αυτονόητες ώστε να μην χρειάζεται να επαληθευτούν ή να απορριφθούν. Επιπλέον, η σύγχρονη φυσική αναζητά τη λεγόμενη θεωρία των πάντων, ένα σύνολο κανόνων με τους οποίους οποιοδήποτε φυσικό φαινόμενο θα μπορούσε να εξηγηθεί. Αλλά αν το θεώρημα του Gödel είναι αλήθεια τότε οποιαδήποτε τέτοια προσπάθεια είναι καταδικασμένη σε αποτυχία.


Η έννοια ενός άπειρου βρόχου παρουσιάζεται μ’ έναν γλαφυρό τρόπο από τον Douglas Hofstadterστο βιβλίο του «I am a strange loop


«Και όταν λέω ‘παράξενος βρόχος,’ έχω κάτι άλλο στο μυαλό- μια περισσότερο απατηλή έννοια. Αυτό που εννοώ δεν είναι ένα φυσικό κύκλωμα αλλά ένας αφηρημένος βρόχος, κατά τη διάρκεια του οποίου υπάρχει μια μετατόπιση από το ένα επίπεδο δομής στο επόμενο, κάτι που μοιάζει με μια ανοδική κίνηση σε μια ιεραρχία, και παρόλα αυτά οι διαδοχικές ‘ανοδικές’ μετατοπίσεις σχηματίζουν τελικά έναν κλειστό κύκλο. Δηλαδή, παρότι κάποιος νομίζει ότι απομακρύνεται ολοένα και περισσότερο από την αρχή, καταλήγει, έκπληκτος, εκεί ακριβώς απ’ όπου είχε ξεκινήσει…»


Έτσι, το μεγαλύτερο παράδοξο της σκέψης είναι ότι φαίνεται να γεννιέται αυθόρμητα, σαν ένας παράξενος βρόγχος, και στη συνέχεια, καθώς προσπαθούμε να συνειδητοποιήσουμε πώς αυτή η σκέψη δημιουργήθηκε, η εγκυρότητα ενός τέτοιου συλλογισμού εμφανίζεται σαν μια αυταναφορική και αυταπόδεικτη αλήθεια. Υποθέτω ότι αυτό υποδεικνύει κάτι περισσότερο από ένα θεώρημα μη πληρότητας. Πρόκειται βασικά για ένα θεώρημα ή αξίωμα αυτό-συνέπειας.


Μιλήσαμε πριν σχετικά με την ηθική πτυχή της λογικής μας. Αλλά εδώ η ηθική αποκτά μια πιο γενική έννοια. Δεν πρόκειται μόνο για την ιστορία του σωστού και του λάθους αλλά είναι περισσότερο κάτι σαν μια διόραση για την στιγμή της δημιουργίας των νοητικών μας διεργασιών. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο τα παράδοξα συμπεράσματα ή τα αδύνατα αντικείμενα δεν είναι απλά λάθη της λογικής ή ψευδαισθήσεις της αντίληψης, αντίστοιχα. Κρύβουν μια βαθύτερη, πρωταρχική πτυχή της φύσης της διάνοιας, ένα είδος αυθόρμητης δράσης, η οποία βασίζεται σε «παράξενους βρόχους» και αποκαλύπτεται καθώς ξετυλίγεται μέσα από τη διαδικασία της αναλυτικής σκέψης.


Η αλήθεια του ασυνείδητου


ΗψευδαίσθησητουπλαισίουτουHermann: πρόκειταιγιαμιαοπτικήψευδαίσθηση, ηοποίαχαρακτηρίζεταιαπόγκριβούλες, οιοποίοιεμφανίζονταιστουςκόμβουςμεταξύτωνλευκώνγραμμώνκαιτωνμαύρωντετραγώνων. Οιβούλεςεξαφανίζονταιότανκοιτάμεκατευθείανστουςκόμβους.


Είδαμε ότι οι αλήθειες είναι λογικά «αδύνατα αντικείμενα» ή απατηλοί στόχοι της νοημοσύνης, η οποία φαίνεται να εκπλήσσεται από τον ανεξήγητο χαρακτήρα της ίδιας της λειτουργίας της. Οι σκέψεις μας φαίνεται ότι παρασύρονται από διαδικασίες που βρίσκονται πέρα από τις νοητικές μας δυνάμεις. Βρίσκεται άραγε η μοίρα μας ήδη καταγεγραμμένη κάπου μέσα στα γονίδια και στο μυαλό μας, και εκφράζεται μέσω των ενστίκτων και των προδιαθέσεών μας; Φαίνεται ότι πολλές εγκεφαλικές λειτουργίες βρίσκονται στο ασυνείδητο, έτσι ώστε να περνάν απαρατήρητες από τη λογική ανάλυση και να μην επηρεάζονται από την ελεύθερη βούληση.


Ο Hermann von Helmholtz, ο οποίος συχνά πιστώνεται με την πρώτη μελέτη για την οπτική αντίληψη στη σύγχρονη εποχή, εξετάζοντας το ανθρώπινο μάτι κατέληξε στο συμπέρασμα ότι από άποψη οπτικής η ποιότητά του είναι μάλλον κακή. Η κακής ποιότητας πληροφορία που συγκεντρώνεται από τον ανθρώπινο οφθαλμό, θεώρησε ότι καθιστά την όραση αδύνατη. Συμπέρανε, συνεπώς, ότι η όραση δεν θα μπορούσε παρά να είναι το αποτέλεσμα κάποιας μορφής ασυνείδητης επαγωγής: η δημιουργία δηλαδή υποθέσεων και η παραγωγή συμπερασμάτων από ελλιπή δεδομένα, με βάση προηγούμενες εμπειρίες.


Η επαγωγή απαιτεί προηγούμενη εμπειρία του κόσμου. Αυτό σημαίνει ότι ο εγκέφαλός μας είναι γεμάτος από προκατεστημένες υποθέσεις σχετικά με τις ιδιότητες των γεγονότων τα οποία είτε έχουμε βιώσει ή μάθαμε από άλλους. Αυτό φυσικά σημαίνει ότι είμαστε πάντα «προκατειλημμένοι» απέναντι στα πράγματα και στους άλλους ανθρώπους, καθώς τους επιβάλλουμε τις προαποκτημένες μας απόψεις σχετικά με το τι αυτοί είναι ή τι θα έπρεπε να είναι. Συνήθως αυτή η διαδικασία γίνεται ακαριαία και ακούσια. Ακόμα και αν έρθουμε αντιμέτωποι με ένα νέο γεγονός ή αν μας λείπουν τμήματα ενός αντικειμένου ώστε να είναι εν μέρει κατανοητό, οι αισθήσεις μας τείνουν να ανασυγκροτούν το αντικείμενο ή να το συγκρίνουν με άλλα όμοιά του με τρόπο αυτόματο.


Ο Herman von Helmholtzσυνειδητοποίησε ότι ένα μεγάλο μέρος της κατανόησης του κόσμου πραγματοποιείται ασυνείδητα. Αλλά πίστευε ότι οι δύο κόσμοι, ο κόσμος των εσωτερικών αναπαραστάσεων, και ο εξωτερικός, φυσικός κόσμος, είναι μεταξύ τους ανεξάρτητοι. Επιπλέον, θεωρούσε το χώρο-χρόνο σαν ένα προϊόν της υποκειμενικής πραγματικότητας. Αυτό, όμως, απέχει πολύ από την πραγματικότητα. Τα αντικείμενα βεβαίως και επηρεάζουν το χώρο-χρόνο. Τον παραμορφώνουν με τον όγκο τους και ασκούν φυσικές δυνάμεις, καθώς επίσης υπονοούν την ύπαρξή του με τις κινήσεις τους ή ακόμη και με την απλή φυσική παρουσία τους. Χωρίς «πράγματα» ο χώρο-χρόνος θα ήταν το απόλυτο κενό, σε σχέση με το τίποτα. Τα αντικείμενα είναι από μόνα τους γεγονότα που καταλαμβάνουν χώρο-χρόνο. Επομένως έχουν διαστάσεις. Και καθώς έχουν «μπρος» και «πίσω» ή «πάνω» και «κάτω» στο χώρο, έτσι έχουν «παρελθόν» και «μέλλον» στο χρόνο, σε σχέση με ένα άλλο γεγονός, το οποίο κατέχει μια ιδιαίτερη θέση σε αυτό που αποκαλούμε «παρόν.»


Ο κόσμος όπου ζούμε δεν υπάρχει ανεξάρτητα σαν ένα ξεχωριστό εξωτερικό αντικείμενο, αλλά συνεχώς μεταβάλλεται εξαιτίας της συνειδητής παρέμβασης. Αυτό ακριβώς απαιτεί η συμμετοχική αρχή, έτσι ώστε οι ιδιότητες των πραγμάτων πάντα εξαρτώνται από την ελεύθερη βούληση, η οποία με τη σειρά της καθορίζει τι πρόκειται να παρατηρηθεί. Κατά συνέπεια, όταν η συνείδηση επιλέγει κάποιο γεγονός αντί για κάποιο άλλο, ταυτόχρονα αποδίδει το χωρικό και χρονικό χαρακτήρα αυτού του γεγονότος. Πριν από αυτή τη συνειδητή πράξη χρονολογικού καθορισμού, το γεγονός καθαυτό ήταν δυνητικό. Ακόμη και αν ένα γεγονός θεωρηθεί ως «δεδομένο,» πάντοτε θεωρείται από το παρόν, έτσι ώστε σταδιακά παραμορφώνονται από άλλα σύγχρονα γεγονότα, όπως σκέψεις και συναισθήματα, ή κοινωνικές και πολιτικές νέες τάσεις.


Τα αρχέτυπα ως προεπιλογές της εγκεφαλικής λειτουργίας

Τώρα θα ακολουθήσουμε τη διαδρομή σκέψης του Carl Jung, από το βιβλίο του «Archetypes and the collective unconscious


«Εκτός από το καθαρά προσωπικό ασυνείδητο που υπέθεσε ο Freud, ένα βαθύτερο ασυνείδητο επίπεδο πιστεύεται ότι υπάρχει. Αυτό το βαθύτερο επίπεδο εκδηλώνεται σε παγκόσμιες αρχαϊκές εικόνες που εκφράζονται στα όνειρα, στις θρησκευτικές πεποιθήσεις, στους μύθους και στα παραμύθια. Τα αρχέτυπα, ως αφιλτράριστη ψυχική εμπειρία, εμφανίζονται μερικές φορές στις πιο πρωτόγονες και αφελείς μορφές (στα όνειρα), και άλλες φορές σε μια πιο σύνθετη μορφή, εξαιτίας της λειτουργίας της συνειδητής επεξεργασίας (στους μύθους).»


Οι αρχετυπικές εικόνες που εκφράζονται συγκεκριμένα στο θρησκευτικό δόγμα επεξεργάζονται λεπτομερώς σε τυποποιημένες δομές οι οποίες, παρότι εκφράζουν το ασυνείδητο με πλάγιο τρόπο, εμποδίζουν την άμεση σύγκρουση με αυτό… Η αναζήτηση στο ασυνείδητο συμπεριλαμβάνει της αντιμετώπιση της σκιάς, της κρυφής φύσης του ανθρώπου· το ζεύγος άνιμα/άνιμους, ένα κρυφό αντίθετο φύλο σε κάθε άτομο· και παραπέρα, το αρχέτυπο του νοήματος. Αυτά είναι αρχέτυπα που επιδέχονται την προσωποποίηση· τα αρχέτυπα της μεταμόρφωσης, που εκφράζουν τη διαδικασία της ατομικότητας, εκδηλώνονται σε διάφορες περιστάσεις… Τα αρχέτυπα μοιάζουν με ενστικτώδη πρότυπα συμπεριφοράς. Παραδείγματα ιδεών, όπως εκείνη της αναγέννησης, οι οποίες λαμβάνουν χώρα ανεξάρτητα σε διαφορετικές εποχές και πολιτισμούς, μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως αποδεικτικά στοιχεία για την ύπαρξη του συλλογικού ασυνείδητου. Θεωρείται ότι υπάρχουν τόσα αρχέτυπα όσες είναι και οι επαναλαμβανόμενες καταστάσεις στη ζωή, και πως όταν μια κατάσταση η οποία αντιστοιχεί σ’ ένα συγκεκριμένο αρχέτυπο συμβαίνει, το αρχέτυπο πιέζει για την πλήρωσή του όπως μια ενστικτώδης παρόρμηση...


