ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΚΡΗΞΗΚΑΙ ΔΙΑΣΤΡΙΚΗ ΕΠΕΚΤΑΣΗ

ΣΕΜΠΑΣΤΙΑΝ ΦΟΝ ΧΕΡΝΕΡ

NRAO, P. O. Box 2, Πράσινη Όχθη, Δυτική Βιρτζίνια 24944, Η.Π.Α.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ

Η αύξηση του ανθρώπινου πληθυσμού είναι ένα πρόβλημα πολύ πιο σοβαρό από ό,τι συνειδητοποιούμε οι περισσότεροι από εμάς·και η πείνα σίγουρα δεν είναι η μόνη, και ίσως, ούτε καν η χειρότερη, απειλή από τον υπερπληθυσμό. Αναφέρεται συχνά από πολλούς συγγραφείς επιστημονικής φαντασίας (και από ορισμένους επιστήμονες περιστασιακά) ότι τα διαστημικά ταξίδια και ο «εποικισμός άλλων κόσμων» θα μπορούσαν να είναι μια μελλοντική λύση, ίσως τουλάχιστον για ορισμένους ανώτερους προηγμένους πολιτισμούς. Αλλά μπορεί να αποδειχθεί γενικά ότι η κρίση της αύξησης του πληθυσμού δεν μπορεί να επιλυθεί με διαστρική επέκταση, ακόμη και αν υποτεθεί μια τέλεια τεχνολογία. Πρέπει να αναζητήσουμε μόνο εσωτερικές λύσεις και πρέπει να τις βρούμε σύντομα.

Μια άλλη παρούσα κρίση είναι η αυτοκαταστροφή, και ο γενετικός εκφυλισμός θα έρθει τρίτος αργότερα. Και οι τρεις κρίσεις έρχονται με τόσο φυσικό, προβλέψιμο τρόπο που φαίνεται λογικό να υποθέσουμε τη γενική εμφάνισή τους μεταξύ των αναδυόμενων πολιτισμών. Ένα άλλο κοινό χαρακτηριστικό και στις τρεις κρίσεις είναι ο ξαφνικός περιορισμός σε εσωτερικές λύσεις για προβλήματα που πάντα πριν είχαν λυθεί εξωτερικά.

Θα μπορούσαν κάλλιστα οι πολιτισμοί, έχοντας επιβιώσει από αυτές τις τρεις κρίσεις (και πιθανώς πολύ περισσότερες), να έχουν αναγκαστικά αναπτύξει έναν τόσο υψηλό βαθμό σταθεροποίησης και διαμόρφωσης που θα συγχωνευθούν στην τελική κρίση της στασιμότητας (η κρίση που θα τερματίσει όλες τις κρίσεις), η οποία μπορεί ακόμη και να είναι μη αναστρέψιμη. Είναι άραγε αυτός ο λόγος για τον οποίο δεν βλέπουμε κανένα σημάδι ζωής και διαστρικής δραστηριότητας, ανάμεσα στα δισεκατομμύρια αστέρια και γαλαξίες που παρατηρούμε;

Η διαστρική επικοινωνία θα μπορούσε να διαδραματίσει κρίσιμο ρόλο όσον αφορά την περαιτέρω ανάπτυξη των πολιτισμών, δίνοντας το πλεονέκτημα του ανταγωνισμού χωρίς κίνδυνο και αποτρέποντας τη στασιμότητα. Η επέκταση τότε θα ήταν ψυχική, όχι σωματική.

1. ΤΟ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ

1.1 Ο ρυθμός ανάπτυξης

Πόσο κακό, στην πραγματικότητα, είναι το πρόβλημα; Επί του παρόντος (1972), υπάρχουν 3.730 εκατομμύρια άνθρωποι στη Γη,και πολλοί από αυτούς έχουν καλούς λόγους να αισθάνονται ότι αυτός ο αριθμός είναι ήδη πολύ μεγάλος. Η πυκνότητα, σε αριθμό ανθρώπων ανά τετραγωνικό μίλι, ήταν το 1960: Αφρική 20, ΕΣΣΔ 26, ΗΠΑ 49, Ευρώπη 221, Ινδία 332,και Ιαπωνία 660. Για μια ομοιόμορφη κατανομή, αυτό θα σήμαινε απόσταση μεταξύ γειτόνων 1.200 πόδια στην Αφρική, 760 πόδια στις ΗΠΑ, 360 πόδια στην Ευρώπη,και 210 πόδια στην Ιαπωνία. Αλλά δεν ζούμε ομοιόμορφα κατανεμημένοι·ένα μεγάλο μέροςτης γης είναι έρημος, βράχοι ή δάση, και στις δυτικές χώρες οι περισσότεροι άνθρωποι ζουν σε πόλεις. Σε μια μικρή πανεπιστημιακή πόλη όπως το Charlottesville της Βιρτζίνια (πληθυσμός 38.000), η μέση απόσταση από τους γείτονες είναι 93 πόδια, αλλά είναι μόνο 23 πόδια στη Νέα Υόρκη. (Και, όπως όλοι γνωρίζουμε, οι συνθήκες είναι ασφυκτικές κατά τις ώρες αιχμής σε όλες τις πόλεις.) Αυτοί οι αριθμοί φαίνονται ήδη αρκετά κακοί.

Αλλά η κατάσταση χειροτερεύει συνεχώς. Επί του παρόντος, ο ανθρώπινος πληθυσμός αυξάνεται κατά 74 εκατομμύρια ανθρώπους κάθε χρόνο (περίπου όσο όλη η Γερμανία ή το 1/3 των ΗΠΑ), δηλαδή 2,0% ετησίως. Αυτός ο αριθμός, a = 0,02/έτος, ονομάζεται σχετικός ρυθμός ανάπτυξης, και ορίζεται γενικά για έναν πληθυσμό N(t) ως εξής

$\frac{dN}{dT}=aN \left(1\right)$

Εάν το aήταν σταθερό, ο πληθυσμός θα ακολουθούσε μια εκθετική αύξηση ως

$N\left(t\right)=N_0{e}^{\alpha t} \left(2\right)$

Με το a = 2% ετησίως, ο πληθυσμός θα διπλασιαζόταν κάθε 35 χρόνια,και θα δεκαπλασιαζόταν κάθε 115 χρόνια. Αλλά υπάρχουνπράγματα που αυξάνονται ακόμη πιο γρήγορα. Ακολουθώντας τον Basler (1971), δίνουμε μερικά παραδείγματα στον Πίνακα 1.

Ο Basler δίνει επίσης μια χρήσιμη φόρμουλα,

${\tau }_{cr}=\frac{230}{\alpha }\log \left(\frac{Q_{cr}}{Q_0}\right) \left(3\right)$

για τον κρίσιμο χρόνο τ_cr(σε έτη) που χρειάζεται για να αυξηθεί μια ποσότητα Qαπό την παρούσα τιμή Q₀, σε μια κρίσιμη ή οριακή τιμή Q_cr, υποθέτοντας εκθετική αύξηση με σταθερό ρυθμό a (σε % ανά έτος). Θα κάνουμε συχνή χρήση αυτής της εξίσωσης.

Το πώς αισθανόμαστε για κάτι εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τον τρόπο που το βλέπουμε·  ή, στην επιστημονική μας εποχή, πώς το σχεδιάζουμε. Μια καλή απεικόνιση φαίνεται στο Σχ. 1 (αντιγράφεται από το Basler), όπου η ίδια ποσότητα Q(t), με εκθετική αύξηση και με a = 3,3% ετησίως, απεικονίζεται πρώτα σε σχέση με τον αριθμό των ετών, και έπειτα σύμφωνα με τον αριθμό των γενεών. Αν η μόνη ανησυχία κάποιου πολιτικού ήταν οι επόμενες εκλογές, θα σχεδίαζε τον Σχ. 1a, και δεν θα έβρισκε πολλά για να ανησυχεί αυτή τη στιγμή·θα άρχιζε να ανησυχεί για αυτό αργότερα, ή θα άφηνε τον διάδοχό του να το κάνει. Αλλά αν κάποιος αισθάνεται υπεύθυνος για τα παιδιά και τα εγγόνια του, σχεδιάζει το Σχ. 1b, και ανατριχιάζει επειδή τα εγγόνια δεν εμφανίζονται καν στο διάγραμμα

Στην πραγματικότητα, τα πράγματα είναι πολύ χειρότερα, επειδή η αύξηση του πληθυσμού δεν είναι μόνο εκθετική. Αυτό φαίνεται ξεκάθαρα στο Σχ. 2, όπου μια εκθετική αύξηση θα σήμαινε μια ευθεία γραμμή για το N(t) και μια σταθερή τιμή για το a. Αλλά κατά τη διάρκεια των τελευταίων 2.000 ετών, το aαυξήθηκε κατά ένα παράγοντα 40, όπως  και το ίδιο το N, και μάλιστα παρέμεινε πάντα a ≈ N + 10%.

Τώρα, αν

$\alpha ={\alpha }_{0}N \left(4\right)$

με a₀ = σταθ., τότε dN/dt= a₀N², το οποίο επιλύεται εύκολα, και δίνει

$N\left(t\right)=\frac{1}{{\alpha }_0(t_{\infty }-t)} \left(5\right)$

Αυτό σημαίνει ότι N→ ∞ σε έναν πεπερασμένο χρόνο t_∞, που δίνεται από τη σχέση

$t_{\infty }=t_0+\frac{1}{{\alpha }_0{{\rm N}}_0} \left(6\right)$

Με a₀ = 5,0 x 10^-12 /έτος από το Σχήμα 2, και με t­₀ = 1.972 και N₀ = N(0) = 3,73 x 10⁹, για το t_∞, το έτος της πραγματικής πληθυσμιακής «έκρηξης,» έχουμε

$t_{\infty }=1.972+54=2.026 \left(7\right)$

Αυτό το αποτέλεσμα επιτεύχθηκε σε μια πολύ καλή εργασία με τίτλο «Doomsday: Friday, 13 November, A.D. 2026,» από τους von Foerster, Mora & Amiot (1960), χρησιμοποιώντας έναν μεγάλο και κριτικά επιλεγμένο αριθμό δεδομένων, και με έναν γενικό εκθέτη a= a₀N^{1/ k}που πρέπει να υπολογιστεί (με το καλύτερο αποτέλεσμα να δίνει k = 0,990 ± 0,009 και t_∞= 2026,9μ.Χ. ± 5,5 χρόνια)·το t_∞ονομάστηκε «ημέρα της καταστροφής» («doomsday»),και το τ = t_∞- tονομάστηκε «χρόνος της καταστροφής» («doomstime»). Προς το παρόν, ένας χρόνος καταστροφής τ = 54 χρόνια είναι το μόνο που μας έχει απομείνει, δηλαδή μόνο δύο γενιές. Το Σχ. 3 δείχνει ξεκάθαρα ότι οδεύουμε κατευθείαν προς την καταστροφή μας. Πριν συζητήσουμε περαιτέρω αυτό το αποτέλεσμα, ας το διατυπώσουμε πρώτα με ακρίβεια.

Η καμπύλη που ταιριάζει καλύτερα για τα τελευταία 2.000 χρόνια, με

προβολή στο μέλλον, προβλέπει έναν άπειρο πληθυσμό μετά από 54 χρόνια.     (8)

Τι σημαίνει όμως πραγματικά αυτό; Οι φυσικοί νόμοι που οδηγούν σε μια μοναδικότητα συνήθως λέγεται ότι «καταρρέουν» λίγο πριν φτάσουν σε αυτήν. Στην περίπτωσή μας, επίσης, δεν αναμένουμε άπειρο αριθμό ανθρώπων, αλλά όντως προβλέπουμε κάποια δραστική αλλαγή μέσα στις επόμενες δεκαετίες· είτε θα επιτευχθεί απόεμάς με μεγάλη προσπάθεια, είτε θα μας συμβεί σεεμάς με πολύ πόνο. Κάτι πρόκειται να καταρρεύσει, και ελπίζουμε όχι η ίδια η ανθρωπότητα.

Για όλους σχεδόν τους ανθρώπους, και κατά το μεγαλύτερο μέρος του παρελθόντος μας, η έννοια της προόδουήταν εξαιρετικά θετική: μια κινητήρια δύναμη για τις πράξεις μας και μια θρησκευτική πίστη για τις σκέψεις και τα συναισθήματά μας. Απλώς συγκρίνετε τον θετικό αντίκτυπο του «πρόοδος, κίνηση, προχωρώντας μπροστά» και τον αρνητικό αντίκτυπο του «στασιμότητα, ακινησία, μένοντας πίσω.» Θα είναι εξαιρετικά δύσκολο να αλλάξει αυτό.

Πότε και γιατί πρέπει να το αλλάξουμε; Η πρόοδος του πληθυσμού μας πρέπει σύντομα να μετατραπεί σε στασιμότητα, επειδή ο ζωτικός μας χώρος είναι πεπερασμένος. Ή, γενικά: καλύτερα να σταματήσετε να ψηλώνετε όταν φτάσετε το ταβάνι. Ορισμένα τέτοια ανώτατα όρια θα συζητηθούν στη συνέχεια.

1. 2 Μερικά υλικά όρια

α) Το όριο των τροφίμων

Ο κίνδυνος των παγκόσμιων λιμών θεωρείται συχνά ως ο πιο επείγων. Στην πραγματικότητα είναι, αλλά πάντα ήταν, ένα σοβαρό πρόβλημα στις υπανάπτυκτες χώρες (ενώ στον ανεπτυγμένο κόσμο έχουμε ακριβώς το αντίθετο πρόβλημα, το θάνατο από καρδιακές προσβολές λόγω υπερσιτισμού). Οι αριθμοί που δίνονται στις επόμενες δύο παραγράφους προέρχονται από μια διεξοδική μελέτη της Γερμανικής Ομοσπονδίας Επιστημόνων (VDW, 1968).

Επί του παρόντος, το 70% όλων των ανθρώπων ζουν σε υπανάπτυκτες χώρες. Και από αυτούς, το 20% υποφέρει από σοβαρό υποσιτισμό, ενώ το 60% από υποσιτισμό διαφόρων ειδών και βαθμών. Τα τρόφιμα ανά άτομο είναι περισσότερα στις ανεπτυγμένες χώρες από ό,τι στις υπανάπτυκτες κατά ένα συντελεστή 3,2. Και οι τέσσερις αριθμοί που δίνονται αυξάνονται (χειροτερεύουν) τα τελευταία 10-20 χρόνια.

Η σημερινή συνολική παραγωγή τροφίμων θα αρκούσε για να καλύψει στο ελάχιστο τις ανάγκες όλων των σημερινών ανθρώπων εάν ήταν ισότιμα κατανεμημένη και εάν μπορούσε να αποφευχθεί η σημερινή σπατάλη του 20% (κυρίως λόγω παράσιτων και κακής αποθήκευσης). Για μια ικανοποιητική, γενικά αποδεκτή κάλυψη, η παραγωγή θα έπρεπε να είναι μεγαλύτερη κατά περίπου δύο φορές. Αλλά εκτός από αυτό, η μελλοντική παραγωγή πρέπει να συμβαδίζει με την αύξηση του πληθυσμού. Η μελέτη του VDW δεν βλέπει τρόπο για γρήγορη βελτίωση. Αλλά με μια πραγματική (αν και δύσκολη) προσπάθεια και από τις δύο πλευρές, θα μπορούσε να αποφευχθεί μια καταστροφική εξέλιξη και να σημειωθεί κάποια μικρή πρόοδος, τουλάχιστον για το εγγύς μέλλον.

Τι γίνεται όμως με το μακρινό μέλλον; Ποιο πρέπει να θεωρήσουμε ως το ανώτατο όριο, το τελικό όριο της παραγωγής τροφίμων; Ας χρησιμοποιήσουμε τις ακόλουθες παραδοχές: (α) Όλη η έκταση γης όλων των ηπείρων έχει αρδευτεί και καλλιεργηθεί, και έχει σπαρθεί με σιτάρι ή κάποια παρόμοια θρεπτική τροφή. (β) Υπάρχει καλή ετήσια παραγωγή 3 τόνων/εκτάριο = 800 τόνοι/τετραγωνικό μίλι, χωρίς καμία σπατάλη. γ) Το σιτάρι αποδίδει 3,7 Cal/gram. δ) Ένα άτομο χρειάζεται 2.500 Cal/ημέρα. Με αυτούς τους αριθμούς, λαμβάνουμε μια τελική πληθυσμιακή πυκνότητα

$3.140 \frac{ά\nu \theta \rho \omega \pi o\iota }{\tau \epsilon \tau \rho \alpha \gamma \omega \nu \iota \kappa ό \mu ί\lambda \iota } \left(9\right)$

ή μια μέση απόσταση μεταξύ γειτόνων 94 ποδιών, ή έναν συνολικό παγκόσμιο πληθυσμό

$N_{cr}=1,8\times {10}^{11} ά\nu \theta \rho \omega \pi o\iota \left(10\right)$

ο οποίος, σε σύγκριση με το παρόν, μας δίνει έναν παράγοντα

$\frac{N_{cr}}{N\left(1972\right)}=48,2 \left(11\right)$

Αν συνεχίσουμε να πληθαίνουμε σύμφωνα με το Σχ. 2, αυτό το όριο θα επιτευχθεί το 2025 μ.Χ., ή μόλις μετά από

${\tau }_{cr}=53 \chi \rho ό\nu \iota \alpha \left(12\right)$

Αλλά αν σύντομα αρχίσουμε να ανησυχούμε ώστε να κάνουμε κάτι για να σταματήσουμε τουλάχιστοντο ρυθμό αύξησηςaαπό το να αυξηθεί περαιτέρω, είναι φυσικά εκτίμηση του καθενός (αναλογιζόμενος το Σχήμα 2) σε ποια τιμή θα μπορούσαμε να διατηρήσουμε το aσταθερό. Η εφαρμογή της εξίσωσης (3), ούτως ή άλλως, μας δίνει μόνο λίγες γενιές:

β) Το ενεργειακό όριο

Μία από τις κύριες σημερινές πηγές ενέργειας είναι το ορυκτέλαιο. Η κατανάλωσή  του αυξάνεται με  ρυθμό a= 6,9% ετησίως, και οι ειδικοί πιστεύουν ότι έχουμε εξαντλήσει περίπου το 4% του πετρελαίου που είναι διαθέσιμο στη Γη (Basler 1971).