Όσον αφορά το συλλογικό ασυνείδητο, ο Jung, στο βιβλίο του «Συγχρονικότητα: μια μη αιτιακή συνδετική αρχή,» τηλεγραφικά αναφέρει ότι:


«Εδώ θα ήθελα μόνο να επισημάνω ότι είναι οι αποφασιστικής σημασίας παράγοντες στη συνειδητή ψυχή, τα αρχέτυπα, που αποτελούν τη δομή του συλλογικού ασυνείδητου. Αυτό αντιπροσωπεύει μια ψυχή η οποία είναι κοινή σε όλους τους ανθρώπους. Δεν μπορεί να γίνει άμεσα αντιληπτή ή «αναπαριστώμενη,» σε αντίθεση με τα αισθητά ψυχικά φαινόμενα, και εξαιτίας αυτής τη «μη- αναπαριστώμενης» φύσης της, έχει αποκαλεστεί «ψυχοειδές.»


Ο Jungερμηνεύει την εμφάνιση αυτών των συγχρονιστικών φαινομένων σε σχέση με μια θεμελιώδη γνώση, η οποία δεν εξηγείται αιτιακά, και η οποία βασίζεται σε μία τάξη πραγμάτων τόσο του μικρόκοσμου όσο και του μακρόκοσμου, ανεξάρτητη από εμάς. Σε μια τέτοια κλίμακα, τα αρχέτυπα παίζουν το ρόλο ρυθμιστικών παραγόντων. Η νοήμονη σύμπτωση ενός εσωτερικού περιεχόμενου (π.χ. συναίσθημα, προαίσθηση, κλπ.) με ένα εξωτερικό συμβάν, η οποία χαρακτηρίζει τα συγχρονιστικά φαινόμενα, αποκαλύπτει τον πνευματικό και σωματικό χαρακτήρα των αρχετύπων. Τα αρχέτυπα, επίσης, με το υψηλό ενεργειακό τους περιεχόμενο (ή τη «θεϊκή» τους επίδραση) προκαλούν στο άτομο που βιώνει το συγχρονιστικό φαινόμενο μια έντονη συναισθηματική κατάσταση ή μια προσωρινή έκπτωση του διανοητικού επιπέδου («abaissement du niveau mental»), κάτι αναγκαίο ώστε τα συγχρονιστικά φαινόμενα να μπορέσουν να εκδηλωθούν.


Ο Jungφτάνει στο σημείο να προτείνει ότι τα αρχέτυπα αντιπροσωπεύουν τις αιώνιες μορφές μιας προϋπάρχουσας ψυχικής τάξης. Αλλά τι πραγματικά είναι αυτά τα αρχέτυπα, και από πού προέρχονται; Αν θυμηθούμε τα λόγια του George Boole, ή ακόμη και το θεώρημα της μη πληρότητας του Gödel, μπορεί να γίνουμε κάπως καχύποπτοι σχετικά με την όλη ιδέα, δεδομένου ότι οι περισσότερες, αν όχι όλες, από τις πνευματικές μας πτυχές φαίνεται να έχουν παραχθεί και να λειτουργούν μέσα στα πλαίσια των πνευματικών μας λειτουργιών και δυνατοτήτων. Ακόμη και η έννοια της «νοήμονης σύμπτωσης» χάνει κάθε είδους προσδιορισμό έξω από τη σφαίρα των βασικών ψυχικών λειτουργιών και της λογικής, δεδομένου ότι η έννοια του «νοήματος» είναι στενά συνδεδεμένη με την αιτιακή ερμηνεία των πραγμάτων και των διαδικασιών. Επομένως, τι μπορεί να σημαίνουν οι έννοιες του «νοήματος» ή της «σύμπτωσης» έξω από τα πλαίσια των βασικών λογικών δομών στις οποίες οφείλουν τον ίδιο τον προσδιορισμό τους;


Η ψυχολογία της προσοχής

Καθώς σκεφτόμουν τι θα μπορούσε να είναι η προσοχή, συνειδητοποίησα ότι δεν μπορεί να είναι μια μονόδρομη διαδικασία, αλλά μια, ας πούμε, πολυδιάστατη. Με άλλα λόγια, ακόμη και αν έχουμε επικεντρώσει την προσοχή μας σε ένα μόνο αντικείμενο, φαίνεται ότι πρέπει, επίσης, να έχουμε αντίληψη του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο το αντικείμενο βρίσκεται, και ως προς το οποίο αντιπαραβάλλεται. Αυτό σημαίνει ότι ουσιαστικά δεν μπορούμε να καταλάβουμε το επιμέρους αν, συγχρόνως, δεν έχουμε μια εντύπωση του όλου.


Η θεωρία του Kahnemanγια την προσοχή και την προσπάθεια

Ο Kahneman (1973) πρότεινε μια θεωρία σύμφωνα με την οποία η προσοχή χαρακτηρίζεται με ένα περιορισμένο πεδίο, το οποίο μπορεί ωστόσο να μετατίθεται με ευελιξία, καθώς ο άνθρωπος αλλάζει την εστίαση από στιγμή σε στιγμή. Η προσοχή μπορεί να επικεντρωθεί σε μια ιδιαίτερη δραστηριότητα, ή μπορεί να διαιρεθεί ανάμεσα σε μια σειρά δραστηριοτήτων. Όταν οι εργασίες είναι πιο δύσκολες, απαιτείται μεγαλύτερη προσοχή. Αντίθετα με ένα διάγραμμα ροής πληροφοριών μέσω ενός δομικού συστήματος, που πρότεινε ο Broadbent, το μοντέλο του Kahneman είναι ένα μοντέλο της σκέψης. Περιλαμβάνει σταθερές προδιαθέσεις, στιγμιαίες προθέσεις, και μια διαδικασία αξιολόγησης και λήψης αποφάσεων η οποία καθορίζει την εκάστοτε απαίτηση σε χωρητικότητα. Η προσοχή εδώ αντιμετωπίζεται περισσότερο σαν μια περιορισμένη πηγή ενέργειας: αν ανοίξουμε μια συσκευή γκαζιού, καθώς αυξάνουμε την παροχή το ύψος της φλόγας μειώνεται. Αυτό συμβαίνει επειδή υπάρχει μόνο μια περιορισμένη παροχή αερίου στη συσκευή, έτσι ώστε όσο αυξάνουμε το άνοιγμα του διακόπτη τόσο μειώνεται η ταχύτητα του φλεγόμενου αερίου. Ωστόσο, στη θεωρία του Kahneman, αν καταβάλουμε μεγαλύτερη προσπάθεια σε μια εργασία, μπορούμε να τα καταφέρουμε καλύτερα- θα μπορούσαμε να αυξήσουμε την παροχή της συσκευής, στο προηγούμενο παράδειγμα. Έτσι το μέγεθος της χωρητικότητας της προσοχής μπορεί να ποικίλλει ανάλογα με το κίνητρο που υπάρχει.


Είναι ο εθελούσιος έλεγχος μια αυταπάτη;

Έτσι, η βούλησή μας για δράση φαίνεται ότι συνδέεται με ένα σύνολο σκοπών, μια «λίστα στόχων,» την οποία ο εγκέφαλός μας συμβουλεύεται ανά πάσα στιγμή, προκειμένου να προβεί στην κατάλληλη δράση. Αυτό που είναι σημαντικό ως συμπέρασμα εδώ, ωστόσο, είναι το γεγονός ότι αυτό το «εγχειρίδιο δράσης,» επειδή είναι τόσο σημαντικό για την επιβίωση, πρέπει να βρίσκεται βαθιά αποτυπωμένο κάπου στον εγκέφαλό μας, και πιθανότατα στην περιοχή του ασυνείδητου, αν θέλουμε να αναληφθεί δράση το ταχύτερο δυνατό. Αλλά αυτό επαναφέρει το ερώτημα πόσο συνειδητές οι πράξεις μας είναι, όπως επίσης πόσο «ελεύθερη» η βούλησή μας είναι για αυτές τις πράξεις.

Τα προβλήματα της συνείδησης

Μία από τις κύριες διαφορές ανάμεσα στην αυτόματη και στην ελεγχόμενη νοητική επεξεργασία είναι ότι η ελεγχόμενη επεξεργασία θεωρείται, εξορισμού, ότι είναι ανοικτή στο στρατηγικό, συνειδητό έλεγχο, ενώ η αυτόματη επεξεργασία πραγματοποιείται έξω από τη συνείδηση. Παρότι μπορούμε να έχουμε επίγνωση της αυτόματης επεξεργασίας, δεν είμαστε σε θέση να θεωρήσουμε συνειδητά τη διαδικασία που οδηγεί σε αυτό το αποτέλεσμα. Από αυτήν την άποψη, φαίνεται ότι η διαφορά μεταξύ συνειδητής και ασυνείδητης επεξεργασίας αντιστοιχεί στη διάκριση μεταξύ ελεγχόμενης και αυτόματης επεξεργασίας. Μερικοί ερευνητές έχουν πράγματι προσπαθήσει να εξισώσουν τις διαδικασίες της προσοχής με τη συνείδηση ή την επίγνωση. Σε μεγάλο βαθμό, αυτό έχουν κάνει οι Normanκαι Shallice (1986) στο μοντέλο τους. Αλλά υπάρχουν περισσότερες από μία ερμηνείες της συνείδησης…


Όμως, τι είναι συνείδηση;

Τα τελευταία χρόνια, η έννοια της συνείδησης έχει επιστρέψει στο πεδίο της ψυχολογικής έρευνας, και δύο πρόσφατα βιβλία, των Marcelκαι Bisiach (1988) και των Daviesκαι Humphreys (1993), αποτυπώνουν τις πιο σύγχρονες απόψεις σχετικά με το θέμα. Πρόκειται για δύο συλλογές δοκιμίων από ψυχολόγους και φιλοσόφους, και το γεγονός ότι και οι δύο κλάδοι έχουν τόσα να πουν επί του θέματος, δείχνει ότι η ψυχολογία έχει τις ρίζες της στη φιλοσοφία, και ότι η «συνείδηση» αποτέλεσε ένα από τα πιο σημαντικά θέματα για τους πρώτους ψυχολόγους όπως ο William Jamesκαι ο Sigmund Freud. Καθώς κατέστη όλο και πιο σαφές ότι η συνείδηση ήταν δύσκολο να καθοριστεί και να μελετηθεί, είχε προσωρινά απορριφθεί από τους συμπεριφοριστές. Ωστόσο, καθώς οι ψυχολόγοι απέρριψαν το συμπεριφορισμό, η συνείδηση άρχισε να μπαίνει ξανά στην ψυχολογία, τόσο ως επεξηγηματικός όρος (έστω και ακαθόριστος) όσο και ως βάση για την πειραματική έρευνα.


Τα τελευταία 20 χρόνια όλο και περισσότεροι ψυχολόγοι προσπαθούν να καταγράψουν ένα πλήθος διαφορετικών ειδών «συνείδησης» με όρους επεξεργασίας πληροφοριών, συμπεριλαμβανομένων των Shallice (1972) και των Normanκαι Shallice (1986), στο μοντέλο των οποίων η συνείδηση θεωρείται ότι εμπλέκεται στον έλεγχο της προσοχής.