Με την εξίσωση (3) αυτό δίνει

${\tau }_{cr}=47 \chi \rho ό\nu \iota \alpha \left(14\right)$

Αλλά φυσικά σύντομα θα στραφούμε στην πυρηνική ενέργεια. Ίσως η σύντηξη (υδρογόνου σε ήλιο) μπορεί να χρησιμοποιηθεί στο μέλλον. Έτσι, 1 γραμμάριο υδρογόνου μπορεί να αποδώσει 1,7 x 10⁵ kWh ενέργειας, και η τεράστια ποσότητα υδρογόνου στους ωκεανούς μας μοιάζει να είναι μια αστείρευτη πηγή ενέργειας. (Αν και, τι θα κάνουμε με όλο το ήλιο;)

Αλλά τώρα ο περιορισμός προέρχεται από μια διαφορετική πλευρά, ανεξάρτητη από την πηγή ενέργειας. Η κατανάλωση ενέργειας δημιουργεί θερμότητα, και πρέπει να προσέξουμε πολύ να μην διαταράξουμε την πολύ λεπτή ισορροπία θερμοκρασίας του πλανήτη μας, που αποτελείται από την εισερχόμενη ηλιακή ακτινοβολία κατά τη διάρκεια της ημέρας (1,37 kW/m², ή συνολικά 1,74 x 10¹⁷ W) και την εξαρτώμενη από τη θερμοκρασία ποσότητα ενέργειας που ακτινοβολούμε στο διάστημα. Τώρα, φαίνεται ότι δεν μπορούμε να αυξήσουμε τη μέση θερμοκρασία της Γης κατά περισσότερο από περίπου 1 °C χωρίς σοβαρές αλλαγές στη στάθμη των ωκεανών, τη συννεφιά και τις βροχοπτώσεις. Αυτό είναι το 0,3% της απόλυτης θερμοκρασίας (3.000 K), και δεδομένου ότι η δική μας ακτινοβολία αυξάνεται με το T⁴, δεν μπορούμε να έχουμε καμία παραγωγή ενέργειας μεγαλύτερη από το 1,2% της ηλιακής ακτινοβολίας. Αυτό το όριο,

$E_{cr}=2.1\times {10}^{15}W \left(15\right)$

είναι 317 φορές μικρότερο από τη σημερινή μας κατανάλωση ενέργειας 6,6 x 10¹² W. Με a = 7% ετησίως από τον Πίνακα 1, η εξίσωση (3) δίνει τότε περίπου τρεις γενιές,

${\tau }_{cr}=82 \chi \rho ό\nu \iota \alpha \left(16\right)$

Αυτό το ενεργειακό όριο είναι πολύ κρίσιμο. Με κάποιο τρόπο, οι περισσότεροι άνθρωποι αισθάνονται ότι οτιδήποτε μπορεί να λυθεί με αρκετή «θέληση και ενέργεια,» όποιο και αν είναι το πρόβλημα. Αυτό μπορεί να ισχύει σε πολλές περιπτώσεις· όχι όμως σε εκείνες που απαιτούν περισσότερη ενέργεια από το όριο (15), και σίγουρα όχι για το ίδιο το ενεργειακό πρόβλημα όπως εκφράζεται με τη σχέση (16). Επιπλέον η (15), θέτει επίσης ένα ανώτατο όριο σε κάθε τεχνητή παραγωγή τροφίμων.

Στην πραγματικότητα, υπάρχουν πολλά περισσότερα όρια, αλλά δεν θα τα συζητήσουμε εδώ: τα μειωμένα αποθέματα σιδήρου, χρωμίου και άλλων φυσικών πόρων, καθώς και τα ακριβώς αντίθετα προβλήματα των σκουπιδιών, των αποβλήτων και της ρύπανσης.

1. 3 Το εδαφικό όριο

α) Η κανονική κατάσταση

Ο άνθρωπος είναι κοινωνικό ζώο. Πόσο όμως και τι είδους; Σύμφωνα με τον Leyhausen (1969) ένα κοινωνικά ουδέτερο θηλαστικό είναι νεκρό. Σε γενικές γραμμές, υπάρχουν δύο τύποι κοινωνικής συμπεριφοράς: (1) Η ιεραρχική τάξη (peckingorder), μέσα σε ομάδες ή κοπάδια που βρίσκονταιμαζί, ανακαλύφθηκε για πρώτη φορά το 1922 από τον Schjelderup-Ebbe ανάμεσα στις κότες στις αυλές των αγροκτημάτων. Αυτή είναι μια σταθερή και γραμμική τάξη κοινωνικής ιεραρχίας. Στην ακραία περίπτωση όπου τίποτα άλλο δεν έχει σημασία, πρόκειται για μια «απόλυτη ιεραρχία.» (2) Η υπεράσπιση μιας περιοχής (defenseofaterritory), η οποία στα διάφορα είδη μπορεί να ανήκει σε ένα μόνο άτομο, σε μια οικογένεια ή σε μια μεγαλύτερη ομάδα. Μπορεί να είναι πιο περίπλοκη, όπως πολλές μικρές οικογενειακές περιοχές μέσα στην περιοχή μιας μεγάλης ομάδας, ή το μοίρασμα ενός μέρους αλλά η διαίρεσή του με ένα καθορισμένο χρονοδιάγραμμα. Συνήθως, ο βαθμός κοινωνικής ιεραρχίας ενός ζώου είναι μεγαλύτερος κοντά στη βάση του (φωλιά) και μειώνεται με την αυξανόμενη απόσταση·είναι ένας «σχετικός βαθμός.» Η εδαφική συμπεριφορά διερευνήθηκε για πρώτη φορά σχολαστικά με όλες τις διαφορετικές παραλλαγές μεταξύ των πτηνών, από τον Niceτο 1941. (3) Πολλά είδη έχουν και τα δύο πρότυπα ταυτόχρονα, έναν δυϊσμό ιεραρχίας (rankdualism) όπως τον αποκαλεί ο Leyhausen. Γενικά, η ιεραρχική τάξη ιεραρχίας κυριαρχεί σε ζώα που ζουν σε μεγαλύτερες αγέλες, και η εδαφική διεκδίκηση είναι πιο έντονη για τα μοναχικά ζώα ή για εκείνα που ζουν σε μικρές οικογένειες.

Τώρα, πούβρισκόμαστε εμείς; Σύμφωνα με τον Morris (1967) τα πρωτεύοντα έχουν έναν πολύ έκδηλο ηγέτη και μια τάξη ιεραρχίας, σχεδόν χωρίς καθορισμένα εδάφη. Αλλά με την εμφάνιση της ανθρωπότητας, κατά τη διάρκεια της αλλαγής σε συνεργαζόμενους κυνηγούς, αναπτύχθηκε επιπλέον μια σταθερή βάση και χώρος κυνηγιού για την ομάδα·και η παρατεταμένη εξάρτηση των νέων οδήγησε σε ισχυρότερους οικογενειακούς δεσμούς και υπεράσπιση της οικογένειας. Έτσι διαθέτουμε και τους δύο τρόπους, τον πλήρη δυϊσμό της ιεραρχικής τάξης και της εδαφικής διεκδίκησης. Πολλά χαρακτηριστικά παραδείγματα και για τους δύο τρόπους δίνονται από τους Lorenz (1963), Leyhausen (1969) και Morris (1967, 1969).

Για τα δυϊστικά ζώα, η ισορροπία μεταξύ απόλυτης και σχετικής ιεραρχίας εξαρτάται από την πυκνότητα του πληθυσμού. Οι άγριοι λύκοι, για παράδειγμα, είναι ως επί το πλείστον εδαφικοί· Η ιεραρχία τους είναι χαλαρή, και τα μέλη της ίδιας αγέλης είναι φιλικά μεταξύ τους και μοιράζονται το φαγητό τους. Αλλά σε ένα ζωολογικό κήπο, με αρκετό φαγητό αλλά όχι αρκετό χώρο, αναπτύσσεται μια έντονη ιεραρχία, με σοβαρές μάχες και πολλές αναταραχές. Αυτή η εξάρτηση από την πυκνότητα ισχύει και για τους ανθρώπους. Με άφθονο χώρο γύρω μας, όπως και για τους πρώτους αποίκους των ΗΠΑ, υπάρχει κυρίαρχη η εδαφική συμπεριφορά, και ελάχιστη ιεραρχία. Ενώ η αντίθετη περίπτωση, η ακραία ιεραρχική δομή της πολυπληθούς ζωής των πόλεων, περιγράφεται πολύ καλά στο «Status Seekers» του Vance Packard (1959).

β) Υπερπληθυσμός

Οι επιπτώσεις του μεγάλου υπερπληθυσμού μπορεί να γίνουν πολύ σοβαρές, ακόμη και θανατηφόρες. Ο Leyhausen (1956, 1969) μελετά ομάδες γατών σε κλουβιά. (Οι γάτες είναι επίσης δυϊστικές.) Με τους αυξανόμενους ρυθμούς υπερπληθυσμού, η σχετική ιεραρχία μειώνεται. Τέλος, εμφανίζεται ένας δεσποτικός τύραννος, στο άλλο κοινωνικό άκρο υπάρχουν μερικοί εντελώς τρομοκρατημένοι και απελπισμένοι «παρίες,» ενώ ενδιάμεσα υπάρχει ένας κακόβουλος όχλος που τσακώνεται διαρκώς. Ο Calhoun (1962) βρήκε παρόμοια αποτελέσματα σε υπερπληθείς ομάδες αρουραίων οι οποίοι παραμελούσαν τα μικρά τους και στρέφονταν στον κανιβαλισμό. Έχουν μελετηθεί και άλλα ζώα, και πολλά δείχνουν πλήρη κατάρρευση των κοινωνικών τους προτύπων εάν είναι σε κατάσταση υπερπληθυσμού.

Στην πραγματικότητα είναι η έλλειψη χώρου, η απόσταση από τους γείτονες που λείπει, αυτό που έχει σημασία σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, όχι η έλλειψη φαγητού. Ούτε είναι η πραγματική σωματική απειλή από ισχυρούς κοντινούς γείτονες όπως θα πίστευε κανείς. Ο von Holst (1970) αναφέρει ότι τα αδύναμα ζώα μιας ομάδας υποφέρουν από υπερπληθυσμό ακόμη και αν διαχωρίζονται πλήρως από τα ισχυρότερα, και αυτή η ταλαιπωρία μπορεί να φτάσει στο σημείο να προκαλέσει κατεστραμμένα νεφρά και ακόμη και θάνατο.

Η έλλειψη χώρου σημαίνει πολύ μικρή απόσταση μεταξύ των γειτόνων, όχι αρκετή ιδιωτικότητα, πολύ υψηλή πυκνότητα. Φαίνεται ότι κάθε εδαφικό ή δυϊστικό είδος έχει (α) μια βέλτιστηπυκνότητα, κάπου μεταξύ μοναξιάς και υπερπληθυσμού· και (β) μια ορισμένη προσαρμοστικότητα, για την αντιμετώπιση μιας υψηλότερης πυκνότητας με κάπως αλλαγμένα πρότυπα συμπεριφοράς· αλλά (γ) αυτά ισχύουν μόνο μέχρι κάποιο όριο πυκνότητας, που ονομάζεται όριοανοχήςαπό τον Leyhausen, πέρα από το οποίο όλα τα κοινωνικά πρότυπα καταρρέουν, και όπου η «ανεξέλεγκτη επιθετικότητα» (Morris 1967) επικρατεί.

Όλα αυτά ισχύουν και για τους ανθρώπους. Ως βέλτιστο, νομίζω, θέλουμε τους γείτονές μας αρκετά κοντά για μια κοινωνική ζωή, αλλά αρκετά μακριά για να τους κρατήσουμε έξω από την οικογενειακή μας ζωή. Και επιπλέον, θέλουμε πολλά μεγάλα διαλλείματα, αδιάσπαστης φύσης, για να φορτίζουμε τον ατομικισμό μας πότε-πότε, τα Σαββατοκύριακα και τις διακοπές, όπως απαιτείται για την καλή ψυχική υγεία. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι έχουμε ήδη ξεπεράσει αυτό το βέλτιστο, και έχουμε προσαρμοστεί σε σημαντικά μεγαλύτερη πυκνότητα. Έχουμε λίγο- πολύ προσαρμοστεί δηλαδή, τόσο λιγότερο όσο μεγαλύτερη είναι η πυκνότητα. Για παράδειγμα, ο Goldmark (1971) δείχνει ότι στις ΗΠΑ το ποσοστό εγκληματικότητας αυξάνεται με τον αριθμό των ανθρώπων σε μια πόλη, περίπου ως N^1/4, που σημαίνει περίπου ένα συντελεστή 10 μεταξύ ενός μικρού χωριού και μιας μεγάλης πόλης, όπου φτάνει στην ανησυχητικά υψηλή τιμή των 7 εγκλημάτων ετησίως ανά 100 άτομα. Και οι άνθρωποι δείχνουν επίσης τα καταστροφικά ξεσπάσματα όταν ξεπερνούν ένα όριο ανοχής. Οι ταραχές και η μαζική βία, οι φτωχογειτονιές και η απόλυτη απελπισία και η αυτοκτονία, όλα είναι χαρακτηριστικά των μεγάλων πόλεων·ακόμη και οι επαναστάσεις έχουν ξεκινήσει από αυτές. Τα πιο ακραία παραδείγματα ίσως είναι τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ο Leyhausen (1969) πέρασε 5 χρόνια ως αιχμάλωτος πολέμου, και αναφέρει πολλά χαρακτηριστικά παραδείγματα.

Η αληθινή κοινωνική επαφή χρειάζεται απόσταση, όπως το θέτει ο Leyhausen. Επίσης, η δημοκρατία χρειάζεται επαρκή ποσότητα σχετικής ιεραρχίας, και δεν μπορεί να λειτουργήσει πέρα από ένα ορισμένο όριο πυκνότητας, όπου αρχίζει να κυριαρχεί η απόλυτη τάξη της ιεραρχίας. Με τον υπερπληθυσμό έρχεται η τυραννία, και συχνά ο τύραννος δεν είναι πρόσωπο αλλά είναι κάποια οργάνωση ή κυβέρνηση (ενεργώντας πάντα για το κοινό συμφέρον, φυσικά). Και με την τυραννία έρχεται η ψυχική παράλυση και οι νευρώσεις, ή κάποια βίαιη επανάσταση που αντικαθιστά απλώς τον έναν τύραννο με τον άλλο. Πρέπει να έχουμε κατά νου ότι τα περισσότερα από τα πολιτικά μας προβλήματα και κίνδυνοι, σε επίπεδο κρατών και παγκοσμίως, συνδέονται στενά με τον υπερπληθυσμό.

Και όλα αυτά δεν είναι θέμα καλής θέλησης, σωστής παιδείας ή ορθής πίστης. Πιο συγκεκριμένα: βρίσκονται μόνο εντός του βιολογικού μας εύρους προσαρμοστικότητας. Υπάρχει ένα όριο ανοχής, εγγενές, μέρος της γενετικής μας κληρονομιάς, το οποίο δεν μπορούμε να αλλάξουμε.

Έτσι, το πιο επείγον πληθυσμιακό μας πρόβλημα δεν είναι ούτε τα τρόφιμα ούτε η ενέργεια, τα οποία εξακολουθούν να μας δίνουν έναν κρίσιμο χρόνο δύο ή τριών γενεών, όσο σύντομος και αν είναι αυτός. Το πιο επείγον είναι το εδαφικό όριο που έχουμε ήδη ξεπεράσει (τ_cr< 0, ας πούμε). Όχι μόνο πρέπει να σταματήσουμε να αυξάνουμε τον πληθυσμό μας, αλλά πρέπει επίσης να τον μειώσουμε (τουλάχιστον κατά οκτώ φορές, αν ο Leyhausen έχει δίκιο). Όσον αφορά το εδαφικό όριο, δεν είναι η ενδέκατη ώρα. Είναι ήδη πολύ μετά τα μεσάνυχτα.

γ) Μελλοντικές έρευνες

Τόσο ο Leyhausen όσο και ο Morris συμφωνούν ότι το εδαφικό όριο είναι το πιο επείγον πρόβλημά μας, ότι το έχουμε ήδη ξεπεράσει, αλλά ότι δεν γνωρίζουμε την ακριβή αριθμητική του αξία. Για αυτό το ζήτημα, γνωρίζουμε πολύ περισσότερα για τις γάτες, τους λύκους και τους αρουραίους παρά για τους ανθρώπους. Χρειαζόμαστε οπωσδήποτε αξιόπιστες αντικειμενικές έρευνες πάνω σε αυτό που είναι τόσο ζωτικής σημασίας για εμάς:

Ποια ακριβώς είναι τα βέλτιστα όρια πυκνότητας και ανοχής για τον άνθρωπο;     (17)

Υπάρχει όμως και ένα επιπλέον πρόβλημα. Σίγουρα δεν ζούμε όσο πιο μακριά μπορούμε από τους γείτονές μας·το αντίθετο μάλιστα: συνωστιζόμαστε στις μεγάλες πόλεις κάτω από μεγάλη πίεση. Το 1960 στις ΗΠΑ, το 53% των ανθρώπων ζούσε στο 0,7% της συνολικής γης, σε 213 αστικοποιημένες περιοχές (Davis 1965), που σημαίνει μια πυκνότητα 76 φορές μεγαλύτερη από τη μέση. Θα ήθελα λοιπόν να διερευνηθεί το ερώτημα:

Γιατί συνωστιζόμαστε περισσότερο από όσο πρέπει;     (18)

Ορισμένες εξηγήσεις μπορεί να είναι, πρώτον, ότι η αποδοτικότητα αυξάνεται με το μέγεθος (ιδιωτικό εργαστήριο, εργοστάσιο, εταιρεία, μονοπώλιο), κάτι που κατά κάποιο τρόπο ισχύει και για τις πόλεις. Το βιοτικό επίπεδο αυξάνεται με το μέγεθος της πόλης, ίσως όχι πολύ για το μέσο όρο, αλλά περισσότερο για το ανώτερο άκρο της κατανομής, τους πιο πλούσιους ανθρώπους. Δεύτερον, πολλά πράγματα που μπορεί να θεωρούμε απαραίτητα για τη ζωή μας έχουν το καθένα ένα ελάχιστο μέγεθος πόλης κάτω από το οποίο δεν μπορούν να υπάρξουν (περίπου με αυτή τη σειρά: ταβέρνα, εκκλησία, γυμνάσιο, νυχτερινό κέντρο, πανεπιστήμιο, γήπεδο ποδοσφαίρου, αίθουσα συναυλιών, όπερα). Τρίτον, όπως και με το φαγητό, την άσκηση και πολλά άλλα πράγματα: φταίει μήπως ότι έχουμε χάσει το ένστικτό μας, ότι δεν ξέρουμε τι είναι καλό για εμάς; Αυτό τότε θα σήμαινε έλλειψη εκπαίδευσης.

2. ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ

2.1 Πολλαπλασιασμός και μετανάστευση

Στις προηγούμενες ενότητες κάναμε μια προέκταση στο μέλλον, αλλά μόνο για λίγες γενιές. Προσπαθήσαμε να «κρατήσουμε και τα δύο πόδια στο έδαφος.» Ο περιορισμός αυτός αποσύρεται τώρα.

Πρώτον, ας εξετάσουμε ένα μεγαλύτερο φάσμα του μέλλοντος, χιλιάδες χρόνια, ας πούμε. Δεύτερον, δεδομένου ότι αυτό δεν μπορεί να γίνει με πρόβλεψη, πρέπει να επιχειρηματολογήσουμε σε γενική βάση χρησιμοποιώντας τους βασικούς νόμους της φυσικής. Τρίτον, σε περίπτωση που αυτοκαταστραφούμε σύντομα, ας μιλήσουμε για προηγμένους πολιτισμούς γενικότερα. Τέταρτον και τελευταίο, αφού το πληθυσμιακό μας πρόβλημα προκύπτει από το περιορισμένο μέγεθος της Γης, γιατί πρέπει να μείνουμε στη Γη;

Όταν η Ευρώπη έγινε υπερβολικά πολυπληθής και οι ιεραρχικές της τάξεις πολύ τυραννικές, έτυχε να ανακαλύψουμε εγκαίρως την Αμερική και την Αυστραλία, τεράστιες άδειες ηπείρους (παραλείποντας μερικούς ιθαγενείς) με άφθονο κυνήγι και καλή γη. Μεταναστεύσαμε σε μεγάλους αριθμούς, και αυτό έλυσε το πρόβλημα για λίγο. Και τώρα, αφού έχουμε καταλάβει ακόμη περισσότερο ολόκληρο τον πλανήτη, μπορεί να προκύψει ως μια πιο εύλογη σκέψη να συνεχίσουμε με τον ίδιο τρόπο: την κατάκτηση του διαστήματος, την ανακάλυψη πολλών υπέροχων, ωραίων πλανητών, την μετανάστευση και εγκατάσταση εκεί. Δεν είναι αυτός ο τρόπος να λύσουμε το πρόβλημά μας, και αν όχι τώρα, τουλάχιστον στο μέλλον με μια πιο προηγμένη τεχνολογία; Και, σε γενικές γραμμές: δεν είναι προφανές ότι πολλοί άλλοι πολιτισμοί στο διάστημα, που αναπτύχθηκαν νωρίτερα από εμάς, πρέπει να αντιμετώπισαν ακριβώς το ίδιο πρόβλημα και να το έλυσαν με αυτόν τον τρόπο, με διαστρική επέκταση;

Αυτή η βασική ιδέα της διαστρικής επέκτασης είναι ένα από τα κύρια θέματα της επιστημονικής φαντασίας του παρελθόντος και του παρόντος. Καλύπτει μια τεράστια ποικιλία διαφορετικών περιπτώσεων, μέσων και αποτελεσμάτων·μερικές φορές λειτουργεί ειρηνικά και συχνά με ηρωικές μάχες. Πηγαίνει και προς τις δύο κατευθύνσεις: τολμηροί άνθρωποι που ξεκινούν για να κατοικήσουν άλλους κόσμους, ή εχθρικοί ιπτάμενοι δίσκοι που προσπαθούν να κατακτήσουν τη Γη (και πάλι παραλείποντας μερικούς ιθαγενείς). Η επιστημονική φαντασία έχει πολύ μεγάλο κοινό, σε όλα τα επίπεδα. Οι ιστορίες είναι συχνά βαρετές και στερεότυπες, αλλά μερικές από αυτές εμφανίζουν έναν συναρπαστικό βαθμό φαντασίας, ευφυΐας και πονηριάς. Τώρα, όσον αφορά τη διαστρική επέκταση, οι περισσότεροι αναγνώστες μπορεί απλώς να την απορρίψουν ως κάποια διασκεδαστική μυθοπλασία και ουτοπία, οι μορφωμένοι αναγνώστες μπορεί ακόμη και να εντοπίσουν ένα ή δύο τεχνικά ελαττώματα. Αλλά κάπου πίσω στο μυαλό μας μπορεί ακόμα να έχουμε αυτή την αίσθηση, συνειδητά ή όχι, ότι αυτό ακριβώς πρέπει να κάνουμε. Εξάλλου, βλέπουμε 3.000 αστέρια με γυμνό μάτι (ή θα το κάναμε, χωρίς ατμοσφαιρική ρύπανση). Ο Γαλαξίας μας, περιέχει 200 δισεκατομμύρια αστέρια, ενώ περίπου δύο δισεκατομμύρια άλλοι παρόμοιοι γαλαξίες μπορούν να παρατηρηθούν με τα μεγαλύτερα τηλεσκόπιά μας. Και εμείς καθόμαστε εδώ στον μικρό ασήμαντο πλανήτη μας και ανησυχούμε για την έλλειψη χώρου; Αστείο. Σταματήστε να κλαίτε και κάντεκάτι!

Ωστόσο, είναι ανώφελο. Αυξανόμαστε κατά 74 εκατομμύρια ανθρώπους ετησίως (αυτό για το 1972, δηλαδή το επόμενο έτος θα είναι 77 εκατομμύρια), ή 200.000 ανθρώπους την ημέρα. Ποιος θα μπορούσε να φανταστεί να στέλνουμε 200.000 ανθρώπους κάθε μέρα στο διάστημα, σε άλλα αστέρια; Το μόνο που έχουμε καταφέρει μέχρι τώρα είναι δύο άνθρωποι κάθε φορά στη Σελήνη για κάποιες ώρες, και ο Άρης μπορεί να ακολουθήσει μετά από μερικά χρόνια. Αλλά και τα δύο αυτά είναι πολύ αφιλόξενα μέρη, και ακόμη περισσότερο είναι το υπόλοιπο ηλιακό μας σύστημα. Τα πλησιέστερα αστέρια με «υπέροχους, ωραίους πλανήτες» απέχουν πιθανώς 18 έτη φωτός, δηλαδή βρίσκονται 500 εκατομμύρια φορές μακρύτερα από τη Σελήνη, και εξακολουθούν να απέχουν ένα εκατομμύριο φορές περισσότερο από ότι ο Άρης. Παγιδευόμαστε μεταξύ των άκρων: εδώ στη Γη οι αποστάσεις μεταξύ των γειτόνων γίνονται πολύ μικρές, αλλά έξω στο διάστημα οι αποστάσεις μεταξύ των αστεριών είναι αναγκαστικά πολύ μεγάλες.

Ανεξάρτητα από το αν η διαστρική μετανάστευση θα μπορούσε να επιτευχθεί με κάποια εξαιρετικά προηγμένη τεχνολογία, δεν την διαθέτουμε τώρα ούτε έχουμε το χρόνο να την αναπτύξουμε. Πρέπει να λύσουμε το πληθυσμιακό μας πρόβλημα εδώ στη Γη και πολύ σύντομα, χωρίς καμία διέξοδο και τρόπο διαφυγής. Είναι το περίφημο «εδώ και τώρα.»

Αυτά όσον αφορά το δικό μας σημερινό πρόβλημα. Τι γίνεται όμως με τους πολιτισμούς γενικά; Πρώτον, ίσως ορισμένοι αναδυόμενοι πολιτισμοί αυξάνουν τις γνώσεις τους πολύ πιο γρήγορα από το μέγεθός τους, έτσι ώστε τα μέσα για τη διαστρική μαζική μετανάστευση να είναι διαθέσιμα πριν ο υπερπληθυσμός αποτελέσει πρόβλημα. Δεύτερον, ακόμη και χωρίς τη δυνατότητα μιας πραγματικής μαζικής μετανάστευσης, ίσως μια αυξανόμενη πληθυσμιακή πίεση από μόνη της θα μπορούσε να προσφέρει αρκετά κίνητρα για την ανάπτυξη διαστρικών ταξιδιών και για να δοκιμαστεί κάποιος αποικισμός.

Προσωπικά, δεν νομίζω ότι αυτό θα συμβεί ποτέ έτσι. Ενώ ο υπερπληθυσμός προκύπτει από την ανακάλυψη των βακτηρίων, τα διαστρικά ταξίδια (ένα εκατομμύριο φορές μακρύτερα από τον Άρη) χρειάζονται πυρηνική ενέργεια και μια τεχνολογία πολύ πιο προηγμένη από τη δική μας, και νομίζω ότι η ιατρική θα προηγείται πάντα της πυρηνικής φυσικής, δηλαδή ο υπερπληθυσμός θα συμβαίνει πολύ πριν από οποιαδήποτε σκοπιμότητα διαστρικών πτήσεων. Το πληθυσμιακό πρόβλημα τότε πρέπει πάντα να επιλύεται εσωτερικά, χωρίς τη βοήθεια της διαστρικής μετανάστευσης. Μπορεί να υπάρχουν και άλλοι λόγοι για τα διαστρικά ταξίδια, φυσικά, αλλά όχι η πίεση του υπερπληθυσμού.

Αισθάνομαι μάλλον σίγουρος για αυτό, αλλά μπορεί να κάνω λάθος. Έτσι, οι ακόλουθες δύο ενότητες διερευνούν δύο γενικές δυνατότητες επέκτασης και τα όριά τους. Αν και η πραγματική αύξηση του πληθυσμού είναι πολύ ταχύτερη από την εκθετική, βλ. Σχ. 2, θα υποθέσουμε μια εκθετική αύξηση στα ακόλουθα.

2. 2 Διαστρική επέκταση

α) Δυνατότητα

Το πρώτο μας ερώτημα είναι αν τα διαστρικά ταξίδια, από άστρο σε άστρο, είναι όντως δυνατά. Πριν από δέκα χρόνια (von Hoerner 1962) η απάντησή μου ήταν εντελώς αρνητική. Πρώτον, ο λόγος ενέργειας/μάζας. Ακόμη και με την πυρηνική σχάση φτάνουμε το πολύ στο 1/10 της ταχύτητας του φωτός, και στο 1/5 με την πυρηνική σύντηξη. Η σχετικιστική διαστολή του χρόνου σε αυτές τις ταχύτητες είναι αμελητέα. Το ταξίδι μετά επιστροφής για να εξερευνήσουμε τους κοντινότερους κατοικήσιμους πλανήτες (18 έτη φωτός μακριά) θα διαρκέσει τουλάχιστον 180 χρόνια ανά πλανήτη, περίπου έξι γενιές πάνω σε ένα διαστημόπλοιο. Αυτό εξακολουθεί να ισχύει.

Δεύτερον, ο λόγος ισχύος/μάζας. Για μια υψηλή απόδοση χρειάζεται μια ταχύτητα εξάτμισης Sκοντά στην τελική ταχύτητα ταξιδιού v, και η επιτάχυνση είναι 2P/S, όπου P = (ισχύς του κινητήρα)/(συνολική μάζα του πυραύλου). Έτσι, ένας σύντομος χρόνος ταξιδιού χρειάζεται ένα μεγάλο v, το οποίο χρειάζεται ένα μεγάλο Sγια καλή απόδοση, το οποίο στη συνέχεια χρειάζεται ένα μεγάλο Pγια επαρκή επιτάχυνση. Με ένα αριθμητικό παράδειγμα, συμπέρανα ότι θα πρέπει P≥ 3 μεγαβάτ/γραμμάριο = 4.000 ίπποι/γραμμάριο. Αυτό σημαίνει ότι ένας πυρηνικός σταθμός, ας πούμε 100 MW, αρκετός για την τροφοδοσία μιας μικρής πόλης, δεν θα πρέπει να έχει περισσότερο βάρος από 33 γραμμάρια, ή όσο περίπου μία ουγγιά, ή 50 συνδετήρες. Νόμιζα ότι αυτή η απαίτηση ήταν πολύ υψηλή για να εκπληρωθεί ποτέ. Αλλά αυτό ήταν λάθος.

Ο Φρίμαν Ντάισον (1963) πρότεινε για πρώτη φορά τη χρήση «βαρυτικών μηχανών» που εκμεταλλεύονται τη δυνητική ενέργεια των κοντινών δυαδικών αστέρων. Στην περίπτωση λευκών νάνων ή αστέρων νετρονίων θα μπορούσε κανείς να φτάσει τα 2.000 km/sec = c/150. Αλλά αργότερα ο ίδιος (1966, 1968) έδειξε ότι ακόμη και με την παρούσα τεχνολογία μας θα μπορούσαμε να κατασκευάσουμε διαστημόπλοια που θα φτάσουν ταχύτητα v= c/30 (μέσα σε 10 ημέρες με επιτάχυνση 1 G). Η αρχή του είναι εκπληκτικά απλή: ρίχνουμε βόμβες υδρογόνου στο πίσω άκρο του διαστημόπλοιου, μία κάθε φορά, τις αφήνουμε να εκραγούν 1 χιλιόμετρο πίσω του, συλλαμβάνουμε περίπου το 10% της ενέργειας των εκρήξεων με ένα μεγάλο παραπέτασμα διαμέτρου περίπου 1 χιλιομέτρου, και στη συνέχεια μετατρέπουμε αυτή την στιγμιαία ώθηση σε ομαλή επιτάχυνση με έναν αποσβεστήρα ταλαντώσεων μήκους 75 μέτρων. Έτσι, το πρόβλημα αναλογίας ισχύος/μάζας μπορεί να λυθεί·αλλά ο λόγος ενέργειας/μάζας μαζί με απόδοση 10% δίνει ταχύτητα v = c/30, ή 10.000 km/sec. Αυτό είναι περίπου χίλιες φορές περισσότερο από τους σημερινούς πυραύλους μας, αλλά και πάλι θα χρειάζονταν πάνω από 1.000 χρόνια για το ταξίδι των 18 ετών φωτός μετά επιστροφής, και περίπου 30 γενιές πληρώματος στο διαστημόπλοιο (χωρίς να επιτρέπεται αύξηση του πληθυσμού στο διαστημόπλοιο).

Αυτό το παράδειγμα δείχνει δύο πράγματα. Πρώτον, ότι τα διαστρικά ταξίδια είναι δυνατά. Δεύτερον, ότι είναι εξαιρετικά απίθανα. Ειδικά για τη μαζική μετανάστευση.

β) Όριο

Ακόμα κι αν παραβλέψουμε εντελώς όλα τα τεχνικά προβλήματα και όρια, εξακολουθεί να υπάρχει ένα απόλυτο όριο (προσωπική παρατήρηση του Φρανκ Ντρέικ) που δίνεται από έναν από τους βασικούς νόμους της φυσικής, ότι τίποτα δεν μπορεί να ταξιδέψει γρηγορότερα από το φως.

Σκεφτείτε κάποιο προηγμένο πολιτισμό, με μια «τέλεια τεχνολογία» που τους επιτρέπει να ταξιδεύουν σχεδόν τόσο γρήγορα όσο το φως, οι οποίοι αυξάνουν τον πληθυσμό τους εκθετικά με ρυθμό a = 2% ετησίως,και που θέλουν να λύσουν το πρόβλημα με διαστρική επέκταση. Στη συνέχεια, πρέπει να πάνε και να αποικίσουν όλους τους κατοικήσιμους πλανήτες μέσα σε μια σφαίρα της οποίας ο όγκος Vαυξάνεται κατά 2% ετησίως,και το απόλυτο όριο επιτυγχάνεται όταν η ακτίνα Rαυτής της σφαίρας αυξάνεται με την ταχύτητα του φωτόςc. Από αυτές τις δύο εξισώσεις, V = 2% ανά έτος,και R = c, διαπιστώνουμε ότι αυτό το όριο επιτυγχάνεται όταν

$R=50 \pi \alpha \rho \sigma έ\kappa =150 έ\tau \eta \phi \omega \tau ό\varsigma \left(19\right)$

το οποίο, τουλάχιστον για έναν αστρονόμο, είναι ένα εκπληκτικά μικρό όριο.

Αλλά πόσος χρόνος θα χρειαστεί για να καλυφθεί ολόκληρη τη σφαίρα και να φτάσουμε πραγματικά στο όριο; Με πυκνότητα 0,06 αστέρων/pc³έχουμε 500.000 αστέρια μέσα στη σφαίρα μας. Μια λογική εκτίμηση λέει ότι περίπου το 6% όλων των αστεριών έχουν έναν κατοικήσιμο πλανήτη, το οποίο δίνει 30.000 πλανήτες για να κατοικηθούν μέχρι να επιτευχθεί το όριο. Αλλά με ρυθμό ανάπτυξης 2% ετησίως, ένας συντελεστής 30.000 απαιτεί μόνο ένα χρονικό διάστημα

$\tau =500 \chi \rho ό\nu \iota \alpha \left(20\right)$

Αυτό σημαίνει το εξής. Αν κάποια μέρα κάποιος πολιτισμός θεωρήσει ότι ο πλανήτης του είναι πολύ κορεσμένος, και αν η τεχνολογία τους είναι αρκετά ανεπτυγμένη για μαζική μετανάστευση με σχεδόν την ταχύτητα του φωτός, χρειάζονται μόνο 500 χρόνια για να κατοικηθούν 30.000 πλανήτες στον ίδιο βαθμό, και από εκεί και πέρα ο ρυθμός ανάπτυξής τους περιορίζεται από την ταχύτητα του φωτός και πρέπει στη συνέχεια να ελεγχθεί ούτως ή άλλως. Έτσι, η διαστρική επέκταση, ακόμη και με τέλεια τεχνολογία, δεν μπορεί να λύσει το πρόβλημα του υπερπληθυσμού, απλώς το καθυστερεί κατά 500 χρόνια.

2. 3 Περιαστρικά κελύφη

α) Δυνατότητα

Ο Ντάισον (1959) πρότεινε ότι οι προηγμένοι πολιτισμοί θέλουν τελικά να καταναλώσουν τη μέγιστη ποσότητα ενέργειας, να κατοικήσουν τη μεγαλύτερη δυνατή περιοχή και να χρησιμοποιήσουν για αυτούς τους σκοπούς όποια πρώτη ύλη είναι διαθέσιμη. Στην περίπτωσή μας, για παράδειγμα, αυτό θα σήμαινε να κατακερματίσουμε τον μεγαλύτερο (και κατά τα άλλα μάλλον άχρηστο) πλανήτη Δία, και να χρησιμοποιήσουμε την ύλη του για να χτίσουμε γύρω από τον Ήλιο ένα σφαιρικό κέλυφος κάπως μεγαλύτερο από την τροχιά της Γης. Αυτό το κέλυφος στη συνέχεια θα συλλαμβάνει όλη την ενέργεια που παράγεται από τον Ήλιο (πυρηνική σύντηξη υδρογόνου μιας ηλιακής μάζας) και θα αποδίδει μια εξαιρετικά μεγάλη επιφάνεια ως ζωτικό χώρο. Ο Ντάισον προχώρησε ακόμη και σε κάποιες λεπτομέρειες και έδειξε ότι αυτό το έργο, όσο τεράστιο και αν ακούγεται, είναι τεχνικά εφικτό.

Η ενέργεια που θα παράγεται από τον Ήλιο, και θα καταναλώνεται από τον πληθυσμό, πρέπει τελικά να ακτινοβολείται μακριά στο εξωτερικό της σφαίρας, σε θερμοκρασία περίπου 300^οΚ, που σημαίνει ένα φασματικό μέγιστο μήκους κύματος περίπου 10 μικρών. Έτσι, ο Ντάισον πρότεινε να αναζητήσουμε  «υπέρυθρα αστέρια» ως πιθανές έδρες προηγμένων πολιτισμών.

β) Όριο

Πρώτον, η συνολική ενεργειακή απόδοση του Ήλιου είναι 4 x 10³³ erg/sec = 4 x 10²⁶Watt. Η σημερινή μας παραγωγή ενέργειας είναι 6,6 x 10¹² Watt. Το κέρδος είναι επομένως ένας συντελεστής 6 x 10¹³, πουφαίνεται μια τεράστια διαφορά. Αλλά με αύξηση 7% ετησίως από τον Πίνακα 1, η εξίσωση (3) απλώς δίνει

${\tau }_{cr}=450 \chi \rho ό\nu \iota \alpha \left(21\right)$

Δεύτερον, η τροχιά της Γης είναι 23.500 φορές μεγαλύτερη από την ακτίνα της. Το κέρδος στο ζωτικό χώρο τότε είναι αυτός ο αριθμός στο τετράγωνο, ή 5,6 x 10⁸, και πάλι ένας πολύ μεγάλος παράγοντας. Αλλά με αύξηση του πληθυσμού 2% ετησίως, η εξίσωση (3) δίνει

${\tau }_{cr}=1.000 \chi \rho ό\nu \iota \alpha \left(22\right)$

Ακόμη και η μέγιστη αξιοποίηση ενός ολόκληρου ηλιακού συστήματος δεν μπορεί να λύσει το πρόβλημα του υπερπληθυσμού, το οποίο καθυστερεί μόνο κατά 1.000 χρόνια. Και η διανομή της ενέργειας πρέπει να ελεγχθεί μετά το ήμισυ αυτού του χρόνου.

3. ΠΟΛΛΕΣ ΚΡΙΣΕΙΣ

3. 1 Αύξηση πληθυσμού

Ας συζητήσουμε τα προηγούμενα αποτελέσματα με γενικότερους όρους. Η επιβίωση ή ανάπτυξη ενός είδους είναι μια πολύ λεπτή ισορροπία μεταξύ του μέσου ποσοστού γεννήσεων και της διάρκειας ζωής. Όταν ένα είδος αναπτύσσει νοημοσύνη και αρκετά φάρμακα για να ενισχύσει τη διάρκεια ζωής του, ο αριθμός των μελών του θα αυξηθεί εκτός εάν μειώσει επίσης το ποσοστό γεννήσεων κατά τον ίδιο παράγοντα, κάτι που μπορεί να γίνει και από την ιατρική.

Ο ανθρώπινος πληθυσμός αυξάνεται δραματικά, πολύ πιο γρήγορα από εκθετικά, τείνοντας σε μια καταστροφή μέσα σε περίπου δύο ακόμη γενιές. Αν και βλέπουμε το πρόβλημα και φοβόμαστε τους σοβαρούς κινδύνους του, αισθανόμαστε μάλλον αβοήθητοι γι’ αυτό. Γιατί?

Τα μέλη κάθε επιτυχημένου είδους που επιβιώνει πρέπει να έχουν δύο ισχυρές βιολογικά κληρονομικές ορμές: πρώτον, να διατηρήσουν την προσωπική τους ζωή ενάντια σε κάθε είδους κινδύνους, και δεύτερον, να διατηρήσουν το είδος ενάντια στην εξαφάνιση. Αυτό σημαίνει να ενηλικιώνεται κάποιος και να μεγαλώνει πολλά υγιή παιδιά. Έτσι, σε όλο τον κόσμο πολλά χάπια παίρνονται εύκολα για παράταση της ζωής μας, ενώ η χρήση του «Χαπιού» για την πρόληψη και μείωση του ποσοστού γεννήσεων εξαπλώνεται με αργό ρυθμό. Η πρώτη ορμή συμφωνεί με τη βιολογική μας παρόρμηση, ενώ η δεύτερη λειτουργεί εναντίον της.

Εάν το πρόβλημα μπορεί να δηλωθεί με πολύ γενικούς όρους, τότε θα συμπεράνω ότι πρέπει να ισχύει γενικά, ότι όλοι οι αναδυόμενοι πολιτισμοί πρέπει να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα του υπερπληθυσμού κάποια στιγμή της ιστορίας τους. Τότε, κάθε πολιτισμός που επιβιώνει θα πρέπει να έχει λύσει αυτό το πρόβλημα με κάποιο τρόπο, και αν το αρνητικό μας αποτέλεσμα για τη διαστρική μετανάστευση ισχύει γενικά, τότε όλοι οι πολιτισμοί πρέπει να έχουν λύσει το πρόβλημα του υπερπληθυσμού «εσωτερικά.»

3. 2 Αυτοκαταστροφή

Μια άλλη κρίση που αντιμετωπίζουμε είναι η αυτοκαταστροφή. Πόση καταστροφική δύναμη έχουμε σήμερα; Η συνολική παγκόσμια προσφορά πυρηνικών βομβών το 1960 ήταν 30.000 μεγατόνοι ΤΝΤ (Lapp, 1969), όπου TNT σημαίνει τρινιτροτολουόλη, που είναι ένα ισχυρό χημικό εκρηκτικό (4 x 10¹⁰ erg/g) παρόμοιο με δυναμίτη. Μια πυρηνική βόμβα, ας πούμε, 2 μεγατόνων (Mt) έχει τότε την ίδια εκρηκτική ισχύ με 2 εκατομμύρια τόνους ΤΝΤ. Αν υπολογίσουμε την περαιτέρω παραγωγή ως περίπου

$1.000 \frac{Mt}{έ\tau o\varsigma } \left(23\right)$

αυτό θα έδινε επί του παρόντος μια συνολική προσφορά περίπου

$40.000 Mt \left(24\right)$

Και διαιρούμενο με τον σημερινό συνολικό παγκόσμιο πληθυσμό, είναι

$10 \tau ό\nu o\iota TNT \alpha \nu ά ά\tau o\mu o \left(25\right)$

Πρόκειται για μια υπερβολικήποσότητα πυρηνικών, το περίφημο «overkill,»και είναι δύσκολο να απεικονιστεί. Δέκα τόνοι ανά άτομο TNT, για παράδειγμα, είναι μια μπάλα δυναμίτη διαμέτρου 7 ποδιών (2 μέτρων), η οποία αντιστοιχεί σε κάθε άτομο στον κόσμο, γιαγιάδες, μωρά, σε όλους. Η ενέργεια 10 τόνων ΤΝΤ είναι αρκετή για να ανυψώσει μια ολόκληρη πολυκατοικία (10.000 τόνους, ας πούμε) σε ύψος 500 μέτρων (1.500 πόδια). Αυτό δείχνει πάνω σε τι είδους πυριτιδαποθήκη καθόμαστε όλοι.

Ας συγκρίνουμε αυτή την καταστροφική προσπάθεια με τις άλλες δραστηριότητές μας. Σύμφωνα με τον Lapp (1969), οι ΗΠΑ χρησιμοποίησαν μεταξύ 1950 και 1960 περίπου το 12% της συνολικής ηλεκτρικής ισχύος τους για το διαχωρισμό των ισοτόπων ουρανίου που απαιτούνται για ατομικές βόμβες. Ή, με όρους χρημάτων (μελέτη του VDW, 1968), οι κυβερνήσεις όλου του κόσμου πλήρωσαν το 1965 συνολικά:

και ο Πίνακας 2 δείχνει ποιο κλάσμα των συνολικών προσπαθειών μας ξοδεύουμε στον εξοπλισμό, ως καλό μέτρο της ανθρώπινης επιθετικότητας, αν και συνήθως το ονομάζουμε «άμυνα.»

Και κανείς δεν θέλει να μείνει πίσω, φυσικά. Η μελέτη του VDW διαπιστώνει ότι οι υπανάπτυκτες χώρες το 1965, έχοντας ακαθάριστο προϊόν μικρότερο από 160 δολάρια ετησίως ανά άτομο, έλαβαν βοήθεια 7 δισεκατομμυρίων δολαρίων από τις βιομηχανικές χώρες, αλλά ξόδεψαν 18 δισεκατομμύρια δολάρια για εξοπλισμούς. 2 δισεκατομμύρια περισσότερα από το προηγούμενο έτος, δηλαδή αύξηση 11% ετησίως! Υπάρχουν εξαιρέσεις, ωστόσο, όπως το Μεξικό που ξόδεψε τέσσερις φορές περισσότερα για την εκπαίδευση από ό,τι για τον εξοπλισμό.

Έτσι, υπάρχει άφθονη ισχύς για την εξόντωση ολόκληρης της ανθρώπινης φυλής. Επιπλέον, δεν έχουμε επαρκή μέσα για μια πραγματική άμυνα, αλλά πρέπει να βασιστούμε στην ικανότητα να αντεπιτεθούμε μετά από κάποιο χτύπημα (δεύτερη ικανότητα κρούσης ή εξασφαλισμένη ικανότητα καταστροφής). Εάν και οι δύο πλευρές έχουν αυτή την ικανότητα (και γνωρίζουν και οι δύο ότι την έχουν) τότε αυτή είναι μια «σταθερή» κατάσταση όπου καμία από τις δύο πλευρές δεν θα χτυπήσει. Αλλά πολλές άλλες καταστάσεις είναι «ασταθείς,» όπου το πρώτο χτύπημα μπορεί να θεωρηθεί καλύτερο ή ασφαλέστερο από την αναμονή. Η σημερινή σταθερή κατάσταση ονομάζεται επίσης: ισορροπία δυνάμεων, πατ, ειρήνη από φόβο.

Μια καλή μελέτη με υπολογιστές στο ζήτημα της σταθερότητας, για πολλά είδη περιπτώσεων οπλισμού, έχει γίνει από τους Afheldt και Sonntag (1969, 1971). Δείχνει, για παράδειγμα, ότι η εισαγωγή των ABM (αντιβαλλιστικοί πύραυλοι = άμυνα κατά των πυραύλων) και MIRV (πολλαπλά ανεξάρτητα οχήματα επανεισόδου = ένας πύραυλος με πολλές βόμβες για διαφορετικούς στόχους) έχουν και τα δύο ισχυρή επιρροή προς την αστάθεια.

Ένα πολύ επικίνδυνο χαρακτηριστικό αυτού του είδους ειρήνης επισημάνθηκε από τον von Weizsaecker (1970). Η παρούσα κατάστασή μας είναι σταθερή, διότι τα όπλα, οι αριθμοί και οι στρατηγικές είναι συγκεκριμένου τύπου. Αλλά η τεχνολογία σημειώνει πρόοδο, και τα οπλικά συστήματα καθίστανται παρωχημένα μετά, ας πούμε, από επτά χρόνια. Με ένα νέο σύστημα, η σταθερότητα μπορεί να μην καταστεί δυνατή, αλλά ακόμη και αν είναι, η μετάβαση στο μεταξύ έχει πάντα μικρότερο βαθμό σταθερότητας. Έτσι, κάθε επτά χρόνια περίπου, υπάρχει μια κάποια πεπερασμένη πιθανότητα για έναν μεγάλο πόλεμο, και πόσες από αυτές τις πιθανότητες μπορούμε να αντέξουμε; Ας το κάνουμε αριθμητικά. Ανqείναι η πιθανότητα για πόλεμο κάθε επτά χρόνια, τότε η πιθανότητα για πόλεμο μέσα σε τχρόνια είναι

$Q\left(\tau \right)=1-(1-q{)}^{\frac{\tau }{7}} (27)$

Ο πόλεμος γίνεται πιο πιθανός από την ειρήνη όταν Q> 1/2. Μερικά παραδείγματα δίνονται στον Πίνακα 3, ο οποίος δείχνει ότι ακόμη και μια πιθανότητα για το q10% μας  δίνει μόνο δύο ακόμη γενιές, και ότι πιθανότατα έχουμε πολύ λιγότερες από αυτό. Αν δεν βρούμε κάποια καλύτερη λύση, και αν δεν τη βρούμε σύντομα.

Επιτρέψτε μου να παραθέσω τα λόγια του Morris (1967): «Βρισκόμαστε, για να το θέσω ήπια, σε κατάσταση χάους, και υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να έχουμε αυτοκαταστραφεί μέχρι το τέλος του αιώνα. Η μόνη μας παρηγοριά θα πρέπει να είναι ότι, ως είδος, είχαμε μια συναρπαστική ιστορία. Όχι μια μακρόβια θητεία, στην ιστορία των ειδών, αλλά μια θητεία εκπληκτικά επεισοδιακή.»

Και πάλι, θέλουμε να περιγράψουμε το πρόβλημα με τους πιο γενικούς όρους. Ο Morris (1969) απαριθμεί 10 κύριους λόγους για τη βία που επικρατεί μεταξύ των διαφόρων ομάδων ανθρώπων, από τους οποίους θα επαναλάβω πέντε εδώ:

1. Η διόγκωση των φυλών σε υπερπλήρεις υπερ-φυλές.

2. Η εφεύρεση όπλων που σκοτώνουν από απόσταση.

3. Η απομάκρυνση των ηγετών από την πρώτη γραμμή της μάχης.

4. Η δημιουργία μιας εξειδικευμένης κατηγορίας επαγγελματιών δολοφόνων.

5. Η εκμετάλλευση της συνεταιριστικής παρόρμησης για παροχή βοήθειας σε φίλους που δέχονται επίθεση.

Και θα ήθελα να προσθέσω έναν άλλο, πολύ βασικό, λόγο για το πρόβλημά μας:

6. Τα μέλη των ειδών που τελικά κυριαρχούν σε έναν πλανήτη πρέπει να έχουν μια ισχυρή βιολογικά κληρονομική παρόρμηση να αγωνιστούν για την υπεροχή.

Πιστεύω, και πάλι, ότι αυτοί οι λόγοι είναι τόσο γενικής φύσης που το πρόβλημα της αυτοκαταστροφής πρέπει να εμφανίζεται γενικά μεταξύ των αναδυόμενων πολιτισμών, πολύ παρόμοια με το πρόβλημα του υπερπληθυσμού. Υπάρχει επίσης κάποια σύνδεση: όσο πιο πολυπληθείς γινόμαστε, χωρίς δυνατότητα διαφυγής μέσω μετανάστευσης, τόσο πιο πιθανό είναι να ρίξουμε τις βόμβες.

Υπάρχει και μια άλλη ομοιότητα. Κατά τη διάρκεια του παρελθόντος, οποιαδήποτε ενοποίηση, συμφωνία, συγχώνευση (από οικογένειες, σε φυλές, σε μικρά βασίλεια, σε μεγάλα έθνη) θα μπορούσε πάντα να επιτευχθεί θεωρώντας κάποιον κοινό εχθρό. Πρόκειται για εσωτερική συνεργασία μέσω εξωτερικής επιθετικότητας. Αυτό ακριβώς καθιστά τόσο δύσκολη την επίτευξη της παγκόσμιας συνεργασίας που χρειαζόμαστε, ώστε το πρόβλημα πρέπει τώρα να επιλυθεί καθαρά «εσωτερικά.» Και οι κοινοί εχθροί, όπως η καταπολέμηση του καρκίνου, ή το πρόβλημα του υπερπληθυσμού, ή άλλα παρόμοια πράγματα, δεν θα βοηθήσουν πολύ. Αυτοί οι εχθροί είναι πάρα πολύ αφηρημένοι, δεν ταιριάζουν σε κανένα από τα βιολογικά εχθρικά μας πρότυπα.