Ο Shallice (1988) αναφέρει ότι «η ύπαρξη της συνείδησης είναι ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα, αν όχι το μεγαλύτερο, της επιστήμης.» Μέχρι τώρα μιλήσαμε για συνειδητή και ασυνείδητη νοητική επεξεργασία, σαν να γνωρίζαμε τι σημαίνει αυτή η διάκριση. Σ’ ένα υποκειμενικό επίπεδο, ένα φυσιολογικό άτομο μπορεί να αναφέρει τη φαινομενική επίγνωση ενός ερεθίσματος, και να ανταποκριθεί με σιγουριά. Ένας ασθενής, ωστόσο, με ωχρή κηλίδα (blindsight), δεν έχει συνείδηση των ερεθισμάτων για τα οποία μπορεί να αποδειχθεί ότι έχει εντύπωση. Άνθρωποι με αμνησία, ή οι οποίοι δεν μπορούν να αναγνωρίσουν πρόσωπα, δεν διαθέτουν τη «συνειδητή» αναπαράσταση ή τη φαινομενική επίγνωση ερεθισμάτων που μπορεί να δειχθεί ότι επηρεάζουν τις αποφάσεις τους. Αλλά τι είναι αυτή η «φαινομενική επίγνωση;» Διαθέτει μήπως κάποια λειτουργία, και πώς μπορούμε να καθορίσουμε αν κάποιος άλλος βρίσκεται σε αυτήν την κατάσταση; Θα μπορούσαμε άραγε να κατασκευάσουμε μια μηχανή η οποία να είναι συνειδητή; Υπάρχει μόνο ένα είδος συνείδησης, ή αυτή μπορεί να βρεθεί σε μια ποικιλία μορφών;


Άλλοι ερευνητές, όπως οι Allport (1977), Coltheart (1980) και Marcel (1983), έχουν προτείνει ότι η συνείδηση είναι το αποτέλεσμα κάποιας μορφής αντιληπτικής ολοκλήρωσης ή σταθεροποίησης. Αυτή η πρώιμη ιδέα ταιριάζει καλά με την πιο πρόσφατη πρόταση των Crickκαι Koch (1990), οι οποίοι προασπίζονται μια νευροφυσιολογική προσέγγιση της συνείδησης. Η πρότασή τους είναι ότι η συνείδηση αξιοποιεί τα αποτελέσματα των υποκειμένων νευρωνικών υπολογισμών, οι οποίοι συνδέονται με μια συγχρονισμένη νευρωνική δραστηριότητα. Καθώς διάφορα μέρη του εγκεφάλου εξειδικεύονται στην επεξεργασία διαφορετικών πληροφοριών, υπάρχει το πρόβλημα του συνδυασμού των διαφόρων πηγών πληροφοριών μαζί: για παράδειγμα, η σημασιολογία μιας λέξης με τις εννοιολογικές της ιδιότητες. Ένας τρόπος για την επίλυση αυτού του «συνδυαστικού προβλήματος» θα μπορούσε να είναι ο συγχρονισμός της δραστηριότητας των ομάδων νευρώνων οι οποίοι σχετίζονται με το ίδιο αντικείμενο.


Το πρόβλημα της ελεύθερης βούλησης

Αυτό είναι ένα πρόβλημα που συνδέεται με τη φιλοσοφία από τους αρχαίους χρόνους. Είναι οι άνθρωποι εθελούσιοι φορείς, κύριοι της ίδιας τους της μοίρας; Ή είναι απλώς «αυτόματα,» αντιδρώντας στα εξωτερικά ερεθίσματα με ενστικτώδη τρόπο; Η απάντηση είναι πιθανότατα πιο δύσκολη απ’ ό,τι φαίνεται, επειδή πολλές πράξεις οι οποίες πιστεύουμε ότι είναι συνειδητές προέρχονται, τουλάχιστον σε ένα αρχικό στάδιο, από έναν κόσμο μέσα στον εγκέφαλό μας ο οποίος είναι ουσιαστικά ασυνείδητος.


Μετά από όλα αυτά, τείνω όλο και περισσότερο να πιστέψω ότι η ελεύθερη βούληση είναι το προϊόν μιας παγκόσμιας νοημοσύνης, ακόμη και αν είναι δύσκολο να αντιληφθούμε πώς μια τέτοια νοημοσύνη εκδηλώνεται,  και πού αυτή βρίσκεται. Το παράδοξο του Ζήνωνα μοιάζει μ’ ένα ταξίδι στο άπειρο: χρειαζόμαστε έναν άπειρο αριθμό βημάτων για να το πραγματοποιήσουμε. Αλλά ίσως είμαστε σε θέση να δούμε πού το τέλος της διαδρομής βρίσκεται. Φταίει απλά ότι το κάθε βήμα που κάνουμε είναι από μόνο του ένα άπειρο. Ως εκ τούτου, τα πραγματικά μαθηματικά θα πρέπει να είναι πολύ πιο περίπλοκα, ακόμα πιο πολύ «ποιοτικά» και από τους φυσικούς αριθμούς. Πάλι, βρίσκουμε τους εαυτούς μας, σχεδόν απρόσμενα, στο τέλος του δρόμου. Φαίνεται παράξενο, δύσκολο να εξηγηθεί με λόγια. Είναι μια αλήθεια η οποία φαίνεται να αψηφά ακόμα και το πιο απλά και θεμελιώδη προαπαιτούμενα της ελεύθερης βούλησης και της λογικής. Αλλά όποια και αν είναι η απάντηση ή η μαθηματική λύση σε αυτό το πρόβλημα, μπορούσε να νιώθουμε χαρούμενοι και ασφαλείς, γιατί, παρόλες τις προκλήσεις και τις δυσκολίες, οι σκέψεις μας αποτελούνται από το ίδιο άπειρο από το οποίο αποτελείται και η παγκόσμια νοημοσύνη ή συνείδηση.


Μια κβαντική θεωρία της συνείδησης- πέρα από την ‘λογική’ προσέγγιση

Αναφερθήκαμε προηγουμένως στους νόμους της σκέψης του George Boole. Εδώ θα παραθέσουμε ένα απόσπασμα όπου επιδεικνύεται ότι κάτι δεν μπορεί να είναι σωστό και λάθος ταυτόχρονα. Στη συνέχεια, θα δούμε ότι αν προτείνουμε ότι κάτι είναι μαζί σωστό και λάθος, αυτό θα μπορούσε να έχει μερικές ενδιαφέρουσες επιπλοκές.


Ωστόσο, στην κβαντική μηχανική δεν μπορούμε ποτέ να είμαστε σίγουροι αν το ‘x’ είναι, για παράδειγμα, ένας άνθρωπος ή κάτι άλλο. Ας υποθέσουμε ότι, στο μικρόκοσμο, ένας «μικροσκοπικός άνθρωπος,» το «homunculus,» όπως το έλεγαν οι αλχημιστές, παίρνει μια μορφή η οποία είναι τόσο θολή ώστε να μην μπορούμε να είμαστε σίγουροι αν πρόκειται για έναν «άνθρωπο» ή για ένα «ηλεκτρόνιο.» Πιο συγκεκριμένα, αν πρόκειται για ένα ηλεκτρόνιο δεν μπορούμε να πούμε αν είναι «αρσενικό» ή «θηλυκό,» δηλαδή αν έχει σπιν «πάνω» ή «κάτω.» Ουσιαστικά, για να υπολογίσουμε τις σωστές πιθανότητες πρέπει να λάβουμε υπόψη και τις δύο αυτές πιθανές καταστάσεις.


Το άπειρο ανάμεσα σε δύο βήματα

Το ίδιο ισχύει για άλλες ποσότητες στην κβαντομηχανική. Για παράδειγμα, σύμφωνα με την αρχή της αβεβαιότητας, δεν μπορούμε να μετρήσουμε ταυτόχρονα την ορμή και τη θέση ενός κβαντικού σωματιδίου (π.χ. ενός ηλεκτρονίου). Όμως, όχι μόνο η ορμή και η θέση είναι αβέβαιες ποσότητες, αλλά επίσης η ίδια η κίνηση μπορεί να θεωρηθεί ως παράδοξο, σύμφωνα με τον Ζήνωνα. Στην πραγματικότητα, το σύνολο του διαφορικού λογισμού (η ταχύτητα είναι η πρώτη παράγωγος της θέσης) μπορεί να αμφισβητηθεί, όπως ο George Berkleyέκανε στην εργασία του, με τίτλο ‘Analyst.’


«Ghosts of departed Quantities,» χαρακτηρίζει ο Berkley τα απειροστά του διαφορικού λογισμού, τα οποία ο ίδιος ονομάζει «Fluxions,» και τα οποία εισήγαγαν ο Leibnitzκαι ο Νεύτωνας. Η παράγωγος μιας συνάρτησης σε ένα από τα σημεία της, ορίζεται ως το όριο της τιμής της σε αυτό το σημείο, σε σχέση με την μεταβολή μιας μεταβλητής της. Για παράδειγμα, η στιγμιαία ταχύτητα vείναι η μεταβολή της θέσης xως προς το χρόνο tσε κάποιο σημείο, καθώς  η χρονική διαφορά τείνει στο μηδέν. Τυπικά, η έκφραση είναι limt→0) Δxt. Το πρόβλημα εδώ είναι ότι εφόσον το Δt τείνει στο μηδέν, το κλάσμα Δxt γίνεται απροσδιόριστο (διαίρεση με το μηδέν).  Έτσι, χρησιμοποιούμε μια απαγορευμένη διαδικασία για να προσδιορίσουμε κάτι, το οποίο με τη σειρά του είναι επιτρεπτό. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο Berkley ονόμασε τα απειροστά φαντάσματα.


Ο Georg Cantor ήταν ένας μαθηματικός ο οποίος ποσοτικοποίησε το άπειρο σε έναν εκπληκτικό βαθμό. Μαθηματικοποίησε πολλές έννοιες που σχετίζονται με το άπειρο και τα απειροσύνολα, κατά τα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα. Στη θεωρία που ανέπτυξε, υπάρχουν άπειρα σύνολα διαφορετικών μεγεθών (cardinalities).  Για παράδειγμα, το σύνολο των ακεραίων είναι μετρήσιμα άπειρο, ενώ το σύνολο των πραγματικών αριθμών είναι μη μετρήσιμο. Σε μία από τις πρώτες του εργασίες, ο Cantorαπέδειξε ότι το σύνολο των πραγματικών αριθμών είναι «πιο μεγάλο» από το σύνολο των φυσικών αριθμών, δείχνοντας έτσι για πρώτη φορά ότι υπάρχουν απειροσύνολα διαφορετικών μεγεθών. Ήταν επίσης ο πρώτος που θεώρησε τις ένα-προς-ένα αντιστοιχίες, στη θεωρία συνόλων. Χρησιμοποίησε αυτήν την ιδέα για να συγκρίνει πεπερασμένα και άπειρα σύνολα, υποδιαιρώντας τα τελευταία σε αριθμήσιμα (ή μετρήσιμα απειροσύνολα), και σε μη αριθμήσιμα (μη μετρήσιμα απειροσύνολα).


Έτσι, όχι μόνο υπάρχει το άπειρο, αλλά και διαφορετικά άπειρα, εκ των οποίων κάποια είναι μεγαλύτερα από κάποια άλλα. Ωστόσο, όσο μεγάλη κι αν είναι η πυκνότητα των αριθμών σε ένα σύνολο, αυτό που απομένει ανάμεσα είναι πάντα το κενό. Η κβαντική μηχανική έχει φτάσει σε τέτοιο επίπεδο ακρίβειας, ώστε να μπορέσει να καθορίσει ένα ελάχιστο μήκος για το σύμπαν, το λεγόμενο μήκος Plank. Αυτό το μήκος είναι ίσο με 1,61 ×10-35μέτρα. Πρόκειται για μια πάρα πολύ μικρή απόσταση. Έτσι, σύμφωνα με την κβαντική μηχανική, το παράδοξο του Ζήνωνα λύνεται με την υπόθεση ότι τα ενδιάμεσα βήματα σε μια διαδρομή δεν είναι απείρως μικρά αλλά τουλάχιστον ίσα με το μήκος Plank.


Ωστόσο, το σημείο κλειδί εδώ είναι ότι ο χώρος- χρόνος δεν είναι συνεχής. Ο διαφορικός λογισμός προϋποθέτει ότι μια συνάρτηση είναι παντού συνεχής, αλλά ο πραγματικός κόσμος είναι γεμάτος ασυνέχειες. Σε σημεία ασυνέχειας, η παράγωγος δεν μπορεί να οριστεί. Στην πραγματικότητα, ο Αχιλλέας στο παράδοξο του Ζήνωνα μπορεί να ταξιδέψει ολόκληρη την απόσταση χάρη στη διακριτότητα των ενδιάμεσων βημάτων (αυτή είναι ουσιαστικά και η έννοια της κβάντωσης). Αλλά σε κάθε περίπτωση, ένας ασυνεχής χώρος-χρόνος κάνει την κίνηση ένα λογικό άτοπο. Αυτό βεβαίως, μόνο αν θεωρήσουμε ότι, κατά την κίνηση, ταξιδεύουμε όλη την ενδιάμεση απόσταση.