3. 3 Γενετική εκφύλιση

Θα υπάρξει μια τρίτη κρίση που μπορεί εύκολα να προβλεφθεί: γενετικός εκφυλισμός (von Hoerner 1961). Οι δύο πρώτες κρίσεις, η αύξηση του πληθυσμού και η αυτοκαταστροφή, είναι τώρα τα άμεσα επείγοντα προβλήματά μας· το τρίτο πρέπει να έρθει από ανάγκη, αλλά μόνο μετά από μερικές χιλιάδες χρόνια περίπου. Όπως και το πρώτο πρόβλημα, προκύπτει από την ανακάλυψη των βακτηρίων. Αποτελείται από τρία επιμέρους προβλήματα.

Η όλη ανάπτυξη των ειδών, η ανάπτυξη και η εξάπλωση της ζωής στον πλανήτη μας, μέχρι αυτό που νομίζουμε ότι είναι νοημοσύνη, προωθείται από τη δράση (θετική και αρνητική) δύο πραγμάτων: των μεταλλάξεων και της φυσικής επιλογής. Η ύπαρξη δηλαδή πολλών απογόνων, με αρκετές αποκλίσεις από τον κανόνα, και με επιβίωση μόνο του ισχυρότερου·όλα αυτά είναι πολύ φυσικές και εύκολες αρχές, αναμενόμενες και σε οποιοδήποτε άλλο μέρος.

Αλλά μόλις ένα είδος αναπτύξει νοημοσύνη και ιατρική, η παιδική θνησιμότητα μειώνεται δραστικά, ο μέσος χρόνος ζωής παρατείνεται, και όχι μόνο ο ισχυρότερος μπορεί να επιβιώσει και να πολλαπλασιαστεί αλλά σχεδόν όλοι οι άλλοι. Επίσης, αυτοί οι τελευταίοι θα κάνουν παιδιά που χωρίς φάρμακα θα είχαν πεθάνει πριν από την ενηλικίωση. Αν και η ιατρική μειώνει όλες τις μεταδοτικές ασθένειες, ενισχύει όλες τις κληρονομικές. Όσο καλύτερη είναι η θεραπεία που αναπτύσσουμε για μια κληρονομική ασθένεια, τόσο μεγαλύτερος θα είναι ο αριθμός των ανθρώπων που την έχουν. Αυτό είναι το επιμέρους πρόβλημα νούμερο ένα. Λειτουργεί χωρίς μεταλλάξεις μόνο από τη γενετική εξάπλωση που υπάρχει ήδη στο είδος.

Το δεύτερο επιμέρους πρόβλημα κάνει τα πράγματα ακόμα χειρότερα. Η ιατρική έχει εξαλείψει τη φυσική επιλογή, ενώ οι μεταλλάξεις συνεχίζονται όπως πάντα (αν δεν ενισχύονται από πυρηνικές δοκιμές και από ορισμένα φυτοφάρμακα και φάρμακα εν γένει). Οι μεταλλάξεις είναι τυχαία γεγονότα, ενώ ένα ζωντανό ον είναι κάτι εξαιρετικά περίπλοκο, πράγμα που σημαίνει ότι σχεδόν όλες οι μεταλλάξεις είναι επιβλαβείς. Έτσι, χωρίς φυσική επιλογή, η γενετική εξάπλωση προς την «κακή» πλευρά θα γίνεται όλο και μεγαλύτερη. Αλλά και τα προηγούμενα γενετικά επιτεύγματα προς την «καλή» πλευρά θα επιδεινωθούν σταδιακά όταν η λεγόμενη γενετική πίεση σταματήσει να εξασκείται.

Εν ολίγοις: η ιατρική όπως την ξέρουμε τώρα βελτιώνει την υγεία των σημερινών ανθρώπων, αλλά είναι πολύ ανθυγιεινή για τα μελλοντικά είδη. Νομίζω ότι υπάρχει μόνο μία διέξοδος, και κάποια μέρα πρέπει να την ακολουθήσουμε: η τεχνητή ή τουλάχιστον επιλεκτική αναπαραγωγή.

Τώρα όμως έρχεται το τρίτο επιμέρους πρόβλημα, το χειρότερο από όλα: ποιος (ή τι) θα αποφασίσει ποιος τύπος φυλής είναι επιθυμητός, και σε τι είδος θέλουμε να εξελιχθούμε; Και ποιος από τους σημερινούς ανθρώπινους τύπους πρόκειται «να μην συνεχιστεί,» ποιες από τις ιδιότητές μας, τα προσωπικά μας χαρακτηριστικά και επιθυμίες μας πρέπει να εξαλειφθούν; Αυτή είναι μια τρομερή σκέψη.

Και πάλι, πιστεύω ότι το πρόβλημα είναι τόσο γενικής φύσης που πρέπει να αντιμετωπιστεί αρκετά γενικά. Οπωσδήποτε, η λύση πρέπει να είναι «εσωτερική.» Όταν κατά τη διάρκεια της προηγούμενης ιστορίας μας κάποια αυτοκρατορία έγινε πολύ απαρχαιωμένη και εκφυλισμένη, υπήρχαν πάντα αρκετοί υγιείς νέοι βάρβαροι για να πάρουν τη σκυτάλη. Αλλά η γενετική κρίση για την οποία συζητάμε τώρα θα έρθει μετά από μερικές χιλιάδες χρόνια και θα επηρεάσει ολόκληρο το ανθρώπινο είδος. Δεν θα υπάρχουν πια υγιείς βάρβαροι.

3.4 Υπερ-σταθεροποίηση

Γνωρίζουμε ότι οι δύο πρώτες κρίσεις υπάρχουν επειδή ήδη τις βιώνουμε. Η τρίτη, νομίζω, μπορεί να προβλεφθεί με μεγάλη βεβαιότητα. Και οι τρεις έρχονται με τέτοιο φυσικό τρόπο, ώστε να μπορεί να υποτεθεί η γενική εμφάνισή τους. Και είμαι βέβαιος ότι θα υπάρξουν πολύ περισσότερες κρίσεις που δεν μπορούμε ακόμη να προβλέψουμε.

Κάθε κρίση μπορεί να αντιμετωπιστεί με επιτυχία ή με αποτυχία. Αλλά η αποτυχία θα σημαίνει τελικά μια άλλη ευκαιρία, που είτε θα δοθεί στο ίδιο είδος μετά από λίγο σε περίπτωση κάποιας μικρότερης αποτυχίας, είτε θα δοθεί σε κάποιο άλλο είδος μετά από μεγαλύτερο χρονικό διάστημα σε περίπτωση σοβαρής καταστροφής. Αλλά ακόμη και τέτοιοι μεγαλύτεροι χρόνοι πιθανότατα θα είναι σύντομοι σε αστρονομικούς όρους. Στο τέλος, λοιπόν, όλοι οι κατοικήσιμοι πλανήτες θα κατοικηθούν από πολιτισμούς οι οποίοι θα έχουν ξεπεράσει όλες τις κρίσεις ή, ακόμα καλύτερα, θα τις έχουν προβλέψει και αποφύγει. Είναι μια διαδικασία επαναλαμβανόμενου φιλτραρίσματος.

Πώς θα μοιάζουν αυτοί οι επιζώντες πολιτισμοί, τι είδους θα είναι; Φυσικά, δεν το γνωρίζουμε. Αυτό που ακολουθεί δεν είναι πρόβλεψη. Θα ήθελα όμως να συζητήσω μια περίπτωση που μπορεί να έχει κάποιες πιθανότητες να είναι σωστή, αν και ελπίζω πραγματικά ότι είναι λάθος. Αντί για μαθηματική επίδειξη, θα χρησιμοποιήσω προτάσεις και σλόγκαν.

Ο ανταγωνισμός είναι η κινητήρια δύναμη της ανάπτυξης. Κανείς δεν εξελίσσεται περισσότερο από όσο πρέπει. Όταν σε έναν πλανήτη κάποιο είδος «παίρνει τη σκυτάλη,» ο ανταγωνισμός με άλλα είδη γίνεται ασήμαντος. Αλλά αυτό το είδος πολλαπλασιάζεται πλέον ελεύθερα, και ο ανταγωνισμός μεταξύ των ομάδων και των εθνών του είναι μια συνεχώς αυξανόμενη κινητήρια δύναμη (σίγουρα, κανένας άνθρωπος δεν θα πήγαινε στη Σελήνη χωρίς τον ψυχρό πόλεμο). Αλλά κάποια στιγμή αυτό πρέπει να σταματήσει τελείως. Δεν μπορούμε πλέον να πολλαπλασιαζόμαστε, και ο περαιτέρω ανταγωνισμός οδηγεί στην αυτοκαταστροφή. Χρειαζόμαστε μια παγκόσμια κυβέρνηση, σύντομα, και ισχυρή. Η εξέλιξη είναι επικίνδυνη, οι καταστροφικές μας δυνάμεις είναι τόσο τεράστιες που δεν μπορούμε να κάνουμε κανένα λάθος. Η εξέλιξη δεν είναι πλέον επιθυμητή, αλλά η σταθερότητα είναι.

Ολόκληρος ο τρόπος σκέψης μας πρέπει να αλλάξει. Στο τέλος του παραγράφου 1.1 διαπιστώσαμε ήδη ότι η πρόοδος του πληθυσμού μας πρέπει να μετατραπεί σε στασιμότητα, ότι πρέπει να σταματήσουμε να αναπτυσσόμαστε όταν φτάσουμε το ανώτατο όριο. Οι συναισθηματικοί συνειρμοί πρέπει να αντιστραφούν: η στασιμότητα πρέπει να γίνει μια καλή θετική έννοια, η πρόοδος μια έννοια αρνητική.

Ίσως κάποιος μπορεί να διαχειριστεί μια κρίση όταν έρθει, και ίσως όχι. Είναι καλύτερο να προβλέψουμε μια κρίση και να την αποφύγουμε·αλλά ο μόνος πραγματικά ασφαλής δρόμος προς την επιβίωση είναι η στασιμότητα (τώρα ζούμε, και αν δεν αλλάξει τίποτα τότε θα ζούμε για πάντα). Έτσι, όλοι οι κατοικήσιμοι πλανήτες θα κατοικούνται τελικά από στάσιμους πολιτισμούς. Ο αναγνώστης έχει πλέον τη δυνατότητα να επιλέξει ανάμεσα σε δύο διάσημα βιβλία·Το ένα είναι το «1984» του Τζορτζ Όργουελ, όπου η σταθεροποίηση επιτυγχάνεται με τον τρόμο, κάτι που μπορεί να συμβεί στις μέρες μας, και το άλλο είναι το «Brave New World» του Άλντους Χάξλεϋ, που παρουσιάζει μια εξαιρετική ευκαιρία στο μέλλον, γιατί αν η τεχνητή ή επιλεκτική αναπαραγωγή είναι ούτως ή άλλως απαραίτητη για να αποφευχθεί ο εκφυλισμός, τότε γιατί να μην αναπαραχθεί ένα απόλυτα ευτυχισμένο και ικανοποιημένο είδος; («Καλύτερο γάλα από χαρούμενες αγελάδες,» λέει μια από τις διαφημίσεις μας.)

Λοιπόν, αυτοί που δεν έχουν ακόμα καταφέρει να αντιστρέψουν τους συναισθηματικούς τους συνειρμούς, θα ονομάσουν με περιφρόνηση τη στασιμότητα «κρίση για να τερματίσουν όλες οι κρίσεις.» Μπορεί ακόμη και να προβλέψουν ότι εκείνοι που θα μείνουν στάσιμοι θα πεθάνουν από πλήξη, και ότι αν πρέπει να πεθάνουμε, υπάρχουν πιο συναρπαστικοί τρόποι. Αλλά ποιος ξέρει; Τα μυρμήγκια δεν έχουν πεθάνει ακόμα από πλήξη παρά το γεγονός ότι υπάρχουν για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα.

Δεν μπορούμε να πούμε πόσο συχνά συμβαίνει·αλλά με επιλεκτική

αναπαραγωγή υπάρχει μια μη μηδενική πιθανότητα για μη αναστρέψιμη στασιμότητα.     (28)

4. ΠΟΥ ΕΙΝΑΙ ΟΛΟΙ;

4.1 Η ερώτηση

Ας υποθέσουμε ότι η τελευταία ενότητα είναι λάθος. Πόσο, λοιπόν, μπορούν να εξελιχθούν οι πολιτισμοί; Δεν γνωρίζουμε πώς εξελίσσονται άλλες δραστηριότητες, αλλά η εξέλιξη της τεχνολογίας μπορεί να μετρηθεί με βάση την απόδοση της ενέργειας, σε μονάδες βατ (watt) ή έργια (erg) ανά δευτερόλεπτο (1 W = 10⁷erg/sec). Ο Ρώσος αστροφυσικός Καρντάσεφ (1964) συζητά τρεις εξελικτικές φάσεις πολιτισμών: Πολιτισμοί Τύπου Ι, με ενεργειακή απόδοση συγκρίσιμη με τη δική μας (7 x 10¹⁹ erg/sec) χρησιμοποιώντας τη χημική και πυρηνική ενέργεια που είναι διαθέσιμη στον πλανήτητους·πολιτισμοί Τύπου ΙΙ, οι οποίοι έχουν αξιοποιήσει την ενεργειακή απόδοση ενός αστέρα (4 x 10³³erg/sec για τον Ήλιο μας), όπως με τις σφαίρες του Ντάισον ή με κάποιον άλλο τρόπο·και πολιτισμοί Τύπου III, οι οποίοι χρησιμοποιούν την παραγωγή ενέργειας ενός ολόκληρου γαλαξία (4 x 10⁴⁴ erg/sec για τον Γαλαξία μας).

Από όσο γνωρίζουμε, όλα αυτά είναι τεχνικά εφικτά. Οι διαστρικές δραστηριότητες αυτής της κλίμακας δεν παραβιάζουν κανέναν νόμο της φυσικής. Χρειάζονται απλώς αποφασιστικότητα και χρόνο: ο χρόνος ταξιδιού με την ταχύτητα του φωτός είναι δεκάδες χιλιάδες χρόνια μέσα σε έναν γαλαξία, ή εκατομμύρια χρόνια μεταξύ γαλαξιών. Επιπλέον, ο Ντάισον υποστηρίζει πως οτιδήποτε μπορεί να γίνει (με μια δεδομένη ποσότητα ενέργειας και μάζας, εντός των νόμων της φυσικής)  κάποτε  θαγίνει (δεδομένου αρκετού χώρου και χρόνου για επαρκείς ευκαιρίες).

Γιατί, λοιπόν, δεν βλέπουμε καμία διαστρική δραστηριότητα, ούτε ένα σημάδι ζωής, ανάμεσα στα δισεκατομμύρια αστέρια του δικού μας Γαλαξία, ή ανάμεσα στα δισεκατομμύρια άλλων γαλαξιών που είναι ορατοί στα τηλεσκόπιά μας; Πρόκειται, πράγματι, για ένα πολύ σημαντικό ερώτημα. Και η άγνοιά μας σχετικά με το τι να περιμένουμε είναι μάλλον ασήμαντη. Όπως, για παράδειγμα, μερικοί απομονωμένοι ιθαγενείς δεν θα είχαν τρόπο να μαντέψουν πώς μοιάζει μια πόλη·αλλά αν κάποια μέρα έβλεπαν μία πόλη, θα την αναγνώριζαν αμέσως ως κάτι τεχνητό, που γίνεται από ανώτερα όντα, που δεν αναπτύσσεται φυσικά. (Αλλά τι γίνεται με μερικά μυρμήγκια που βλέπουν μια πόλη;)

4.2 Τρεις απαντήσεις

Θα παραλείψω πολλά θέματα, όπως οι ιπτάμενοι δίσκοι, για παράδειγμα. Μερικές απόψεις μπορεί να έχουν τα επιχειρήματά τους, όπως η «Υπόθεση του ζωολογικού κήπου» του επιστήμονα του Χάρβαρντ John Ball (1973), ο οποίος προτείνει ότι μπορεί να έχουμε παραμεριστεί σε μια περιοχή εξωτικής φύσης ή σε έναν τέλειο ζωολογικό κήπο, στον οποίο τα ζώα δεν βλέπουν τους επιστάτες ή τους θεατές τους. Ή όπως τα «μυρμήγκια σε μια πόλη» που μόλις ανέφερα, πράγμα που θα σήμαινε ότι βλέπουμε πολλή δραστηριότητα, αλλά είναι πέρα από τον νοητικό μας ορίζοντα. Νομίζω, ωστόσο, ότι οι πιο πιθανές απαντήσεις στο ερώτημά μας είναι οι ακόλουθες τρεις, μεμονωμένες ή σε συνδυασμό:

α) Σπανιότητα της ζωής ή της νοημοσύνης

Πόσοι πολιτισμοί υπάρχουν; Γνωρίζουμε μόνο έναν: εμάς. Μια απλή στατιστική με n = 1 δίνει μια εκτίμηση μέσου όρου: εμάς. Πράγμα που σημαίνει ότι θα πρέπει να περιμένουμε ζωή σε έναν πλανήτη όλων των αστεριών που είναι «αρκετά παρόμοια» με τον Ήλιο μας, περίπου στο 6% όλων των αστεριών·και οι μισές από αυτές τις μορφές ζωής θα είναι λιγότερο ανεπτυγμένες από εμάς, ενώ οι άλλες μισές θα είναι περισσότερο ανεπτυγμένες. Ωστόσο, το n = 1 δεν δίνει εκτίμηση του μέσου σφάλματος. Επιπλέον, υπάρχει μια μεροληψία, καθώς το ερώτημα «πόσοι» δεν μπορεί να τεθεί σε έναν άδειο πλανήτη.

Το να περιμένουμε πολλούς προηγμένους πολιτισμούς έχει έτσι τη μεγαλύτερη πιθανότητα να είναι σωστό, αλλά δεν έχουμε την παραμικρή ιδέα για το πόσο λάθος είναι αυτό (όσον αφορά τόσο το στατιστικό όσο και το συστηματικό λάθος). Με κάποιο τρόπο αισθανόμαστε ότι δεν πρέπει ποτέ να περιμένουμε να είμαστε κάτι ξεχωριστό, αλλά ίσως είμαστε. Δεν μπορεί να αποκλειστεί ότι αντί να είμαστε στο μέσο όρο, είμαστε ένας από τους πρώτους πολιτισμούς, και κανείς άλλος δεν έχει αναπτύξει την ικανότητα ή δεν είχε το χρόνο να κάνει κάτι που να είναι ορατό σε εμάς. Από την άλλη πλευρά, παρόμοιες ιδέες μας στο παρελθόν αποδείχθηκαν πάντα λανθασμένες.