Ο μη τοπικός χαρακτήρας του ασυνείδητου

Η συνείδηση δεν είναι απλώς μια παθητική διαδικασία που αποτελείται από «επάλληλα» γεγονότα. Είναι ένας αυθόρμητος και ανεξάρτητος μηχανισμός δράσης και αντίδρασης, ο οποίος μπορεί να καθορίσει ποια κατάσταση ενός συμβάντος, ή ενός συνόλου συμβάντων, θα εκδηλωθεί, έναντι όλων των άλλων καταστάσεων, με μια πράξη «αυτεπίγνωσης.» Με αυτόν τον τρόπο, η συνείδηση εξελίσσεται με φυσικό τρόπο σε μία βήμα- προς- βήμα αιτιακά προσδιορίσιμη πρόοδο. Ωστόσο, οι ρίζες της συνείδησης βρίσκονται στον ασυνείδητο κόσμο, όπου κυριαρχεί το αυθόρμητο. Εκεί βρίσκονται οι θεμελιώδεις μηχανισμοί της συνείδησης, εκεί όπου η αυθόρμητη επαγωγή της πραγματικότητας υπονοεί ένα μη- τοπικά αλληλένδετο σύνολο πραγμάτων στις μικρότερες κλίμακες, το οποίο, παρόλα αυτά, μπορεί να εκφραστεί και στις μεγαλύτερες κλίμακες του σύμπαντος.


Μια κβαντική μη αιτιακή αρχή

Έτσι, ο κόσμος της αιτίας και του αποτελέσματος ανήκει στην λογική, ενώ ο κόσμος της μη τοπικότητας και του αυθορμητισμού ανήκει στην «κβαντική σκέψη» και στο ασυνείδητο. Χρησιμοποιώ την έννοια της συνείδησης τόσο για τη συνείδηση καθαυτή όσο και για το ασυνείδητο, επειδή η συνείδηση σημαίνει πολύ περισσότερα από την απλή αναλυτική λογική. Αυτός ο τρόπος σκέψης μπορεί να αμβλύνει τον άκαμπτο κόσμο του ορθολογισμού, και μπορεί να αποτελέσει έναν οδηγό για την εξήγηση των παράξενων φαινομένων της σκέψης, όπως η προαίσθηση, η προφητεία και η διόραση.


Η ασυνείδητη επαγωγή προϋποθέτει μια εκ των προτέρων, εγγενή και προαποκτημένη εμπειρία του κόσμου. Έτσι, κάπου μέσα μας, ή κάπου μέσα στο σύμπαν, υπάρχουν κάποιες μορφές, ιδέες, αρχέτυπα, τελεστές, ιδιότητες, παγκοσμιότητες, όποιο κι αν είναι το όνομά τους, οι οποίες αποτελούν τη βασική δομή της σκέψης μας. Αυτές οι παγκόσμιες αλήθειες, ή οντότητες, μπορούν να εκφραστούν με έναν τυπικό τρόπο και με την επίσημη γλώσσα με λέξεις, έννοιες, ή μαθηματικούς όρους και σύμβολα, τα οποία ίσως θα μπορούσαν να εκφράσουν τις βαθύτερες σχέσεις και συνδέσεις των αναλογιών και της συμμετρίας στον κόσμο. Αυτό θα αποτελούσε την απαρχή ενός νέου κόσμου, δεδομένου ότι όχι μόνο η επιστήμη θα μετατρεπόταν σε μια ευέλικτη και γενική μέθοδο ανάλυσης και κατανόησης του κόσμου, αλλά και η κοινή γλώσσα θα συμπεριελάμβανε όλες εκείνες τις νέες έννοιες, στο υψηλότερο και βαθύτερο επίπεδο επίγνωσης.


Η θεωρία του Von Neumannγια τη συνείδηση

Όταν παρατηρούμε τον κόσμο για να τον κατανοήσουμε, συνήθως ξεχνάμε ότι όντως τον παρατηρούμε. Ο τρόπος με τον οποίο βλέπουμε τον κόσμο, είναι αυτό που νομίζουμε ότι ο κόσμος είναι. Από την άλλη πλευρά, μπορούμε εξίσου να ξεχάσουμε ότι είμαστε μέρος του κόσμου, έτσι ώστε, κατά μία έννοια, ο κόσμος μαθαίνει για τον εαυτό του με τη δική μας παρατήρηση. Η κλασική φυσική παραμέλησε το ρόλο του παρατηρητή, σαν αυτός να ήταν κάτι έξω από φύση. Η κβαντική φυσική έδειξε τη σημασία της παρατήρησης στις απαντήσεις που παίρνουμε για το τι είναι ο κόσμος, αλλά και πάλι δεν μεταχειρίστηκε τον παρατηρητή ως μέρος του πειράματος και της παρατήρησης. Η προσέγγιση του Von Neumannστην κβαντική μηχανική ήταν μια τέτοια προσπάθεια: να ενοποιήσει το νου του παρατηρητή με το υλικό αντικείμενο που παρατηρείται.


Το κβαντικό φαινόμενο του Ζήνωνα

Υπάρχει ένα σημαντικό και πολύ- μελετημένο φαινόμενο στην κβαντική θεωρία, το οποίο εξαρτάται από το χρόνο μέσα στον οποίο τα γεγονότα προκύπτουν από τα ερωτήματα που τίθενται στη φύση. Αυτό ονομάζεται κβαντικό φαινόμενο του Ζήνωνα, και δεν εξασθενεί από την όποια αλληλεπίδραση με το περιβάλλον.


Το φαινόμενο είναι σχετικά απλό. Αν το ίδιο ερώτημα τεθεί στη φύση αρκετά γρήγορα και η αρχική απάντηση είναι «ναι,» τότε οποιοσδήποτε «θόρυβος» ή μηχανική κίνηση του συστήματος μακριά από την κατάσταση όπου η απάντηση είναι «ναι» θα κατασταλεί: το σύστημα θα τείνει να περιοριστεί στην κατάσταση όπου η απάντηση είναι «ναι.» Το φαινόμενο ονομάζεται μερικές φορές «η παρατηρούμενη κατσαρόλα (watched pot):» σύμφωνα με ένα παλιό απόφθεγμα, «μια κατσαρόλα την οποία κοιτάμε ποτέ δεν βράζει,» δηλαδή, απλά και μόνο επειδή την παρατηρούμε, το γεγονός αυτό την εμποδίζει να βράσει. Επίσης, μια συγκεκριμένη κατάσταση μπορεί να οδηγηθεί σε κάποια κατεύθυνση, θέτοντας μια γρήγορη ακολουθία ερωτήσεων η οποία αλλάζει σχετικά αργά με το χρόνο. Εν ολίγοις, σύμφωνα με τους δυναμικούς νόμους της κβαντικής μηχανικής, η ελευθερία του να επιλέγουμε ποιες ερωτήσεις θα τεθούν στη φύση και πότε αυτές θα τεθούν επιτρέπει στη σκέψη να επηρεάσει τη συμπεριφορά του εγκεφάλου.


Στην πραγματικότητα, έχουμε ελάχιστη ή καμία επίγνωση των διαδικασιών που συμβαίνουν στον εγκέφαλο: η ασυνείδητη εγκεφαλική δράση κάνει σχεδόν τα πάντα. Έτσι θα ήταν τόσο ουτοπικό όσο και θεωρητικά ανέφικτο να αποδώσουμε στη σκέψη μια σιγουριά αχαλίνωτης ελευθερίας: τα ερωτήματα που θέτει η σκέψη θα πρέπει σε μεγάλο βαθμό να καθορίζονται από τον εγκέφαλο.


Τι ελευθερία δίνεται στον άνθρωπο;

Σύμφωνα με αυτήν τη θεωρία, η ελευθερία που δίνεται στην φύση, είναι απλά να παρέχει μια «ναι» ή «όχι» απάντηση σε κάποια ερώτηση που τίθεται από ένα υποσύστημά της. Φαίνεται λογικό να περιορίσουμε, με έναν παρόμοιο τρόπο τις επιλογές που δίνονται στο ανθρώπινο μυαλό: οι απαντήσεις που παίρνουμε στα ερωτήματα που θέτουμε είναι αφενός συγκεκριμένες, λόγω των ιδιοτήτων της ύλης, όσο  και περιορισμένες, λόγω των συγκεκριμένων σκοπών του ανθρωπίνου πνεύματος.


Η ολονομική θεωρία του εγκεφάλου

 

Καταγραφή ενός ολογράμματος


Η ολονομική θεωρία του εγκεφάλου περιγράφει ένα είδος διαδικασίας που λαμβάνει χώρα στα νευρωνικά δίκτυα. Η διαδικασία αποτελείται από πακέτα τοπικών πεδίων δυναμικών, τα οποία περιγράφονται μαθηματικά μέσω των μετασχηματισμών Fourier. Οι ολονομικές διαδικασίες έχουν πρόσφατα ονομαστεί «κβαντική ολογραφία» από τον Walter Schempp (1993), στις εφαρμογές τους στην επεξεργασία εικόνας, όπως στις PETσαρώσεις και στη μαγνητική τομογραφία, καθώς και, πιο πρόσφατα, στην επεξεργασία εικόνας στις ψηφιακές φωτογραφικές μηχανές. Ο Dennis Gabor (1946) ήταν από τους πρωτοπόρους στην χρήση του μετασχηματισμού Fourier στη θεωρία της επικοινωνίας, και παρατήρησε την ομοιότητα με την περιγραφή κβαντικών διεργασιών στην υποατομική φυσική. Ονόμασε ως εκ τούτου τις μονάδες επικοινωνίας «κβάντα πληροφορίας.» Η ολονομική θεωρία του Karl Pribram βασίζεται σε στοιχεία ότι τα παραγόμενα πεδία στους νευρωνικούς δενδρίτες του αισθητηριακού φλοιού του εγκεφάλου περιγράφονται μαθηματικά από τις συναρτήσεις του Gabor.


Η ολότητα και η ελλοχεύουσα τάξη

Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον όχι μόνο από επιστημονική σκοπιά αλλά και για καθαρά προσωπικούς λόγους να αναζητήσουμε και να διερευνήσουμε πώς η αντίληψη της πραγματικότητας δημιουργείται. Οι περισσότεροι από εμάς θεωρούμε την πραγματικότητα ως κάτι το αυτονόητο, κάτι που πάντα υπήρχε, και του οποίου η ουσία δεν πρόκειται να αλλάξει. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας πράγματα που θεωρούνταν σωστά, αληθινά, ή πραγματικά, έχουν αναθεωρηθεί, ώστε να μην έχουν την ίδια έννοια όπως πριν, ή ακόμα να μην θεωρούνται πια ως στοιχεία της πραγματικότητας. Επομένως, αυτό που σκεφτόμαστε για την πραγματικότητα, και αυτό που η πραγματικότητα είναι καθαυτή, μπορεί να είναι δύο τελείως διαφορετικά πράγματα. Αυτή τη σχέση μεταξύ της ανθρώπινης νοημοσύνης και της πραγματικότητας ανέλυσε ο David Bohm, στο βιβλίο του «Ολότητα και η ελλοχεύσουσα τάξη.» Όπως λέει ο ίδιος:


«Είναι χρήσιμο εδώ να εξετάσουμε πώς μια τέτοια διάκριση μπορεί να έχει προκύψει. Όπως είναι γνωστό, για παράδειγμα, ένα παιδί συχνά το βρίσκει δύσκολο να ξεχωρίσει τα περιεχόμενα της σκέψης του από τα πραγματικά πράγματα (π.χ., μπορεί να φανταστεί ότι αυτά τα περιεχόμενα είναι ορατά στους άλλους, όπως είναι ορατά στον ίδιον, και μπορεί να φοβάται αυτό που οι άλλοι ονομάζουν «απατηλοί κίνδυνοι»).  Έτσι, ενώ ξεκινά τη διαδικασία της αφελούς σκέψης (δηλαδή χωρίς να έχει ρητή επίγνωση ότι σκέφτεται), σε κάποια φάση συνειδητοποιεί τη διαδικασία της σκέψης, όταν καταλαβαίνει ότι κάποια από τα «πράγματα» που φαίνεται να αντιλαμβάνεται είναι στην πραγματικότητα «μόνο σκέψεις» και συνεπώς «ανύπαρκτα,» ενώ άλλα πράγματα είναι «πραγματικά.»