β) Αλλαγή ενδιαφέροντος (von Hoerner 1961)

Δεν πρέπει ποτέ να περιμένουμε ότι τα σημερινά μας συμφέροντα, ο σημερινός τρόπος σκέψης μας, είναι ο τελικός στόχος της εξέλιξης·θα είναι μόνο ένας κρίκος σε μια μακρά αλυσίδα. Αλλά δεν έχουμε τρόπο να μαντέψουμε τι θα ακολουθήσει.

Αυτό θα σήμαινε ότι υπάρχει άφθονη προηγμένη νοημοσύνη, αλλά το ενδιαφέρον έχει αλλάξει σε άλλους τομείς (πέρα από την κατανόησή μας). Η τεχνολογία, φυσικά, διατηρείται για να κρατήσει τα πράγματα σε εξέλιξη, αλλά έχει εγκαταλείψει το δημόσιο συμφέρον, δεν προσελκύει καμία εφευρετικότητα ούτε πολλά χρήματα, και έτσι δεν παράγει ποτέ πράγματα ορατά σε εμάς. Αυτό θα μπορούσε κάλλιστα να ισχύει, θα έλεγα.

γ) Σταθεροποίηση

Η παράγραφος 3.4 αναφέρει, με πιο συγκρατημένα λόγια, ότι οι πολιτισμοί που επιβιώνουν πρέπει να έχουν αναπτύξει πολύ αποτελεσματικά μέσα σταθεροποίησης έναντι όλων των πιθανών κρίσεων και ατυχημάτων. Πρέπει επίσης να έχουν μετατοπίσει την έμφαση ολοένα και περισσότερο από τα συναισθήματα στη λογική. Τα περισσότερα κίνητρα για διαστρική επέκταση βρίσκονται περισσότερο στη συναισθηματική πλευρά, όπως η κατάκτηση του διαστήματος, που έρχεται πρώτη στη σειρά, η πρόκληση εκείνου που είναι δύσκολο να επιτευχθεί, και ούτω καθεξής. Αλλά κάθε πολιτισμός που επιβιώνει είναι, αναγκαστικά, τόσο σταθεροποιημένος και νηφάλιος που δεν αφήνεται ούτε επιτρέπεται καμία επιθυμία για οποιαδήποτε μεγάλη επιχείρηση.

Όσον αφορά τα πιο νηφάλια ή ορθολογικά κίνητρα, δείξαμε ήδη ότι το πρόβλημα του υπερπληθυσμού δεν μπορεί να λυθεί με αυτόν τον τρόπο. Και τα ταξίδια των αμοιβαίων επισκέψεων δεν είναι σημαντικά, επειδή η επαφή με άλλους πολιτισμούς μπορεί να επιτευχθεί πολύ πιο εύκολα και νωρίτερα με ραδιοκύματα. Στην πραγματικότητα, η ψυχική επαφή είναι το μόνο που έχει σημασία. Ο σύγχρονος πολιτισμός μας, για παράδειγμα, είναι έντονα επηρεασμένος από τους αρχαίους Έλληνες, οι οποίοι δεν μας επισκέφτηκαν ποτέ, αλλά άφησαν μόνο μερικά βιβλία και έργα τέχνης. Η επαφή με τα ραδιοκύματα είναι πολύ πιο εύκολη από το διαστρικό ταξίδι·έχοντας πετύχει το πρώτο, ένας νηφάλιος πολιτισμός δεν θα βλέπει επείγουσα την ανάγκη για το δεύτερο.

Αν η σταθεροποίηση είναι η απάντηση στο ερώτημά μας, πιθανώς σε συνδυασμό με μια αλλαγή ενδιαφέροντος, αυτό θα σήμαινε:

Η διαστρική επέκταση, αν και φυσικά δυνατή, δεν έχει συμβεί ποτέ, επειδή όλοι οι  νηφάλιοι λόγοι για επέκταση έχουν τερματιστεί, και οι συναισθηματικοί λόγοι για οτιδήποτε αποκλείονται, σε οποιονδήποτε επιζώντα πολιτισμό, πολύ πριν επιτευχθεί η τεχνική ικανότητα επέκτασης.     (29)

4.3 Κρίσιμη διάρκεια και προσπάθεια

Η διαστρική επικοινωνία, μέσω ραδιοκυμάτων ή άλλων σημάτων, είναι πιθανώς ζωτικής σημασίας. Η επαφή σημαίνει τόνωση και ανταγωνισμό, αποτρέπει τη στασιμότητα. Η διαστρική επέκταση λοιπόν είναι ψυχική, όχι σωματική, και αυτός είναι ο λόγος που δεν τη βλέπουμε. Πόσο πιθανά είναι όλα αυτά;

Ίσως έχει ήδη δημιουργηθεί ένα διαστρικό δίκτυο, με φάρους που εκπέμπουν «σήματα επαφής» για να ανακαλυφθούν από εμάς, και ίσως όχι. Σε κάθε περίπτωση, μπορεί να γίνει μια γενική εκτίμηση, από όλους εκείνους που θέλουν να δημιουργήσουν τις πρώτες επαφές για ένα δίκτυο, σχετικά με το ερώτημα «πόσο καιρό πρέπει να προσπαθήσουμε;»

Έστω D₀ = 3 έτη φωτός η μέση απόσταση μεταξύ των άστρων, και T₀ = 10¹⁰ χρόνια η ηλικία του Γαλαξία και των παλαιότερων αστέρων. Ας υποθέσουμε ότι το κλάσμα fόλων των άστρων παράγει έναν πολιτισμό, ο οποίος μόλις αναπτυχθεί περνάει από μια φάση που ονομάζεται «αναζήτηση επικοινωνίας,» διάρκειας τ, όπου ο πολιτισμός μεταδίδει σήματα και προσπαθεί να λάβει απαντήσεις. Η μέση απόσταση μεταξύ γειτονικών πολιτισμών σε αυτή τη φάση είναι τότε

$D=D_0-f^{-\frac{1}{3}}(\frac{T}{\tau }{)}^{\frac{1}{3}} (30)$

και 2D/cείναι ο χρόνος αναμονής για μια απάντηση. Προφανώς, για να έχει κανείς επιτυχία, πρέπει να προσπαθήσει για ένα διάστημα ≥ 2D/c. Με μια τέλεια μέθοδο δηλαδή, διαφορετικά μπορεί να χρειαστεί πολύ περισσότερος χρόνος. Αυτό δίνει την ελάχιστη διάρκεια ως

$\tau \ge {\tau }_{cr}=\left(\frac{2D_0}{c}{)}^{\frac{3}{4}}\right(\frac{T}{f}{)}^{\frac{1}{4}} \left(31a\right)$

και την απόσταση

$D_{cr}=\left(D_0{)}^{\frac{3}{4}}\right(\frac{cT}{2f}{)}^{\frac{1}{4}} \left(31b\right)$

Το κλάσμα fείναι μάλλον αβέβαιο, αλλά βρίσκεται μόνο στη δύναμη 1/4. Εάν δεν απέχουμε πολύ από το να είμαστε στο μέσο όρο, μπορούμε να περιμένουμε ότι f = 10^‑1έως 10^-3, ας πούμε, που δίνει το ακόλουθο εύρος για τη διάρκεια και την απόσταση:

Τεχνικά, αυτές οι αποστάσεις δεν είναι πολύ μεγάλες. Αν γνωρίζαμε ήδη την ύπαρξη ενός γειτονικού πολιτισμού, ξέροντας την κατεύθυνση και την απόστασή του και έχοντας συμφωνήσει για τη συχνότητα και το εύρος ζώνης, ακόμη και με τον σημερινό εξοπλισμό μας θα μπορούσαμε να φτάσουμε την απόσταση περίπου των 200 ετών φωτός, ακόμα και τα 2.000 έτη φωτός μέσα στα επόμενα 10 ή 20 χρόνια. Φυσικά, η αναζήτηση ενός γειτονικού πολιτισμού που δεν ξέρουμε πού βρίσκεται είναι πολύ πιο δύσκολη, αλλά όχι μάταιη. Από την άλλη πλευρά, εάν υπάρχει ήδη ένα δίκτυο επικοινωνίας, η ανίχνευση θα ήταν πολύ πιο εύκολη. Όλα αυτά τα ερωτήματα συζητούνται λεπτομερώς σε μερικά καλά βιβλία των Drake (1962), Cameron (1963), Sullivan (1964), Shklovskii και Sagan (1966), και Schlemmer (1970).

Η πρώτη μας προσπάθεια να ανιχνεύσουμε σήματα από δύο κοντινά αστέρια έγινε από τον Φρανκ Ντρέικ το 1960, με το «Project Ozma.» Το 1971, ένα πολύ ενθαρρυντικό διεθνές συνέδριο, με επιστήμονες από όλους τους τομείς, πραγματοποιήθηκε στο Byurakan (Αρμενία), ΕΣΣΔ, που ονομάστηκε «CETI» = Επικοινωνία με εξωγήινη νοημοσύνη. Επίσης, το 1971, μια ομάδα μελέτης στην Καλιφόρνια, με το «Project Cyclops,» διερεύνησε υπό τον B. Oliver το ερώτημα πόση προσπάθεια απαιτείται για την αναζήτηση σημάτων με πραγματικά καλές πιθανότητες επιτυχίας·η απάντηση πιθανότατα είναι μια συμπαγής συστοιχία 10.000 ραδιοτηλεσκοπίων μεσαίου μεγέθους, κόστους 10 δισεκατομμυρίων δολαρίων. (Για λόγους σύγκρισης, ο προϋπολογισμός των ΗΠΑ του 1970 είναι, σε δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως: NSF = 0,50, NASA = 3,8, «Άμυνα» = 83, συνολικός προϋπολογισμός = 210.)

Έτσι, θα μπορούσαμε να προσπαθήσουμε αν θέλαμε πραγματικά, και, οφείλω να ομολογήσω, αν είχαμε καλύτερη κατανόηση του ποια θα μπορούσε να είναι η «τέλεια μέθοδος.» Γενικεύοντας και πάλι, θα πίστευα ότι η διαστρική επικοινωνία έχει «αρκετά καλές πιθανότητες» να υπάρχει.

4.4 Συμπέρασμα

Οποιαδήποτε περαιτέρω εξέλιξη, πέρα από τις μεγάλες κρίσεις, μοιάζει με μια πολύ λεπτή ισορροπία μεταξύ δύο αντίθετων κινδύνων ή πειρασμών. Από τη μία πλευρά, είναι η ανταγωνιστική και συναρπαστική αλλά ταραχώδης εξέλιξη που οδηγεί σε καταστροφές αν αφεθεί αχαλίνωτη. Από την άλλη πλευρά, είναι η σταθεροποίηση και η ρύθμιση που απαιτείται για την επιβίωση που οδηγεί σε μη αναστρέψιμη στασιμότητα εάν δοθεί πρώτη προτεραιότητα.

Υπάρχει μόνο ένα «στενό μονοπάτι» στο μεταξύ, και το κατάλληλο όχημα σε αυτόν τον δρόμο μπορεί να είναι η διαστρική επικοινωνία, δίνοντας το πλεονέκτημα του ανταγωνισμού χωρίς τον κίνδυνο της άμεσης επαφής (μπορούμε έτσι να ξεπεράσουμε, αλλά όχι να σκοτώσουμε, ο ένας τον άλλον). Αλλά για να πάρουμε αυτό το όχημα απαιτείται σημαντική προσπάθεια και ένας ελάχιστος χρόνος μερικών χιλιάδων ετών.

Ερώτηση: Όταν ένας πολιτισμός προσπαθεί να αποφύγει τον πρώτο κίνδυνο, και με αυτόν τον τρόπο πρόκειται να βυθιστεί στον δεύτερο κίνδυνο, υπάρχει αρκετός χρόνος ενδιάμεσα για να δημιουργηθεί διαστρική επικοινωνία; Αυτό χρειάζεται ήδη κάποια σταθερότητα, αρκετή για να φέρει εις πέρας ένα έργο που διαρκεί μερικές χιλιάδες χρόνια, αλλά χρειάζεται επίσης πολύς ενθουσιασμός και όρεξη για πρόοδο για να ξεκινήσει το έργο.

Αυτό, λοιπόν, είναι το ερώτημα. Ας ελπίσουμε ότι η απάντηση είναι θετική· αλλά ποτέ δεν θα μάθουμε αν δεν προσπαθήσουμε·και επιπλέον, έχουμε τη διάσημη ερώτηση του Φρανκ Ντρέικ: «Υπάρχει ευφυής ζωή στη Γη;»

 Γκότφριντ Βίλχελμ Λάιμπνιτς

(1686)

Ι. Σχετικά με τη θεία τελειότητα, και ότι ο Θεός κάνει τα πάντα με τον πιο επιθυμητό τρόπο.

Η έννοιατου Θεού, η πιο συνηθισμένη και γεμάτη σημασία, εκφράζεται αρκετά καλά με τα λόγια: ο Θεός είναι ένα απόλυτα τέλειο ον. Οι συνέπειες ωστόσο αυτών των λέξεων δεν λαμβάνονται επαρκώς υπόψη. Για παράδειγμα, υπάρχουν πολλά διαφορετικά είδη τελειότητας τα οποία κατέχει ο Θεός, και καθένα από αυτά τον αφορά στον ύψιστο βαθμό.

Πρέπει επίσης να γνωρίζουμε τι είναι η τελειότητα. Ένα πράγμα που μπορεί σίγουρα να ειπωθεί σχετικά είναι ότι εκείνες οι μορφές ή φύσεις που δεν έχουν αυτόν τον υψηλότερο βαθμό τελειότητας, όπως για παράδειγμα η φύση των αριθμών ή των σχημάτων, δεν φτάνουν την τελειότητα. Αυτό συμβαίνει επειδή ο αριθμός που είναι ο μεγαλύτερος από όλους (δηλαδή, το άθροισμα όλων των αριθμών), και ομοίως το μεγαλύτερο από όλα τα σχήματα, δεν μπορούν να προσδιοριστούν, κι επομένως συνεπάγονται αντιφάσεις. Η μέγιστη γνώση, ωστόσο, και η παντοδυναμία δεν περιέχουν καμία αδυνατότητα. Συνεπώς, η δύναμη και η γνώση επιδέχονται την τελειότητα και, σε ό,τι αφορά τον Θεό, δεν έχουν όρια.

Από αυτό προκύπτει ότι ο Θεός, ο οποίος κατέχει υπέρτατη και άπειρη σοφία, ενεργεί με τον τελειότερο τρόπο όχι μόνο μεταφυσικά αλλά και από ηθική άποψη. Και όσον αφορά τον εαυτό μας, μπορούμε να πούμε ότι όσο περισσότερο διαφωτιζόμαστε και πληροφορούμαστε σχετικά με τα έργα του Θεού, τόσο περισσότερο θα είμαστε διατεθειμένοι να τα βρούμε άριστα και να συμμορφώνονται πλήρως με αυτό που μπορεί να επιθυμούμε.

II. Εναντίον εκείνων που υποστηρίζουν ότι δεν υπάρχει καλοσύνη στα έργα του Θεού, ή ότι οι αρχές της καλοσύνης και της ομορφιάς είναι αυθαίρετες.

Επομένως, η γνώμη μου απέχει πολύ από εκείνους που υποστηρίζουν ότι δεν υπάρχουν αρχές καλοσύνης ή τελειότητας στη φύση των πραγμάτων, ή στις ιδέες που έχει ο Θεός για αυτά τα πράγματα, και οι οποίοι λένε ότι τα  έργα του Θεού είναι καλά για τον απλό λόγο ότι ο Θεός τα έχει δημιουργήσει. Αν αυτή η θέση ήταν αληθινή, ο Θεός, γνωρίζοντας ότι είναι ο δημιουργός των πραγμάτων, δεν θα χρειαζόταν να τα θεωρήσει εκ των υστέρων και να τα βρει καλά, όπως μαρτυρεί η Αγία Γραφή. Τέτοιες ανθρωπολογικής φύσης εκφράσεις χρησιμοποιούνται μόνο για να μας ενημερώσουν ότι η αριστεία αναγνωρίζεται όσον αφορά τα ίδια τα έργα, ακόμη και αν δεν λαμβάνουμε υπόψη την προφανή εξάρτησή τους από τον δημιουργό τους. Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι αναλογιζόμενοι τα έργα είμαστε σε θέση να ανακαλύψουμε αυτόν που τα δημιούργησε. Επομένως, πρέπει να φέρουν μέσα τους τον δικό του χαρακτήρα.

Ομολογώ ότι η αντίθετη άποψη μου φαίνεται εξαιρετικά επικίνδυνη, και μοιάζει πολύ με εκείνη των πρόσφατων νεωτεριστών φιλοσόφων που υποστηρίζουν ότι η ομορφιά του σύμπαντος και η καλοσύνη που αποδίδουμε στα έργα του Θεού είναι χίμαιρες των ανθρώπων, οι οποίοι σκέφτονται τον Θεό με ανθρώπινους όρους. Λέγοντας, λοιπόν, ότι τα πράγματα δεν είναι καλά σύμφωνα με κάποιο πρότυπο καλοσύνης, αλλά απλώς σύμφωνα με το θέλημα του Θεού, μου φαίνεται ότι κάποιος καταστρέφει, χωρίς να το συνειδητοποιεί, όλη την αγάπη του Θεού και όλη τη δόξα του· γιατί ποιος ο λόγος να τον επαινούμε για ό,τι έχει κάνει, αν θα ήταν εξίσου αξιέπαινος αν έκανε το αντίθετο; Πού βρίσκεται η δικαιοσύνη και η σοφία του,αν έχει μόνο μια ορισμένη δεσποτική δύναμη, αν η αυθαίρετη βούληση παίρνει τη θέση της λογικής, και αν, σύμφωνα με τον ορισμό των τυράννων, η δικαιοσύνη συνίσταται σε αυτό που είναι ευχάριστο στους πιο ισχυρούς;

Άλλωστε, φαίνεται ότι κάθε πράξη βούλησης προϋποθέτει κάποιο λόγο για αυτήν τη βούληση, και αυτός ο λόγος, φυσικά, πρέπει να προηγείται της πράξης. Γι'αυτό, λοιπόν, βρίσκω τόσο παράξενες εκείνες τις εκφράσεις ορισμένων φιλοσόφων που λένε ότι οι αιώνιες αλήθειες της μεταφυσικής και της γεωμετρίας, και συνεπώς οι αρχές της καλοσύνης, της δικαιοσύνης, και της τελειότητας, είναι αποτελέσματα μόνο του θελήματος του Θεού. Για μένα φαίνεται ότι όλα αυτά απορρέουν από την κατανόησή του, η οποία δεν εξαρτάται από τη θέλησή του λιγότερο απ'όσο εξαρτάται η ουσία του.