Η προσέγγιση του Bohm είναι ιδιαίτερα διδακτική, καθώς ουσιαστικά δίνει το σύνορο ανάμεσα σε αυτό που είναι «φυσικό,» ή πραγματικό, και σε εκείνο που είναι παράλογο, προϊόν της φαντασίας. Ωστόσο, για να καταλάβουμε αυτήν τη διάκριση μεταξύ του πραγματικού και του φανταστικού, πρώτα πρέπει να κατανοήσουμε τη φύση τόσο της πραγματικότητας όσο και της ανθρώπινης σκέψης.


Σύμφωνα με τον Bohm, με άλλα λόγια, η πραγματικότητα δεν είναι κάτι το οποίο προϋπάρχει, αλλά μάλλον είναι μια επιλογή της ανθρώπινης συνείδησης μεταξύ ενός αριθμού πιθανών «διευθετήσεων,» σε ένα πιο θεμελιώδες επίπεδο «διαδικασίας πληροφοριών.» Τώρα θα εξετάσουμε την τελευταία αυτή πτυχή, πώς αυτό το επίπεδο θεμελιωδών διεργασιών σχετίζεται με το επίπεδο της ανθρώπινης αντίληψης.


Για αυτόν το σκοπό, ο Bohm χρησιμοποίησε το ολόγραμμα ως παράδειγμα μιας χαρακτηριστικής «ελλοχεύουσας τάξης,» η οποία βρίσκεται κρυμμένη σ’ ένα βαθύτερο επίπεδο της πραγματικότητας, και η οποία εκδηλώνεται, ή γίνεται «εκπεφρασμένη (explicate)» στον κόσμο κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις, όπως είναι τα παρατηρούμενα αποτελέσματα των πειραματικών μέσων. Με τα λόγια του Bohm, «υπάρχει η φύτρα μιας νέας αντίληψης της τάξης εδώ. Αυτή η τάξη δεν πρέπει να εννοείται αποκλειστικά από την άποψη μιας κανονικής διευθέτησης αντικειμένων ή γεγονότων. Ανταυτού, μια συνολική τάξη περιέχεται, με κάποια σιωπηρή έννοια, σε κάθε περιοχή του χώρου και του χρόνου.»



Σε ό,τι αφορά την ελλοχεύουσα τάξη, ο Bohmζήτησε από εμάς να θεωρήσουμε την πιθανότητα ότι «ο φυσικός νόμος θα πρέπει να αναφέρεται κατά κύριο λόγο σε μια τάξη αδιαίρετης ολότητας, και στα πλαίσια μιας περιγραφής παρόμοιας με εκείνην που παρέχεται από ένα ολόγραμμα, αντί για μια τάξη ανάλυσης του κόσμου σε χωριστά μέρη …» Το τι σημαίνει αυτό, μπορεί να αναπαρασταθεί στην προηγούμενη εικόνα, από το ίδιο βιβλίο του Bohm. Ας υποθέσουμε ότι έχουμε μια δεξαμενή γεμάτη νερό, ενώ δύο κάμερες κάνουν λήψεις ενός μοναδικού ψαριού που κολυμπά σε αυτό το δοχείο. Κάθε κάμερα δείχνει μια διαφορετική οπτική γωνία του ψαριού. Αν αυτές οι δύο διαφορετικές λήψεις του ψαριού προβληθούν σε δύο οθόνες τοποθετημένες σε ένα άλλο δωμάτιο, ένας θεατής σε εκείνο το δωμάτιο θα θεωρήσει ότι υπάρχουν δύο διαφορετικά ψάρια που κολυμπούν στη δεξαμενή. Μόνο όταν δει τις κάμερες και τη δεξαμενή με το ψάρι θα συνειδητοποιήσει την ψευδαίσθηση.


Το μυαλό μας μπορεί να είναι γεμάτο με «προ-κατασκευασμένες» μορφές αντικειμένων και εννοιών, μεταξύ των οποίων προσπαθούμε να κάνουμε ταυτίσεις, κάθε φορά που βλέπουμε ή σκεφτόμαστε τον κόσμο, προσπαθώντας να προσαρμοστούμε σε κάθε είδους αλλαγές. Μπορεί μεταξύ μας να έχουμε διαφορετικές οπτικές γωνίες αντίληψης, βλέποντας τα πράγματα διαφορετικά, αλλά η βασική δομή του εγκεφάλου μας και των ματιών μας είναι σε όλους η ίδια. Αυτό που αλλάζει είναι η αναδιάρθρωση των απόψεών μας για τον κόσμο, οι οποίες συνεχώς αλλάζουν. Αν η σύγχρονη επιστήμη βρει κάποιο τρόπο στο μέλλον να προσδιορίσει τις περιοχές του εγκεφάλου που αντιστοιχούν σε αυτές τις αλλαγές τότε θα έχουμε μια καλύτερη κατανόηση του τρόπου με τον οποίο κατανοούμε. Επειδή τα παράδοξα του κόσμου οφείλονται περισσότερο στο παράξενο μυαλό μας, παρά σε κάποια ανεπαίσθητη ή ακατανόητη πραγματικότητα που πρέπει να αντιμετωπίσουμε.


Τα μορφικά πεδία του Sheldrake

Ο Rupert Sheldrake, με τη σειρά του, χρησιμοποιεί την έννοια του ολογράμματος για να προτείνει τη θεωρία του σχετικά με την όραση και τον τρόπο με τον οποίο ο ανθρώπινος εγκέφαλος λειτουργεί:


«Δική μου υπόθεση είναι ότι η προβολή πραγματοποιείται διαμέσου αντιληπτικών πεδίων, τα οποία εκτείνονται πέρα από τον εγκέφαλο, συνδέοντας τον άνθρωπο με αυτό που βλέπει. Η όραση έχει τις ρίζες της στην δραστηριότητα του εγκεφάλου, αλλά δεν περιορίζεται στο εσωτερικό του κεφαλιού. Όπως ο Velmans, προτείνω ότι η δημιουργία αυτών των πεδίων εξαρτάται από τις αλλαγές που συμβαίνουν σε διάφορες περιοχές του εγκεφάλου καθώς η όραση πραγματοποιείται, ενώ αυτά επηρεάζονται από προσδοκίες, προθέσεις και αναμνήσεις. Ο Velmansαναφέρει ότι η προβολή αυτή πραγματοποιείται κατά τρόπο ώστε να είναι ανάλογη με ένα φαινόμενο πεδίου, όπως σε ένα ολόγραμμα. Προτείνω ότι η αντιληπτική προβολή δεν είναι μόνο ανάλογη, αλλά ότι, στην πραγματικότητα, είναι ένα πεδιακό φαινόμενο.


Τα αντιληπτικά πεδία σχετίζονται με μια ευρύτερη κατηγορία βιολογικών πεδίων τα οποία συμμετέχουν στην οργάνωση των αναπτυσσομένων οργανισμών και στην δραστηριότητα του νευρικού συστήματος. Η ιδέα των βιολογικών πεδίων έχει αποτελέσει μια σημαντική πτυχή της αναπτυξιακής βιολογίας από το 1920, όταν η υπόθεση των μορφογενετικών πεδίων πρωτοδιατυπώθηκε (Gurwitsch, 1922).  Αυτά τα πεδία επηρεάζουν καθοριστικά τις διαδικασίες της βιολογικής μορφογένεσης.


Οι περισσότεροι βιολόγοι ελπίζουν ότι τα μορφογενετικά πεδία θα εξηγηθούν τελικά με όρους των γνωστών πεδίων της φυσικής, όπως τα χημικά δυναμικά, ή μέσω άλλων γνωστών φυσικοχημικών μηχανισμών. Μοντέλα τέτοιων πεδίων με όρους χημικών δυναμικών πράγματι μπορούν να βοηθήσουν ένα πρώιμο στάδιο της μορφογένεσης, το οποίο ονομάζεται σχηματισμός μορφής (pattern formation), όπου διάφορες ομάδες κυττάρων σχηματίζουν διαφορετικές πρωτεΐνες. Αλλά η μορφογένεση καθαυτή, ο σχηματισμός δομών, όπως τα άκρα, τα μάτια και τα λουλούδια, περιλαμβάνει περισσότερα από τη δημιουργία των σωστών πρωτεϊνών, στα σωστά κύτταρα, την κατάλληλη στιγμή. Τα κύτταρα, οι ιστοί και τα όργανα συγκροτούν ειδικές δομές, με τρόπο ώστε αυτές να είναι ακόμη ανεπαρκώς κατανοητές, και είναι αυτό το σημείο όπου τα μορφογενετικά πεδία θα μπορούσαν να παίξουν έναν ουσιαστικό ρόλο στη διαμόρφωση και στην καθοδήγηση των αναπτυξιακών διαδικασιών. Η πρότασή μου είναι ότι τα μορφογενετικά πεδία δεν είναι απλώς ένας τρόπος του λέγειν σχετικά με γνωστά φαινόμενα, όπως τα χημικά δυναμικά, αλλά είναι ένα νέο είδος πεδίου.»


Θεωρία της πληροφορίας- Εντροπία του Shannon

Ένα σημαντικό μέτρο της πληροφορίας είναι η εντροπία, η οποία συνήθως εκφράζεται μέσω του μέσου αριθμού των bitsπου απαιτούνται για την αποθήκευση ή την επικοινωνία ενός συμβόλου σε ένα μήνυμα. Η εντροπία αποτιμά την αβεβαιότητα που εμπλέκεται στην πρόβλεψη της αξίας μιας τυχαίας μεταβλητής. Για παράδειγμα, ο προσδιορισμός της έκβασης του στριψίματος ενός δίκαιου νομίσματος (ίσες πιθανότητες να έλθει «κορώνα» ή «γράμματα») παρέχει λιγότερα πληροφοριακά στοιχεία (μικρότερη εντροπία) από ό,τι ο προσδιορισμός του αποτελέσματος κατά τη ρίψη ενός ζαριού (έξι εξίσου πιθανά αποτελέσματα, οπότε και μεγαλύτερη εντροπία)…


Η εντροπία του Shannonείναι η μέση αβεβαιότητα μιας τυχαίας μεταβλητής, η οποία είναι ισοδύναμη με το πληροφορικό της περιεχόμενο. Ο όρος εισήχθη από τον Claude E. Shannon (1948), στο βιβλίο του με τίτλο «Μια μαθηματική θεωρία της επικοινωνίας.» Η εντροπία του Shannonπαρέχει ένα απόλυτο όριο για τη καλύτερη δυνατή (χωρίς απώλειες) κωδικοποίηση ή συμπίεση οποιασδήποτε επικοινωνίας, υποθέτοντας ότι η επικοινωνία μπορεί να αναπαρασταθεί με μια σειρά από ανεξάρτητες και πανομοιότυπα κατανεμημένες τυχαίες μεταβλητές. Το θεώρημα κωδικοποίησης του Shannonδείχνει ότι, στο όριο, το μέσο μήκος της μικρότερης δυνατής αναπαράστασης για την κωδικοποίηση των μηνυμάτων σε μια δεδομένη αλφάβητο, είναι η εντροπία τους διαιρεμένη με το λογάριθμο του αριθμού των συμβόλων στην αλφάβητο στόχο.


Έτσι, βλέπουμε ότι η εντροπία της πληροφορίας (εντροπία του Shannon) είναι ένα μέτρο της ποσότητας των πληροφοριών που περιέχονται σε ένα μήνυμα. Όσο περισσότερο τυχαίο είναι ένα μήνυμα, τόσο μεγαλύτερη είναι η εντροπία του. Ένα απολύτως τυχαίο μήνυμα περιέχει το μέγιστο ποσό πληροφορίας, ενώ ένα καλά οργανωμένο μήνυμα, για παράδειγμα το μήνυμα που αποτελεί αυτήν τη φράση, περιέχει έναν ελάχιστο βαθμό εντροπίας. Έχει ειπωθεί ότι ο άνθρωπος βρίσκεται σε αντίθεση με τη φύση επειδή τείνει να ελαχιστοποιεί την εντροπία διευθετώντας τα πράγματα τριγύρω του, ενώ αν τα πράγματα αφήνονταν στην τύχη τους θα είχαν αποδιοργανωθεί. Αλλά ο άνθρωπος είναι μέρος της φύσης. Έτσι η φύση, διαμέσου του ανθρώπου, ανακτά ένα υψηλό επίπεδο τάξης και πολυπλοκότητας. Με αυτήν την έννοια λοιπόν, πολεμάμε την εντροπία σε καθημερινή βάση.


Μια άλλη σημαντική πτυχή είναι το κατά πόσον ένα μήνυμα μπορεί να περιέχει ένα απεριόριστο ποσό εντροπίας ή αν η εντροπία του είναι περιορισμένη σ’ ένα ορισμένο, πεπερασμένο, ποσό. Με άλλα λόγια, το ερώτημα είναι αν ένα μήνυμα, οποιοδήποτε μήνυμα, περιέχει έναν ορισμένο βαθμό προϋπάρχουσας τάξης, ένα σύνολο «προτύπων,» τα οποία αποκαλύπτουν τη γενική μορφή του μηνύματος, καθώς και κάποια πράγματα σχετικά με το περιεχόμενό του. Με πιο απλά λόγια, περιέχουν όλα τα μηνύματα ένα είδος νοήματος, απαραίτητο ώστε ένα μήνυμα να είναι διαφορετικό από όλα τα υπόλοιπα; Κάποιος θα μπορούσε να πει ότι εμείς είμαστε εκείνοι που δίνουμε νόημα σε ένα μήνυμα. Ωστόσο, αποτελούμαστε από «πακέτα πληροφορίας,» έτσι ώστε αν αποδίδουμε ένα νόημα στα πράγματα, αυτό το νόημα βρίσκεται επίσης μέσα μας.


Ενεργή πληροφορία

Δεν αποτελούν όλες οι πληροφορίες ένα μήνυμα. Με άλλα λόγια, δεν είναι όλες οι πληροφορίες ενεργές. Συνήθως, αγνοούμε τις περισσότερες πληροφορίες γύρω μας, επιλέγοντας μόνο ένα ελάχιστο μέρος τους, είτε επειδή αυτό είναι έντονο ή επειδή είναι σημαντικό για εμάς. Η επικοινωνία χρειάζεται επίσης μια «αντιστοιχία» μεταξύ του πομπού και του δέκτη. Με άλλα λόγια, ο πομπός και ο δέκτης πρέπει να έχουν την κατάλληλη μορφή έτσι ώστε να μπορούν να ανταλλάσσουν ενεργές πληροφορίες μεταξύ τους.


Αλλά πώς μια πληροφορία καθίσταται ενεργή; Θα πρέπει αυτή να αποκτά μια συγκεκριμένη έννοια μόνο όταν γίνεται αντιληπτή από εμάς και από τα αισθητήριά μας όργανα. Το μέρος της πληροφορίας που καθίσταται λειτουργικό αποτελεί την ενεργή πληροφορία. Δεδομένου ότι χρειαζόμαστε έναν κατάλληλο δέκτη στο μυαλό μας, αυτό συνεπάγεται μια αρχετυπική δομή της σκέψης. Είναι αλήθεια ότι οι περισσότερες πληροφορίες δεν εκφράζονται αλλά παραμένουν «ανενεργές,» στο ασυνείδητο. Με αυτόν τον τρόπο, δημιουργείται ένα είδος συλλογικής μνήμης, και το μέρος που παραμένει ανενεργό ή μη εκπεφρασμένο ονομάζεται συλλογικό ασυνείδητο. Έτσι φαίνεται ότι όχι μόνο έχουμε ανάγκη μια γενεσιουργή αιτία, αλλά και έναν λόγο για να εξηγήσουμε ότι σκεφτόμαστε.


Νόημα και πληροφορία

Εδώ, μπορούμε να επανέλθουμε στο θέμα που θέσαμε προηγουμένως: Περιέχει η πληροφορία ένα εγγενές νόημα; Πολλοί ερευνητές από πολλά επιστημονικά πεδία αυτό πιστεύουν. Ο Carl Jung θεώρησε τα αρχέτυπα υπεύθυνα για το σχηματισμό όλων των φυσικών δομών και διαδικασιών. Ο Sheldrake θεώρησε την ύπαρξη μορφικών πεδίων για την καθοδήγηση  των σύνθετων βιολογικών δομών. Ο Boole, όπως επίσης είδαμε, πίστευε ότι η ηθική, με τη μορφή της λογικής, περιλαμβάνει το βασικό πυρήνα της ανθρώπινης διάνοιας. Στη θεωρία της πληροφορίας, είναι το μήνυμα που θα πρέπει να έχει τη δική του σημασία, αλλιώς η εντροπία του θα είναι άπειρη, και το μήνυμα θα καταστραφεί.


Προς μια θεωρία της συνείδησης

Μπορούμε να πούμε ότι όλα τα αδιέξοδα και τα παράδοξα της σκέψης είναι πλάνες της λογικής. Ένα βασικό χαρακτηριστικό της λογικής είναι η συνέπεια- κάτι πρέπει να είναι είτε αληθές ή ψευδές. Ο Gödel, ωστόσο, έδειξε ότι η αλήθεια είναι κάτι που δεν μπορεί να αποδειχθεί λογικά. Με αυτόν τον τρόπο εξέθεσε την ευπάθεια της λογικής απέναντι στη φυσική πραγματικότητα. Αυτή είναι επίσης μια ένδειξη, αν όχι απόδειξη, ότι η λογική είναι εγγενής στον άνθρωπο, όχι εμπειρική, και, όσο περίεργο κι αν φαίνεται, τόσο η ηθική όσο και τα ένστικτα είναι υποσύνολα της λογικής- εντολές «σωστού» και «λάθους.» Ακόμα και ο γενετικός κώδικας είναι ένα λογικό σύνολο εντολών, με γονίδια σε δυαδική κατάσταση «on» και «off.» Αλλά τι θα μπορούσε να υπάρχει «εκεί έξω» ή «μέσα, εδώ και τώρα,» που θα μπορούσε να άρει τα παράδοξα της σκέψης και όλα τα ηθικά εμπόδια; Εκτός από ορισμένες νέες προσεγγίσεις της κλασικής λογικής, κατά τον τελευταίο αιώνα, μια νέα μορφή λογικής έχει δημιουργηθεί,  η κβαντική λογική. Σύμφωνα με αυτήν, κάτι μπορεί να είναι ταυτόχρονα αληθές και ψευδές, χωρίς αυτό να αντιβαίνει στη φυσική πραγματικότητα. Η κβαντική φυσική ήρθε για να γκρεμίσει και άλλα προπύργια της κλασικής λογικής, όπως η αιτιότητα, η τοπικότητα, και ο ντετερμινισμός, αποκαλύπτοντας έτσι ένα νέο τρόπο σκέψης, φυσικής νοημοσύνης και Λόγου.


Ένα bitνοήμονης πληροφορίας

Για ποιον λόγο πιστεύουμε ότι ο άνθρωπος είναι το πιο έξυπνο είδος απ’ όλα; Η απλούστερη απάντηση είναι επειδή ήταν άνθρωποι που έθεσαν την ερώτηση. Αλλά η ερώτηση παραμένει, αν υπήρχε νοημοσύνη μέσα στο σύμπαν πριν εμφανιστεί ο άνθρωπος για να θέσει το ερώτημα. Και πάλι η απάντηση είναι μάλλον απλή: Προφανώς ναι, αλλιώς δεν θα ήμασταν εδώ να κάνουμε την ερώτηση. Το ζητούμενο είναι λοιπόν αν ο άνθρωπος είναι ευφυής, ή αν πρόκειται μόνο για μια ανόητη ερώτηση.


Ίσως, είναι επίσης απλό να δείξουμε ότι η ευφυΐα βρίσκεται απαραίτητα από την αρχή του σύμπαντος. Διαφορετικά, δεν θα υπήρχαν οι νόμοι της φυσικής, σύμφωνα με τους οποίους η ύλη οργανώθηκε, η οποία, με τη σειρά της, μάς έπλασε για να το σκεφτόμαστε. Ο κόσμος υπάρχει, αλλά επίσης αλλάζει. Στη βιολογία, θεωρείται ότι μια σειρά μεταλλάξεων στο DNAοδηγεί σταδιακά στην γενετική ποικιλότητα των ειδών. Οι μεταλλάξεις έχουν να κάνουν με αλλαγές στη γενετική πληροφορία που αποθηκεύεται στο DNA. Με αυτήν την έννοια, είναι η πληροφορία που αλλάζει, ανασυνδυάζεται, και αυτό, συχνά, ανεξάρτητα από τους παράγοντες που ενεργοποιούν τη διαφοροποίηση ή τον τόπο όπου κατοικεί η πληροφορία.


Αυτή η γενική και όχι απαραίτητα υλική φύση της πληροφορίας, και κατά συνέπεια της εξέλιξης των ειδών, μας δείχνει ότι αυτή η εξέλιξη, καθώς και αυτό που ονομάζουμε «είδος,» έχουν να κάνουν περισσότερο με ένα εννοιολογικό, παρά βιολογικό, πλαίσιο. Βέβαια, μπορεί κανείς να πει ότι δεν υπάρχει νοημοσύνη έξω από τη «ζωντανή» ύλη. Ωστόσο, αυτό το επιχείρημα μπορεί εύκολα να καταρριφθεί: είναι αρκετό να θεωρήσουμε την περίπτωση της τεχνητής νοημοσύνης, ή ακόμα και πιο αφηρημένες «άψυχες» οντότητες, όπως το φως, τα φυσικά πεδία, τα σωματίδια, και γενικότερα παράγοντες, οι οποίοι φαίνεται, διαμέσου των νόμων της φύσης και της αρχής διατήρησης της ενέργειας, να είναι σε θέση να αυτοργανώνονται, να διαδίδονται, να διατηρούνται, να μεταμορφώνονται, να δημιουργούνται και να καταστρέφονται, ακριβώς όπως οποιοδήποτε βιολογικό ον κάνει.


Έτσι, φτάνουμε με έναν ευθύβολο τρόπο στο τελευταίο προπύργιο μιας έννοιας για τη νοημοσύνη κατακερματισμένης και απομακρυσμένης από την υπόλοιπη πραγματικότητα: την επίγνωση. Θα μπορούσε, άραγε, τώρα κάποιος να ισχυριστεί ότι αυτό που διακρίνει τους ανθρώπους ως πραγματικά νοήμονα όντα είναι το γεγονός ότι έχουν κάποια ιδέα για τον εαυτό τους; Και πάλι, όμως, αυτή η αυταναφορά είναι στην πραγματικότητα ένα κοινό χαρακτηριστικό όλων των φυσικών συστημάτων. Όπως γνωρίζουμε, στη βιολογία, οι ζώντες οργανισμοί έχουν την ικανότητα της αυτορρύθμισης, χάρη στην οποία μπορούν να επιβιώνουν ενάντια στις αλλαγές του φυσικού περιβάλλοντος. Σε γενικές γραμμές, όλα τα φυσικά συστήματα έχουν αυτήν την ικανότητα της αυτοσυντήρησης, μέσω θερμοδυναμικών διεργασιών, και στα πλαίσια της διατήρησης της ενέργειας. Σε επίπεδο καθαρής πληροφορίας, είναι η ίδια η πληροφορία που αυτοργανώνεται, διαδίδεται και μεταμορφώνεται, και όλα αυτά συμβαίνουν σε ένα πρωταρχικό και θεμελιώδες επίπεδο, πολύ πριν οποιαδήποτε βιολογική ή ακόμα και φυσική διαδικασία.