III. Εναντίον εκείνων που νομίζουν ότι ο Θεός θα μπορούσε να έχει κάνει τα πράγματα καλύτερα από ό,τι είναι.

Δεν μπορώ να εγκρίνω τη γνώμη ορισμένων σύγχρονων συγγραφέων που υποστηρίζουν με τόλμη ότι όσα έχει φτιάξει ο Θεός δεν είναι τέλεια στον υψηλότερο βαθμό, και ότι θα μπορούσε να έχει κάνει τα πράγματα καλύτερα. Μου φαίνεται ότι οι συνέπειες μιας τέτοιας γνώμης είναι εντελώς ασυμβίβαστες με τη δόξα του Θεού. Θεωρώ ότι κάποιος ενεργεί ατελώς αν ενεργεί με λιγότερη τελειότητα από ό, τι μπορεί. Το να πει κάποιος ότι ένας αρχιτέκτονας θα μπορούσε να τα καταφέρει καλύτερα είναι σαν να έχει βρει λάθη στο έργο του. Επιπλέον, αυτή η άποψη είναι αντίθετη με την Αγία Γραφή, όταν μας διαβεβαιώνει για την καλοσύνη του έργου του Θεού. Διότι, αν η συγκριτική τελειότητα ήταν αρκετή, τότε με οποιονδήποτε τρόπο ο Θεός κι αν είχε ολοκληρώσει το έργο του, αφού θα υπήρχε μια απειρία πιθανών ατελειών, θα ήταν πάντα καλό σε σύγκριση με το λιγότερο τέλειο· αλλά ένα πράγμα είναι ελάχιστα αξιέπαινο αν μπορεί να επαινεθεί μόνο με αυτόν τον τρόπο.

Πιστεύω ότι πάρα πολλά χωρία από τα θεία συγγράμματα και από τους Αγίους Πατέρες θα βρεθούν υπέρ της θέσης μου, ενώ σχεδόν κανένα σύγγραμμα δεν θα βρεθεί υπέρ της άποψης εκείνων των σύγχρονων στοχαστών. Η γνώμη τους είναι, κατά την κρίση μου, άγνωστη στους συγγραφείς της αρχαιότητας, και πρόκειται για ένα συμπέρασμα που βασίζεται στην πολύ μικρή εξοικείωση που έχουμε με τη γενική αρμονία του σύμπαντος και με τους κρυφούς λόγους για τη συμπεριφορά του Θεού. Μέσα στην άγνοιά μας, λοιπόν, μπαίνουμε στον πειρασμό να αποφασίσουμε με τόλμη ότι πολλά πράγματα θα μπορούσαν να έχουν γίνει καλύτερα.

Αυτοί οι σύγχρονοι στοχαστές επιμένουν σε ορισμένες αβάσιμες λεπτομέρειες, γιατί φαντάζονται ότι τίποτα δεν είναι τόσο τέλειο ώστε να μην υπάρχει κάτι πιο τέλειο. Αυτό είναι σφάλμα. Νομίζουν, πράγματι, ότι έτσι διαφυλάσσουν την ελευθερία του Θεού. Σαν να μην ήταν η ύψιστη ελευθερία να ενεργούμε με τελειότητα σύμφωνα με τον κυρίαρχο λόγο. Διότι το να νομίζουμε ότι ο Θεός ενεργεί για οτιδήποτε χωρίς να έχει κανένα λόγο για τη θέλησή του, ακόμη και αν παραβλέπουμε το γεγονός ότι μια τέτοια ενέργεια φαίνεται αδύνατη, είναι μια άποψη που συμμορφώνεται ελάχιστα με τη δόξα του Θεού. Για παράδειγμα, ας υποθέσουμε ότι ο Θεός επιλέγει μεταξύ του Ακαι του Β, και ότι προτιμά το Ααπό το Βχωρίς κανένα λόγο. Λέω ότι αυτή η ενέργεια εκ μέρους του Θεού δεν είναι καθόλου αξιέπαινη, γιατί κάθε έπαινος πρέπει να βασίζεται σε κάποιο λόγο, που εξ υποθέσεως δεν υπάρχει εδώ. Η γνώμη μου είναι ότι ο Θεός δεν κάνει τίποτα για το οποίο δεν αξίζει να δοξαστεί.

IV. Η αγάπη για τον Θεό απαιτεί από μέρους μας πλήρη ικανοποίηση και συναίνεση σε αυτό που έχει κάνει.

Η γενική γνώση αυτής της μεγάλης αλήθειας, ότι ο Θεός ενεργεί πάντα με τον τελειότερο και πιο επιθυμητό τρόπο, είναι κατά τη γνώμη μου η βάση της αγάπης που οφείλουμε στον Θεό για όλα τα πράγματα. Γιατί αυτός που αγαπά αναζητά την ικανοποίησή του στην ευδαιμονία και στην τελειότητα του αγαπημένου αντικειμένου και στην τελειότητα των πράξεών του. Πιστεύω ότι είναι δύσκολο να αγαπάει κάποιος αληθινά τον Θεό όταν, έχοντας τη δύναμη να αλλάξει τη διάθεσή του, δεν είναι διατεθειμένος να επιθυμεί αυτό που επιθυμεί ο Θεός. Στην πραγματικότητα, εκείνοι που δεν είναι ικανοποιημένοι με τα έργα του Θεού μού φαίνονται σαν ανικανοποίητα υποκείμενα των οποίων η στάση δεν είναι πολύ διαφορετική από εκείνη των στασιαστών.

Πιστεύω λοιπόν, ότι, με βάση αυτές τις αρχές, για να ενεργήσουμε σύμφωνα με την αγάπη του Θεού δεν αρκεί να αναγκάσουμε τον εαυτό μας να είμαστε υπομονετικοί, πρέπει να είμαστε πραγματικά ικανοποιημένοι με όλα όσα συμβαίνουν σε μας σύμφωνα με το θέλημά του. Εννοώ αυτή τη συναίνεση σε σχέση με το παρελθόν· γιατί όσον αφορά το μέλλον, δεν πρέπει κανείς να εφησυχάζει, μένοντας με τα χέρια σταυρωμένα, περιμένοντας αυτό που θα κάνει ο Θεός, εκτεθειμένος στην αποδοκιμασία,- σύμφωνα με τησοφιστεία την οποία οι αρχαίοι ονόμαζαν λόγο άεργο.

Είναι απαραίτητο να ενεργούμε σύμφωνα με το πιθανολογούμενο θέλημα του Θεού, στο βαθμό που ήμαστε σε θέση να το κρίνουμε, προσπαθώντας με όλη μας τη δύναμη να συμβάλουμε στη γενική ευημερία, και ιδιαίτερα στον καλλωπισμό και στην τελειοποίηση όσων μας αφορούν, ή εκείνων τα οποία περνούν από το χέρι μας. Διότι, αν εκ των υστέρων διαπιστώσουμε ότι ο Θεός δεν επιθυμούσε να επικρατήσει η καλή μας πρόθεση, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν ήθελε να ενεργήσουμε όπως ενεργήσαμε· αντίθετα, αφού ο Θεός είναι ο καλύτερος από όλους τους κυρίους,  απαιτεί πάντα μόνο τις σωστές προθέσεις, και εναπόκειται σε εκείνον να γνωρίζει το πού και πότε θα πετύχει ο καλός σχεδιασμός.

V. Σε τι συνίσταται η αρχή της θείας τελειότητας, και γιατί η απλότητα των μέσων αντισταθμίζει τον πλούτο των αποτελεσμάτων.

Αρκεί λοιπόν να έχουμε αυτή την εμπιστοσύνη στον Θεό, ότι έχει κάνει τα πάντα για το καλύτερο αποτέλεσμα, και ότι τίποτα δεν θα μπορέσει να βλάψει εκείνους που τον αγαπούν. Το να γνωρίζουμε όμως ιδιαίτερα τους λόγους που τον υποκίνησαν να επιλέξει αυτή την τάξη του σύμπαντος, να επιτρέψει την αμαρτία, να διανείμει τη σωτήρια χάρη του με έναν ορισμένο τρόπο,- αυτά ξεπερνούν την ικανότητα ενός πεπερασμένου νου, ιδιαίτερα όταν ένας τέτοιος νους δεν έχει περιέλθει στη χαρά της θεώρησης του Θεού.

Ωστόσο, είναι δυνατόν να κάνουμε κάποιες γενικές παρατηρήσεις που αφορούν το ζήτημα της πρόνοιας στον καθημερινό κόσμο. Κάποιος μπορεί να πει, έτσι, ότι αυτός που ενεργεί τέλεια είναι όπως ένας εξαιρετικός γεωμέτρης, ο οποίος ξέρει πώς να βρει την καλύτερη κατασκευή για ένα πρόβλημα·όπως ένας καλός αρχιτέκτονας, ο οποίος αξιοποιεί τα κεφάλαια που προορίζονται για το κτίριο που σχεδιάζει με τον πιο κατάλληλο τρόπο, αναδεικνύοντας όλη την ομορφιά του κτίσματος·όπως ένας καλός νοικοκύρης, ο οποίος χρησιμοποιεί την περιουσία του με τέτοιο τρόπο ώστε να μην μείνει κανένα χωράφι του ακαλλιέργητο ή άγονο·όπως ένας έξυπνος μηχανικός, ο οποίος φτιάχνει μια μηχανή να δουλεύει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο·ή όπως ένας ευφυής συγγραφέας, ο οποίος περιλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος της πραγματικότητας στο ελάχιστο δυνατό κείμενο.

Από όλα τα όντα, εκείνα τα οποία είναι τα τελειότερα και καταλαμβάνουν τον ελάχιστο δυνατό χώρο, δηλαδή εκείνα που αλληλεπιδρούν λιγότερο μεταξύ τους, είναι τα πνεύματα, των οποίων η τελειότητα είναι η αρετή. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο δεν μπορούμε να αμφιβάλλουμε ότι η ευδαιμονία των πνευμάτων είναι ο κύριος σκοπός του Θεού, και ότι θέτει αυτόν τον σκοπό στην πράξη, όσο το επιτρέπει η γενική αρμονία. Θα επανέλθουμε σε αυτό το θέμα ξανά.

Όταν γίνεται λόγος για την απλότητα της οδού του Θεού, γίνεται ειδική αναφορά στα μέσα που χρησιμοποιεί, και, από την άλλη πλευρά, όταν γίνεται αναφορά στην ποικιλία, στον πλούτο, και στην αφθονία, οι σκοποί ή τα αποτελέσματα έχουν τον κύριο ρόλο. Έτσι, το ένα πρέπει να είναι ανάλογο με το άλλο, ακριβώς όπως το κόστος ενός κτιρίου πρέπει να εξισορροπεί την ομορφιά και το μεγαλείο που αναμένεται. Είναι αλήθεια ότι τίποτα δεν κοστίζει στον Θεό, όπως δεν υπάρχει κόστος για έναν φιλόσοφο που κάνει υποθέσεις στην κατασκευή του φανταστικού του κόσμου, επειδή ο Θεός χρειάζεται μόνο να δώσει την εντολή για να δημιουργηθεί ένας πραγματικός κόσμος. Αλλά σε θέματα σοφίας οι νόμοι ή οι υποθέσεις έχουν τη σοβαρότητά τους κατ'αναλογία. Ο λόγος επιθυμεί να αποφύγει την πολλαπλότητα σε υποθέσεις ή αρχές, όπως το απλούστερο σύστημα προτιμάται στην αστρονομία.

VI. Ο Θεός δεν κάνει τίποτα χωρίς τάξη, και δεν είναι καν δυνατό να συλλάβουμε γεγονότα που δεν είναι τακτικά.

Οι δραστηριότητες ή οι πράξεις του θελήματος του Θεού χωρίζονται κοινώς σε συνηθισμένες και ασυνήθιστες. Αλλά είναι καλό να έχουμε κατά νου ότι ο Θεός δεν κάνει τίποτα χωρίς τάξη. Επομένως, αυτό που συμβαίνει ως έκτακτο ή ασυνήθιστο είναι έτσι μόνο σε σχέση με μια συγκεκριμένη τάξη που εγκαθιδρύεται ανάμεσα στα δημιουργημένα πράγματα, γιατί όσον αφορά την παγκόσμια τάξη τα πάντα συμμορφώνονται με αυτήν. Αυτό είναι τόσο αληθινό ώστε όχι μόνο δεν συμβαίνει τίποτα σε αυτόν τον κόσμο που να είναι ακανόνιστο, αλλά είναι ακόμη αδύνατο να συλλάβουμε ένα τέτοιο περιστατικό.

Ας υποθέσουμε, για παράδειγμα, ότι κάποιος σημειώνει έναν αριθμό σημείων σε ένα φύλλο χαρτιού, όπως κάνουν εκείνοι που ασκούν τη γελοία τέχνη της γεωμαντείας· τώρα λέω ότι είναι δυνατόν να βρεθεί μια γεωμετρική γραμμή της οποίας η έννοια θα είναι ομοιόμορφη και σταθερή, δηλαδή, σύμφωνα με έναν ορισμένο τύπο,  και η οποία γραμμή  θα διέρχεται ταυτόχρονα από όλα αυτά τα σημεία, και με την ίδια σειρά με την οποία σημειώθηκαν. Επίσης, αν σχεδιαστεί μια συνεχής γραμμή, η οποία να είναι είτε ευθεία, είτε κυκλική, είτε οποιασδήποτε άλλης μορφής, τότε είναι δυνατόν να βρεθεί ένα νοητικό ισοδύναμο, ένας τύπος ή μια εξίσωση κοινή για όλα τα σημεία αυτής της γραμμής, έτσι ώστε να περιγράφονται όλες οι αλλαγές στην κατεύθυνση της γραμμής.

Δεν υπάρχει περίπτωση σχήματος του οποίου το περίγραμμα να μην αποτελεί μέρος μιας γεωμετρικής γραμμής, και το οποίο να μην μπορεί να περιγραφεί ολόκληρο από μια συγκεκριμένη μαθηματική εξίσωση.  Αλλά όταν η εξίσωση είναι πολύ περίπλοκη, αυτό που περιγράφεται από αυτήν την εξίσωση μοιάζει ακανόνιστο.

Έτσι, μπορούμε να πούμε ότι με οποιονδήποτε τρόπο ο Θεός θα μπορούσε να δημιουργήσει τον κόσμο, ο κόσμος θα ήταν πάντα κανονικός και με μια ορισμένη σειρά. Ο Θεός, όμως, έχει επιλέξει το τελειότερο, δηλαδή εκείνο που είναι ταυτόχρονα το απλούστερο σε υποθέσεις και το πλουσιότερο σε φαινόμενα, όπως θα μπορούσε να συμβεί με μια γεωμετρική γραμμή της οποίας η κατασκευή θα ήταν εύκολη, και της οποίας οι ιδιότητες και τα αποτελέσματα θα ήταν εξαιρετικά αξιοσημείωτα και μεγάλης σημασίας.

Χρησιμοποιώ αυτές τις συγκρίσεις για να διανοηθώ μια κάποια ατελή ομοιότητα  με τη θεϊκή σοφία, και για να επισημάνω αυτό που μπορεί τουλάχιστον να ανυψώσει το μυαλό μας για να συλλάβουμε με κάποιο τρόπο αυτό που δεν μπορεί να εκφραστεί διαφορετικά. Δεν προσποιούμαι καθόλου ότι εξηγώ έτσι το μεγάλο μυστήριο από το οποίο εξαρτάται ολόκληρο το σύμπαν.

VII. Τα θαύματα συμμορφώνονται με την κανονική τάξη, αν και αντιβαίνουν στους δευτερεύοντες κανόνες·σχετικά με αυτό που ο Θεός επιθυμεί ή επιτρέπει, και σχετικά με γενικές και ειδικές προθέσεις.

Τώρα, αφού δεν γίνεται τίποτα που να μην είναι τακτικό, μπορούμε να πούμε ότι τα θαύματα είναι εφικτά μέσα στην τάξη των φυσικών διαδικασιών. Χρησιμοποιούμε τον όρο «φυσικές» για αυτές τις διαδικασίες επειδή συμμορφώνονται με ορισμένους δευτερεύοντες κανόνες οι οποίοι έχουν να κάνουν με τη φύση των πραγμάτων. Διότι μπορεί να ειπωθεί ότι αυτή η φύση είναι μόνο μια συνήθεια του Θεού, η οποία θα μπορούσε να αλλάξει με αφορμή έναν ισχυρότερο λόγο από εκείνον που τον υποκίνησε να χρησιμοποιήσει αυτούς τους κανόνες.

Όσον αφορά τις γενικές και ειδικές προθέσεις, σύμφωνα με τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε το θέμα, μπορούμε να πούμε, αφενός, ότι όλα είναι σύμφωνα με την πιο γενική του πρόθεση, ή με εκείνη που ανταποκρίνεται καλύτερα στην τελειότερη σειρά που έχει επιλέξει· αφετέρου, ωστόσο, είναι επίσης δυνατό να πούμε ότι ο Θεός μπορεί να έχει συγκεκριμένες προθέσεις οι οποίες αποτελούν εξαιρέσεις από τους προαναφερθέντες δευτερεύοντες κανόνες. Από τους νόμους του Θεού, όμως, ο πιο καθολικός, δηλαδή αυτός που κυβερνά ολόκληρη την πορεία του σύμπαντος, είναι χωρίς εξαιρέσεις.