Την ιδιότητα της αυταναφοράς, ως αναγκαία προϋπόθεση για την οικοδόμηση της ανθρώπινης νοημοσύνης και, ακόμη περισσότερο, για την αυτεπίγνωση, μπορούμε να προσέξουμε και να αναλύσουμε περισσότερο. Η σκέψη, και όχι τυχαία, έχει κληρονομήσει από τη φύση τα ίδια χαρακτηριστικά τα οποία και η φύση έχει. Έχουμε δει ότι η ύλη, και η πληροφορία γενικότερα, με τη μορφή ενεργειακών πεδίων, φυσικών νόμων, τρόπων σκέψης, και ούτω καθεξής, έχει (πέρα από τη σχεδόν μαγική ιδιότητα της αυθόρμητης γέννησης) την ικανότητα της αυτοργάνωσης. Στην περίπτωση της ανθρώπινης σκέψης, και ειδικότερα της λογικής, η αυτοργάνωση εμφανίζεται με τη μορφή λογικών βρόχων, δηλαδή επαναλήψεων των ειρμών της σκέψης, οι οποίες οδηγούν στην τεκμηρίωση των γεγονότων στο μυαλό μας. Θα μπορούσαμε να κάνουμε λόγο για μια διαδικασία «τετραγωνισμού του κύκλου,» όπου κάθε επόμενος κύκλος, ή λογικός βρόχος, υπερκαλύπτει τον προηγούμενο, εωσότου η κρίση θεωρήσει ότι ένα λογικό συμπέρασμα ισχύει. Εδώ, δεν ενδιαφερόμαστε τόσο για τις λεπτομέρειες αυτής της διαδικασίας, αλλά για την ίδια τη διαδικασία. Με άλλα λόγια, είναι η συνθήκη της αυταναφοράς όχι μόνο αναγκαία αλλά και ικανή συνθήκη να εξηγήσει την αυτεπίγνωση;


Η αυταναφορά υπερβαίνει κατά πολύ τα όρια της βιολογίας, της ψυχολογίας ή της λογικής, και φτάνει στον πυρήνα της φύσης του κόσμου. Μια παρόμοια έννοια, στο πιο θεμελιώδες επίπεδο, όπου από το «τίποτα» ξεκινά «κάτι,» είναι η αρχή της δόνησης. Τα πάντα δονούνται, ακόμα και το κενό. Και αυτή η δόνηση δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια αυτόνομη και συνεπής ως προς το χρόνο επιστροφή στην ισορροπία, μια συνεχής αναπαραγωγή των αρχικών συνθηκών, μια μορφή αιώνιας επανάκτησης της αυθόρμητης φύσης η οποία γέννησε αρχικά το ίδιο το σύστημα. Αυτή η αδιάκοπη ταλάντωση είναι ακριβώς αυτό που η ανθρώπινη σκέψη εκτελεί, από το παρελθόν προς το μέλλον, έχοντας το παρόν ως κεντρικό σημείο αναφοράς, ανάμεσα στο «σωστό» και στο «λάθος,» στο «καλό» και στο «κακό,» από το νόημα της ζωής ως την ανυπαρξία.


Προς μια υπαρξιακή μοναδικότητα

Ο όρος «τεχνολογική μοναδικότητα» αναφέρεται στην υποθετική εμφάνιση στο μέλλον μιας ανώτερης από την ανθρώπινη νοημοσύνης. Δεδομένου ότι οι δυνατότητες μιας τέτοιας νοημοσύνης είναι δύσκολο να γίνουν αντιληπτές από την σημερινή ανθρώπινη ευφυΐα, το γεγονός μιας τεχνολογικής μοναδικότητας μπορεί να θεωρηθεί ως ένας διανοητικός ορίζοντας συμβάντος, πέρα από τον οποίο το μέλλον είναι αδύνατο να γίνει ορατό. Ωστόσο, οι υποστηρικτές αυτής της θεωρίας αναμένουν ότι ένα τέτοιο γεγονός θα προκαλέσει μια «διανοητική Μεγάλη Έκρηξη,» κατά την οποία η παραχθείσα «υπερ-νοημοσύνη» θα αρχίσει να δημιουργεί ολοένα και ισχυρότερους εγκεφάλους.


Η πρώτη χρήση του όρου «μοναδικότητα» σε αυτό το πλαίσιο έγινε από τον von Neumann. Στα μέσα της δεκαετίας του 1950, αυτός έκανε λόγο για «μια ολοένα και περισσότερο επιταχυνόμενη εξέλιξη της τεχνολογίας, και αλλαγές στον τρόπο της ανθρώπινης ζωής, που δίνουν την εντύπωση ότι πλησιάζουμε κάποια ουσιαστική μοναδικότητα στην ιστορία της ανθρώπινης φυλής, πέρα από την οποία η ανθρώπινη καθημερινότητα, όπως την ξέρουμε, δεν μπορεί να συνεχιστεί.» Ο όρος έγινε δημοφιλής από το συγγραφέα επιστημονικής φαντασίας Vernor Vinge, ο οποίος ισχυρίζεται ότι η τεχνητή νοημοσύνη, η βελτίωση της ανθρώπινης βιολογίας, ή η σύζευξη μεταξύ εγκεφάλων και υπολογιστών θα μπορούσαν να είναι πιθανές αιτίες της μοναδικότητας. Ο όρος επίσης χρησιμοποιήθηκε από τον φουτουριστή συγγραφέα Rey Kurzweil, στο βιβλίο του «The singularity is near


Οι έξι ‘εποχές’

Αν και οι κοινωνικές και φιλοσοφικές προεκτάσεις αυτής της πιθανής εξέλιξης είναι τεράστιες, ο Kurzweil, στο προαναφερθέν βιβλίο του, διατηρεί μια ριζικά αισιόδοξη άποψη για το μέλλον της ανθρώπινης εξέλιξης. Προσφέρει μια προοπτική για μια χρονική στιγμή στο μέλλον η οποία θα είναι το αποκορύφωμα όλων των προηγούμενων αιώνων τεχνολογικής προόδου, και προσφέρει ένα όραμα μιας ύστατης μοίρας. Μεταξύ άλλων, χρησιμοποιεί τα παρακάτω στάδια για την ανθρώπινη εξέλιξη:

Εποχή πρώτη: Φυσική και χημεία

«Οι πρόσφατες θεωρίες της φυσικής που αφορούν τα παράλληλα σύμπαντα εικάζουν ότι νέα σύμπαντα δημιουργούνται σε τακτική βάση, το καθένα με τους δικούς του μοναδικούς κανόνες, αλλά τα περισσότερα από αυτά είτε πεθαίνουν γρήγορα ή συνεχίζουν να υπάρχουν χωρίς την εξέλιξη οποιονδήποτε ιδιαίτερων μορφών (όπως, π.χ., οι επίγειες βιολογικές μορφές), επειδή οι νόμοι τους δεν υποστηρίζουν την εξέλιξη όλο και πιο πολύπλοκων μορφών.»


Εποχή δεύτερη: Βιολογία και DNA

«Στη δεύτερη εποχή, ξεκινώντας μερικά δισεκατομμύρια χρόνια πριν, οργανικές ενώσεις έγιναν ολοένα και πιο περίπλοκες, ώσπου πολύπλοκες συγκεντρώσεις μορίων σχημάτισαν αυτό-αναπαραγόμενους μηχανισμούς, από τους οποίους η ζωή προήλθε. Σε τελική ανάλυση, τα βιολογικά συστήματα εξέλιξαν έναν ακριβή ψηφιακό μηχανισμό (DNA) αποθήκευσης πληροφοριών, επιτρέποντας έτσι τη δημιουργία και διατήρηση ενός αρχείου καταγραφής του εξελικτικού μηχανισμού.»


Εποχή τρίτη: Εγκέφαλοι

«Η τρίτη εποχή ξεκίνησε με τη δυνατότητα των πρώτων ζώων να αναγνωρίζουν μοτίβα, γεγονός το οποίο εξακολουθεί να αντιπροσωπεύει τη συντριπτική πλειοψηφία της δραστηριότητας στον εγκέφαλό μας. Τελικά, το δικό μας είδος εξέλιξε τη δυνατότητα να δημιουργεί αφηρημένα διανοητικά μοντέλα του κόσμου, και να θεωρεί τις λογικές συνέπειες αυτών των μοντέλων. Έχουμε την ικανότητα να επανασχεδιάσουμε τον κόσμο με τις ιδέες μας, και να θέσουμε αυτές τις ιδέες σε δράση.»


Εποχή τέταρτη: Τεχνολογία

«Συνδυάζοντας την ορθολογική και την αφηρημένη σκέψη, το είδος μας εγκαινίασε την τέταρτη εποχή: την εξέλιξη της ανθρώπινης τεχνολογίας. Αυτή ξεκίνησε με απλές μηχανές, και εξελίχθηκε σε εκλεπτυσμένα αυτόματα. Τελικά, με εξελιγμένες υπολογιστικές και επικοινωνιακές συσκευές, η τεχνολογία κατάφερε να συλλάβει, να αποθηκεύσει και να αναλύσει πολύπλοκα μοτίβα πληροφορίας. Για να συγκρίνουμε το ρυθμό προόδου της βιολογικής εξέλιξης της νοημοσύνης με αυτόν της τεχνολογικής εξέλιξης, θεωρείστε ότι τα πιο εξελιγμένα θηλαστικά έχουν προσθέσει περίπου μια κυβική ίντσα στο μέγεθος του εγκεφάλου τους κάθε εκατό χιλιάδες χρόνια, ενώ διπλασιάζουμε περίπου τη χωρητικότητα των υπολογιστών κάθε χρόνο.»


Εποχή πέμπτη: Η ένωση της τεχνολογίας με την ανθρώπινη ευφυΐα

«Κοιτάζοντας μπροστά πολλές δεκαετίες, η μοναδικότητα θα ξεκινήσει με την πέμπτη εποχή. Αυτή θα προέλθει από τη συγχώνευση της διευρυμένης γνώσης στα μυαλά μας με την, κατά πολύ υψηλότερη, χωρητικότητα, ταχύτητα και επικοινωνιακή ικανότητα της τεχνολογίας. Η πέμπτη εποχή θα επιτρέψει στον ανθρωπο-μηχανικό πολιτισμό να ξεπεράσει τους περιορισμούς του ανθρώπινου εγκεφάλου. Η μοναδικότητα θα μας επιτρέψει να ξεπεράσουμε τα διαχρονικά ανθρώπινα προβλήματα και να διευρύνουμε σε απεριόριστο βαθμό την ανθρώπινη δημιουργικότητα. Θα διαφυλάξουμε και θα ενισχύσουμε τη νοημοσύνη με την οποία η εξέλιξη μας εξόπλισε, ενώ παράλληλα θα υπερνικήσουμε τους θεμελιώδεις περιορισμούς της βιολογικής μας εξέλιξης. Αλλά η μοναδικότητα θα δράσει επίσης πάνω στις αυτοκαταστροφικές μας κλίσεις, έτσι ώστε η πλήρης ιστορία της δεν έχει ακόμα γραφτεί.»


Εποχή έκτη: Το σύμπαν αφυπνίζεται

«Στον απόηχο της μοναδικότητας, η νοημοσύνη, η οποία θα έχει προκύψει τόσο από τη βιολογική προέλευση του ανθρώπινου μυαλού όσο και από τις τεχνολογικές ρίζες της ανθρώπινης εφευρετικότητας, θα ξεκινήσει την ενοποίηση της ύλης και της ενέργειας. Η «άχρηστη» ύλη και οι μηχανισμοί του σύμπαντος θα μετατραπούν σε ιδιαίτερα λεπτές μορφές νοημοσύνης, οι οποίες θα αποτελέσουν την έκτη εποχή στην εξέλιξη των μορφών πληροφορίας. Αυτή είναι η ύστατη μοίρα της μοναδικότητας και του σύμπαντος.»


Η κλίμακα του Kardashev


Ένα σμήνος του Dyson, γύρω από ένα άστρο


Η ανάλυση του Kurzweil θεωρεί την ανθρώπινη εξέλιξη κυρίως από τη σκοπιά της βιολογίας και της θεωρίας της πληροφορίας. Μια διαφορετική προσέγγιση από την άποψη της φυσικής και της κοσμολογίας, είναι αυτή του Kardashev, 1964, ο οποίος χρησιμοποίησε την ομώνυμη κλίμακα για τη μέτρηση του τεχνολογικού επιπέδου ενός πολιτισμού. Αν και η κλίμακα αυτή είναι αυθαίρετη, μπορεί να υπολογίσει το επίπεδο της ανάπτυξης ενός πολιτισμού σύμφωνα με το ποσό ενέργειας που αυτός ο πολιτισμός καταναλώνει. Η κλίμακα έχει ως εξής:


ΠολιτισμόςτύπουΙ

(Πλήρης αξιοποίηση των ενεργειακών πόρων του πλανήτη)


Ένας πολιτισμός τύπου I, παράγει ενέργεια, πληροφορία, και πρώτες ύλες από πυρηνική σύντηξη, υδρογόνο, και άλλες «υψηλής πυκνότητας» ανανεώσιμες πηγές. Είναι ικανός για διαπλανητικά ταξίδια και επικοινωνία, μεγάλης κλίμακας κατασκευές και αποικισμό, ιατρική και τεχνολογική μοναδικότητα, αλλά εξακολουθεί να είναι ευάλωτος στην αυτοκαταστροφή.


Πολιτισμός τύπου ΙΙ

(Πλήρης αξιοποίηση των ενεργειακών πόρων του ηλιακού συστήματος, συμπεριλαμβανομένου και του ήλιου)


Ένας πολιτισμός τύπου II, παράγει ενέργεια, πληροφορία, και πρώτες ύλες από πολλά ηλιακά συστήματα. Είναι ικανός για εξελικτική παρέμβαση, διαστρικά ταξίδια και επικοινωνία, και μηχανική των άστρων. Ηεπακόλουθηπρόοδοςκαιδιαφοροποίηση, θεωρητικάεκμηδενίζουντηνπιθανότητααυτοκαταστροφής.


ΠολιτισμόςτύπουΙΙΙ

(Πλήρης αξιοποίηση των ενεργειακών πόρων του γαλαξία)


Ένας πολιτισμός τύπου III, παράγει ενέργεια, πληροφορία, και πρώτες ύλες απ’ όλα τα ηλιακά συστήματα και σμήνη άστρων του γαλαξία του. Είναι ικανός για διαγαλαξιακά ταξίδια, διαμέσου σκουληκότρυπων, επικοινωνία και μηχανική.


Πολιτισμός τύπου ΙV

(Πλήρης αξιοποίηση των ενεργειακών πόρων του σύμπαντος)


Ένας πολιτισμός τύπου IV, παράγει ενέργεια, πληροφορία, και πρώτες ύλες απ’ όλους τους γαλαξίες. Είναι σχεδόν αθάνατος και παντοδύναμος, κατέχοντας τη δυνατότητα της ακαριαίας μετατροπής ύλης και ενέργειας, της τηλεκίνησης, και των ταξιδιών στο χρόνο. Στην επιστημονική φαντασία, ένας τέτοιος πολιτισμός ταυτίζεται με τους θεούς.


ΠολιτισμόςτύπουΙV, καιπέρα

Τέτοιοιυποθετικοίπολιτισμοίέχουνείτεξεπεράσειτοσύμπανπροέλευσήςτους, ήέχουνμεταβείμέσασταπαράλληλασύμπαντακαισεανωτέρωνδιαστάσεωνβράνες. Είναι ικανοί για μηχανική συμπαντικής κλίμακας, από ένα εξωτερικό σύστημα αναφοράς.


Ο ανθρώπινος πολιτισμός θεωρείται ότι βρίσκεται κάποιου κάτω από τους τύπου Ι πολιτισμούς, καθώς μπορεί να αξιοποιήσει μόνο ένα μέρος από την ενέργεια του πλανήτη του. Γιααυτόέχειεπίσηςαποκαλεστείτύπου 0 πολιτισμός. Θεωρείται ότι βρισκόμαστε κάπου στο 0.72 της κλίμακας, και ότι θα φτάσουμε στο επίπεδο του τύπου Iκάπου μετά από 100-200 χρόνια, του τύπου IIμετά από μερικές χιλιάδες χρόνια, και του τύπου III σε 100.000- ένα εκατομμύριο χρόνια από σήμερα.


Η έβδομη εποχή (η νέα δημιουργία)

Όλα τα προηγούμενα παραδείγματα μπορούν να συνοψισθούν στον ακόλουθο πίνακα, με μία προσθήκη δική μου:



Στις τελευταίες εποχές, οι άνθρωποι θα είναι πιθανότατα τόσο διαφορετικοί ώστε δεν θα αναγνωρίζονται. Μπορεί να έχουν απολέσει το υλικό τους σώμα, και να μοιάζουν περισσότερο με «ενεργειακές σφαίρες» ή «πνευματικές οντότητες.» Σε κάθε περίπτωση, αυτό που θα έχει επικρατήσει δεν θα είναι το ανθρώπινο είδος, αλλά ένα «είδος πληροφορίας,» μια εξελιγμένη μορφή ύπαρξης, η οποία μπορεί να είναι πολύ διαφορετική απ’ ό,τι έχουμε ουδέποτε φανταστεί. Στο πλαίσιο αυτό, ο κίνδυνος της «αυτοκαταστροφής» έχει περισσότερο να κάνει με τη διατήρηση της πληροφορίας, και όχι με μια μοναδική μορφή ζωής: αυτή είναι η στιγμή όπου η αρχή και το τέλος έρχονται πρόσωπο με πρόσωπο, όπου η συνάντηση με το Δημιουργό σημαίνει την πράξη του ύστατου αυταναφερόμενου βρόχου, στο τέλος ενός «συμπαντικού κύκλου,» και στην αρχή ενός νέου. Αυτό είναι πράγματι κάτι το, προς το παρόν, αδιανόητο…


Υπαρξιακή μοναδικότητα

Σε ό,τι αφορά τις υπερ-αισιόδοξες, μάλλον, δηλώσεις του Kurzweil, καθώς και άλλες παρόμοιες απόψεις σχετικά με την αντικατάσταση του ανθρώπινου εγκεφάλου από βιο-μηχανές και από την τεχνητή νοημοσύνη, μπορούμε να πούμε ότι όχι μόνο η τεχνολογική πρόοδος δεν μπορεί να παραμείνει επ’ αόριστο εκθετική, αλλά και ότι η βελτίωση της τεχνητής νοημοσύνης και της προόδου της ρομποτικής και της βιοτεχνολογίας δεν εγγυάται την αντικατάσταση του ανθρώπινου νου. Η τεχνολογία, γενικά, δεν προάγει απαραίτητα τον πολιτισμό, ούτε είναι η ίδια ο πολιτισμός. Αυτό φαίνεται αν ρίξουμε μια ματιά στην ιστορία, στην τελευταία μεγάλη τεχνολογική επανάσταση, δηλαδή τη βιομηχανική επανάσταση. Η υπόσχεση τότε ήταν η κατάργηση της δουλείας και της χειρωνακτικής εργασίας χάρη στην αυτοματοποίηση που πρόσφεραν οι μηχανές. Ωστόσο, όχι μόνο οι «ανθρώπινες συμβάσεις εργασίας» δεν έχουν καταργηθεί, αλλά, αντίθετα, η ζήτηση για φτηνό εργατικό δυναμικό έχει αυξηθεί, προκειμένου να καλυφθούν οι ανάγκες των πλούσιων τεχνοκρατών. Η ιστορία λοιπόν υποδεικνύει ότι δεν είναι τα εργαλεία που κάνουν τη διαφορά αλλά τα χέρια, τα μυαλά και οι προθέσεις αυτών που διαθέτουν τα εργαλεία.


Επιπλέον, ανακαλώντας το θεώρημα της μη πληρότητας του Gödel, θα πρέπει να είμαστε κάπως σκεπτικιστές σχετικά με τις υποτιθέμενες απεριόριστες δυνατότητες των μηχανών, καθώς εκείνος έδειξε ότι μια μηχανή δεν μπορεί να κάνει τα πάντα, σε ό,τι αφορά τη νοημοσύνη και την υπολογιστική ισχύ. Πόσο μάλλον να ενσωματώσουμε σε μια μηχανή το «μηχανισμό της έμπνευσης,» ένα «πρόγραμμα» που θα έδινε στη μηχανή έναν πρωτότυπο τρόπο «επεξεργασίας δεδομένων.» Η ανθρώπινη σκέψη είναι στην πραγματικότητα ένα προϊόν της εξέλιξης, και είναι εμπλουτισμένη με συναισθήματα και, γενικότερα, «διανοητικές καταστάσεις,» τις οποίες μια μηχανή δεν είναι σε θέση να κατέχει.


Σε αυτό το σημείο, θα ήθελα να παραθέσω «επτά στάδια» της ιστορικής διαδικασίας της σκέψης, από τα πρώτα στάδια της πληροφορίας μέσα στο σύμπαν, μέχρι τα μεταγενέστερα στάδια της οργανωμένης και σαφώς εκδηλωμένης πληροφορίας:


Τα «επτά στάδια» της σκέψης:


  1. Διάχυτη πληροφορία μέσα στο σύμπαν. Ενέργεια με τη μορφή θερμού πλάσματος. 
  2. Πρώτες μορφές οργανωμένης πληροφορίας, με τη μορφή της ύλης και της ενέργειας. 
  3. Πρώτες υποτυπώδεις βιολογικές αυταναπαραγόμενες δομές.
  4. Ημι-συνειδητό στάδιο: κυριαρχείται από πρωτόγονες μορφές πληροφορίας και ένστικτα, τα οποία συνεχώς επαναλαμβάνονται, χωρίς καμία πραγματική δυνατότητα υπέρβασης.
  5. Πρωτόγονη νοημοσύνη: Ημι-συνειδητές μορφές ζωής, καθώς ακόμα κυριαρχούνται από τα ένστικτα, αν και τα πρώτα ίχνη της δημιουργικότητας και ενός γνήσιου αλτρουισμού εμφανίζονται.
  6. Προηγμένη νοημοσύνη: Τα επιτεύγματα και η πρωτοτυπία της ανθρώπινης σκέψης έχουν συμπληρωθεί και ενισχυθεί από την τεχνητή νοημοσύνη. 
  7. Αλλαγή κατάστασης συνείδησης: Υπαρξιακή μοναδικότητα (η συμπαντική σκέψη): συνειδητοποίηση των ορίων της τεχνητής νοημοσύνης. Αλλαγή παραδείγματος προς έναν βαθύτερο και ολιστικό τρόπο σκέψης, σε αρμονία με τη φύση και το σύμπαν. 

Σε ό,τι αφορά την έννοια της «αλλαγής κατάστασης συνείδησης,» εδώ μπορούμε να διατυπώσουμε μια βασική θέση σχετικά με την εξέλιξη της ανθρώπινης σκέψης, καθώς αυτή περνά από τη μίμηση στη δημιουργικότητα:

  • Υπάρχει ένα κρίσιμο σημείο της συνείδησης, πέρα από το οποίο ο άνθρωπος περνά από τη μίμηση στη δημιουργικότητα, σπάζοντας το φαύλο κύκλο της μηχανικής επανάληψης πληροφορίας, και φτάνει σ’ ένα νέο επίπεδο σκέψης, όπου μπορεί να δημιουργεί συνειδητά νέα πληροφορία, από όλες τις προηγούμενες. Μπορούμε να ονομάσουμε αυτό το στάδιο «υπαρξιακή μοναδικότητα,» πέρα από το οποίο ο άνθρωπος γίνεται ένα πραγματικά ευφυές ον. Με το πού φτάνει κάποιος σε αυτό το επίπεδο, μια «αλλαγή κατάστασης συνείδησης» λαμβάνει χώρα, ο ατέρμονος βρόχος της κοινής λογικής καταλύεται, και η ευρηματική σκέψη αποκτά έναν διαχρονικό και καθολικό χαρακτήρα.
Η υπαρξιακή μοναδικότητα επομένως είναι το τελικό βήμα της ανθρώπινης συνείδησης. Βρίσκεται αρκετά πέρα από την τεχνολογική μοναδικότητα. Ένα ενδιαφέρον ερώτημα που μπορεί να τεθεί εδώ είναι κατά πόσο ένας πολιτισμός πρέπει απαραίτητα να περάσει από το τεχνολογικό- υλικό στάδιο, πριν φτάσει την «απο-υλοποίηση,» όπως θα μπορούσαμε να ονομάσουμε την κατάσταση πλήρους συνείδησης, την απόλυτη αλλαγή παραδείγματος. Νομίζω, ότι είναι ακόμη άγνωστο αν η πνευματικότητα μπορεί να επιτευχθεί χωρίς τεχνολογία, ή αν, σε κάποιο στάδιο, η νοημοσύνη μπορεί να απαλλαγεί από τον υλικό πολιτισμό, και να περάσει σε μια «καθαρή» κατάσταση ύπαρξης. Το μόνο βέβαιο είναι ότι, αφού (αν και όχι πλήρως) έχουμε ξεπεράσει τον κίνδυνο της πυρηνικής αυτοκαταστροφής, όλο και περισσότερο ενδιαφερόμαστε για το περιβάλλον, καθώς και για ζητήματα που αφορούν την ποιότητα ζωής (αν και εξακολουθούμε να είμαστε πρόθυμοι να εκμεταλλευτούμε άλλους ανθρώπους για το δικό μας όφελος), και έχουμε φτάσει στο επίπεδο να θέτουμε προχωρημένες ερωτήσεις, σχετικά με την προέλευση της σκέψης μας, καθώς και τον αντίστοιχο σκοπό και προορισμό μας.

Αποσπάσματα από το κείμενό μου


Viewing all 96 articles
Browse latest View live




Latest Images