Είναι δυνατόν να πούμε ότι ο Θεός επιθυμεί οτιδήποτε είναι αντικείμενο της ιδιαίτερης πρόθεσής του. Όταν όμως εξετάζουμε τα αντικείμενα των γενικών του προθέσεων, όπως είναι οι τρόποι δράσης των δημιουργημένων πραγμάτων, και ιδιαίτερα των λογικών πλασμάτων με τα οποία ο Θεός επιθυμεί να συνεργαστεί, πρέπει να κάνουμε μια διάκριση· γιατί αν η πράξη είναι καλή από μόνη της, μπορούμε να πούμε ότι ο Θεός την επιθυμεί, και μερικές φορές την προστάζει, ακόμα κι αν αυτή η πράξη δεν συμβεί.

Αλλά αν η πράξη είναι κακή από μόνη της, και γίνεται καλή μόνο τυχαία μέσα από την πορεία των γεγονότων, και ιδιαίτερα αφού η παίδευση και η ικανοποίηση έχουν διορθώσει την κακοήθειά της, και έχουν ανταμείψει τον πάσχοντα από κακία με το παραπάνω και με τέτοιο τρόπο ώστε περισσότερη τελειότητα να προκύψει σε ολόκληρη την πορεία των περιστάσεων από ό, τι θα είχε προκύψει αν δεν είχε συμβεί αυτό το κακό,-  αν όλα αυτά συμβούν, πρέπει να πούμε ότι ο Θεός επιτρέπει το κακό, όχι όμως ότι το επιθυμεί, έχοντας συνεργαστεί με τους νόμους της φύσης που ο ίδιος καθιέρωσε. Ο Θεός ξέρει πώς να παράγει το μεγαλύτερο καλό από αυτούς τους νόμους.

VIII. Για να διακρίνουμε μεταξύ των δραστηριοτήτων του Θεού και των δραστηριοτήτων των δημιουργημάτων του, πρέπει να εξηγήσουμε την έννοια της ατομικής υπόστασης.

Είναι αρκετά δύσκολο να διακρίνουμε τις ενέργειες του Θεού από εκείνες των πλασμάτων του. Μερικοί νομίζουν ότι ο Θεός κάνει τα πάντα· άλλοι φαντάζονται ότι διατηρεί μόνο τη δύναμη που έχει δώσει στα δημιουργήματά του. Πόσο μπορούμε να πούμε ποια από αυτές τις απόψεις είναι σωστή;

Πρώτον, δεδομένου ότι η ενεργητικότητα και η παθητικότητα αφορούν κυρίως μεμονωμένες υποστάσεις, θα πρέπει να εξηγηθεί τι είναι μια τέτοια υπόσταση.  Είναι πράγματι αλήθεια ότι όταν πολλά κατηγορήματα είναι χαρακτηριστικά ενός μόνο υποκειμένου, και αυτό το υποκείμενο δεν είναι χαρακτηριστικό ενός άλλου, μιλάμε για αυτό ως ατομική ουσία ή υπόσταση, αλλά αυτό δεν αρκεί, και μια τέτοια εξήγηση είναι απλώς ονομαστική. Πρέπει, επομένως, να αναρωτηθούμε τι σημαίνει στην πραγματικότητα να είναι κάτι χαρακτηριστικό ενός συγκεκριμένου υποκειμένου.

Τώρα, είναι φανερό ότι κάθε αληθινό κατηγόρημα έχει κάποια βάση στη φύση των πραγμάτων, και πως ακόμη και όταν μια πρόταση δεν είναι ταυτόσημη, δηλαδή, όταν το κατηγόρημα δεν περιέχεται ρητά στο υποκείμενο, εξακολουθεί να είναι απαραίτητο να περιέχεται ουσιαστικά σε αυτό, και αυτό είναι που οι φιλόσοφοι αποκαλούν «κατ'ουσία,»  λέγοντας έτσι ότι το κατηγόρημα είναι το υποκείμενο. Έτσι, το περιεχόμενο του υποκειμένου πρέπει πάντα να περιλαμβάνει εκείνο του κατηγορήματος με τέτοιο τρόπο ώστε αν κάποιος κατανοεί τέλεια την έννοια του υποκειμένου, θα καταλάβει ότι το κατηγόρημα σχετίζεται επίσης με αυτό.

Με αυτό δεδομένο, μπορούμε να πούμε ότι αυτή είναι η φύση μιας μεμονωμένης υπόστασης ή ενός πλήρους όντος, δηλαδή, να παρέχει μια έννοια τόσο πλήρη ώστε αυτή η έννοια να είναι επαρκής για την κατανόηση της υπόστασης ή του όντος, και για την επαγωγήόλων των κατηγορημάτων των οποίων η υπόσταση είναι ή μπορεί να γίνει το υποκείμενο. Έτσι, η ιδιότητα του βασιλιά, την οποία είχε, για παράδειγμα, ο Μέγας Αλέξανδρος, μια αφαίρεση από το υποκείμενο, δεν είναι επαρκώς καθορισμένη για να αποτελέσει ένα άτομο, και δεν περιέχει τις άλλες ιδιότητες του ίδιου υποκειμένου, ούτε όλα όσα περιλαμβάνει η ιδέα αυτού του βασιλιά.

Ο Θεός, όμως, βλέποντας την ατομική έννοια, ή μοναδικότητα, του Αλεξάνδρου, βλέπει εκεί ταυτόχρονα τη βάση και τον λόγο όλων των κατηγορημάτων που μπορούν αληθινά να ειπωθούν σχετικά με αυτόν·για παράδειγμα, ότι θα νικούσε τον Δαρείο και τον Πώρο, μέχρι του σημείου να γνωρίζει εκ των προτέρων (και όχι εκ πείρας) αν ο Αλέξανδρος θα πέθαινε από φυσικό θάνατο ή από δηλητήριο, γεγονότα που μπορούμε να μάθουμε μόνο μέσω της ιστορίας. Όταν εξετάζουμε προσεκτικά τη σύνδεση των πραγμάτων, βλέπουμε επίσης τη δυνατότητα να πούμε ότι υπήρχαν πάντα στην ψυχή του Αλεξάνδρου τα σημεία και οι αποδείξεις όλων όσων θα του συνέβαιναν, καθώς και ίχνη ακόμη όλων όσων συμβαίνουν στο σύμπαν, αν και μόνο ο Θεός θα μπορούσε να τα αναγνωρίσει όλα.

IX. Κάθε μεμονωμένη υπόσταση εκφράζει ολόκληρο το σύμπαν με τον δικό της τρόπο, και στην πλήρη έννοιά της περιλαμβάνονται όλες οι εμπειρίες της, μαζί με όλες τις αναμενόμενες συνθήκες και ολόκληρη την ακολουθία των εξωτερικών γεγονότων.

Από αυτές τις σκέψεις προκύπτουν αρκετά αξιοσημείωτα παράδοξα·μεταξύ άλλων ότι δεν γίνεται δύο υποστάσεις να είναι ακριβώς όμοιες και  να διαφέρουν μόνο αριθμητικά, και ότι αυτό που λέει ο Άγιος Θωμάς σχετικά με τους αγγέλους και τις  διάνοιες (ότι κάθε άτομο είναι μοναδικό) ισχύει για όλες τις υποστάσεις, υπό την προϋπόθεση ότι η συγκεκριμένη διαφορά νοείται όπως οι γεωμέτρες την κατανοούν στην περίπτωση των αριθμών·ότι, δηλαδή, μια υπόσταση μπορεί να εμφανιστεί μόνο μέσω  της δημιουργίας, και να χαθεί μόνο μέσω της καταστροφής· ότι δεν μπορεί να χωριστεί στα δύο, ούτε μπορεί να δημιουργηθεί από δύο άλλες υποστάσεις, και ότι έτσι ο αριθμός των υποστάσεων ούτε αυξάνεται ούτε μειώνεται με φυσικά μέσα, αν και συχνά οι υποστάσεις μεταμορφώνονται.

Επιπλέον, κάθε υπόσταση είναι σαν ένας ολόκληρος κόσμος και σαν ένας καθρέφτης του Θεού, ή ακόμη και ολόκληρου του κόσμου που απεικονίζει η καθεμία με τον δικό της τρόπο· όπως σχεδόν και μια πόλη αντιπροσωπεύεται ποικιλοτρόπως ανάλογα με την διαφορετική προοπτική εκείνου που την παρατηρεί. Έτσι, το σύμπαν πολλαπλασιάζεται κατά κάποιο τρόπο τόσες φορές όσες και οι υποστάσεις που υπάρχουν, και η δόξα του Θεού πολλαπλασιάζεται με τον ίδιο τρόπο με τις τόσες διαφορετικές αναπαραστάσεις των έργων του.

Μπορούμε πράγματι να πούμε ότι κάθε υπόσταση φέρει κατά κάποιο τρόπο τον χαρακτήρα της άπειρης σοφίας και παντοδυναμίας του Θεού, και τον μιμείται όσο μπορεί·διότι εκφράζει,  αν και συγκεχυμένα, όλα όσα συμβαίνουν στο σύμπαν, στο παρελθόν, παρόν και μέλλον, έχοντας έτσι μια ορισμένη ομοιότητα με μια άπειρη αντίληψη ή δύναμη γνώσης. Και αφού όλες οι άλλες υποστάσεις εκφράζουν αυτήν τη συγκεκριμένη υπόσταση, και προσαρμόζονται σε αυτήν, μπορούμε να πούμε ότι αυτή η ουσία ή υπόσταση ασκεί τη δύναμή της πάνω σε όλες τις άλλες, μιμούμενη την παντοδυναμία του δημιουργού.

X. Ηπίστη σε θεμελιώδεις μορφές έχει μια ορισμένη βάση στην πραγματικότητα, αλλά αυτές οι μορφές δεν επιφέρουν αλλαγές στα φαινόμενα, και δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται για την εξήγηση συγκεκριμένων γεγονότων.

Φαίνεται ότι οι αρχαίοι, ικανοί άνθρωποι, που ήταν συνηθισμένοι σε βαθιούς στοχασμούς, δίδασκαν θεολογία και φιλοσοφία για αρκετούς αιώνες, και μερικοί από αυτούς, πουμας προτείνονται λόγω της ευσέβειάς τους, είχαν κάποια γνώση αυτών που μόλις είπαμε (σχετικά με τις ουσίες ή υποστάσεις), και  γι'αυτό εισήγαγαν και διατήρησαν τις θεμελιώδεις μορφές, που τόσο πολύ επικρίνονται σήμερα. Αλλά δεν ήταν τόσο μακριά από την αλήθεια, ούτε τόσο επιρρεπείς στη γελοιοποίηση, όσο φαντάζεται η γενιά των νέων φιλοσόφων μας. Παραδέχομαι, ωστόσο, ότι η εξέταση αυτών των μορφών δεν έχει καμία χρησιμότητα στις λεπτομέρειες της φυσικής, και δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται στην εξήγηση συγκεκριμένων φαινομένων.

Σχετικά με αυτό το τελευταίο σημείο, έφταιγαν οι σχολαστικοί φιλόσοφοι και όσοι ακολούθησαν το παράδειγμά τους, νομίζοντας ότι είχαν δώσει την αιτία για τις ιδιότητες ενός σώματος αναφέροντας τις μορφές και τις ιδιότητές του, χωρίς να μπουν στον κόπο να εξετάσουν τον τρόπο λειτουργίας του.  Σάμπως και θα έπρεπε να αρκεστεί κανείς στο να πει ότι ένα ρολόι είχε μια ορισμένη «ποσότητα ρολογιού» που προερχόταν από τη μορφή του, και δεν έπρεπε να διερευνήσει τι συνιστούσε αυτό το ρολόι. Αυτό ίσως είναι αρκετό για τον άνθρωπο που το αγοράζει, υπό την προϋπόθεση ότι θα παραδώσει τη φροντίδα του σε κάποιον άλλο.

Το γεγονός όμως ότι υπήρξε αυτή η παρανόηση και κακή χρήση των θεμελιωδών μορφών, δεν πρέπει να  μας κάνει να απορρίψουμε κάτι του οποίου η αναγνώριση είναι τόσο απαραίτητη στη μεταφυσική. Επειδή χωρίς αυτές τις μορφές δεν θα μπορέσουμε, πιστεύω, να γνωρίσουμε τις υπέρτατες αρχές, ούτε να ανυψώσουμε το νου μας στη γνώση της άυλης φύσης και των θαυμάτων του Θεού.

Ωστόσο, καθώς ο γεωμέτρης δεν χρειάζεται να επιβαρύνει το μυαλό του με τον περίφημο γρίφο της σύνθεσης του συνεχούς,[1]και όπως κανένας ηθικολόγος, και ακόμη λιγότερο ένας νομικός ή ένας πολιτικός, δεν έχουν ανάγκη να προβληματιστούν με τις μεγάλες δυσκολίες που προκύπτουν στη συμφιλίωση της ελεύθερης βούλησης με την προνοητική δραστηριότητα του Θεού, (αφού ο γεωμέτρης είναι σε θέση να κάνει  όλες τις επιδείξεις του, και ο πολιτικός μπορεί να ολοκληρώσει όλες τις συζητήσεις του, χωρίς να υπεισέλθουν σε τέτοιες συζητήσεις, που είναι τόσο απαραίτητες και σημαντικές στη φιλοσοφία και στη θεολογία), έτσι με τον ίδιο τρόπο ο φυσικός μπορεί να εξηγήσει τα πειράματά του, χρησιμοποιώντας τώρα απλούστερα, έτοιμα, πειράματα, ή αξιοποιώντας γεωμετρικές και μηχανικές επιδείξεις χωρίς καμία ανάγκη επίκλησης των γενικών σκέψεων που ανήκουν στη μεταφυσική σφαίρα. 

Και αν ο φυσικός χρησιμοποιεί τη συνεργασία του Θεού, ή ίσως της ψυχής, ή κάποιας εμψυχωτικής δύναμης, ή κάτι άλλο παρόμοιας φύσης, βγαίνει από το δρόμο του όσο και εκείνος ο άνθρωπος που, όταν αντιμετωπίζει ένα σημαντικό πρακτικό ζήτημα, θα ήθελε να εισέλθει σε βαθιές επιχειρηματολογίες σχετικά με τη φύση του πεπρωμένου και της ελευθερίας μας. Αυτό είναι ένα σφάλμα που οι άνθρωποι αρκετά συχνά διαπράττουν χωρίς να το συνειδητοποιούν όταν επιβαρύνουν το  μυαλό τους με σκέψεις σχετικά με τη μοίρα, και έτσι αρκετές φορές μάλιστα απομακρύνονται από ένα σωστό συμπέρασμα ή πρόβλεψη.

XI. Οι απόψεις των θεολόγων και των σχολαστικών φιλοσόφων δεν πρέπει να περιφρονούνται εντελώς.

Ξέρω ότι προβαίνω σε ένα μεγάλο παράδοξο προσποιούμενος ότι αναβιώνω κατά κάποιο τρόπο την αρχαία φιλοσοφία, και ότι ανακαλώ εκ των υστέρων τις θεμελιώδεις μορφές, οι οποίες σχεδόν εξορίστηκαν από τη σύγχρονη σκέψη μας. Αλλά ίσως δεν θα καταδικαστώ ελαφρά τη καρδία όταν γίνει γνωστό ότι έχω από καιρό διαλογιστεί πάνω στη σύγχρονη φιλοσοφία, και ότι έχω αφιερώσει πολύ χρόνο σε πειράματα φυσικής και στις επιδείξεις της γεωμετρίας και ότι, επίσης, για πολύ καιρό ήμουν πεπεισμένος για την αβασιμότητα αυτών των «οντοτήτων,» τις οποίες, ωστόσο,  αναγκάστηκα να θεωρήσω ξανά παρά τη θέλησή μου.

Οι πολλές έρευνες που διεξήγαγα με ανάγκασαν να αναγνωρίσω ότι οι σύγχρονοί μας δεν δικαιώνουν επαρκώς τον άγιο Θωμά και τους άλλους  μεγάλους άνδρες εκείνης της περιόδου, και ότι υπάρχει στις θεωρίες  των σχολαστικών φιλοσόφων και θεολόγων πολύ μεγαλύτερη σταθερότητα από ό,τι φανταζόμαστε, υπό την προϋπόθεση ότι αυτές οι θεωρίες χρησιμοποιούνται στο πλαίσιό τους.  Είμαι πεπεισμένος ότι αν κάποιος προσεκτικός και  στοχαστικός νους έμπαινε στον κόπο να  διευκρινίσει και να κατευθύνει τις σκέψεις του με τον τρόπο των αναλυτικών γεωμετρών, θα έβρισκε ένα μεγάλο θησαυρό από πολύ σημαντικές αλήθειες, πλήρως αποδείξιμες.

XII. Hέννοιατης επέκτασης ενός σώματος[2]είναι κατά κάποιο τρόπο φανταστική, και δεν αποτελεί την ουσία του σώματος.

Αλλά για να επιστρέψω στην αρχή της συζήτησής μας, πιστεύω ότι αυτός που θα στοχαστεί πάνω στη φύση  της ουσίας ή υπόστασης, όπως την εξήγησα παραπάνω, θα διαπιστώσει ότι  ολόκληρη η φύση των σωμάτων δεν εξαντλείται με την επέκτασή τους, δηλαδή με το μέγεθος, το σχήμα,  και την κίνησή τους, αλλά ότι πρέπει να αναγνωρίσουμε κάτι που αντιστοιχεί στην ψυχή.  Αυτό είναι κάτι που συνήθως ονομάζεται θεμελιώδης μορφή, αν και αυτές οι μορφές δεν επιφέρουν καμία αλλαγή στα φαινόμενα, όπως και οι ψυχές  των θηρίων, δηλαδή αν έχουν ψυχές. 

Είναι ακόμη δυνατό να δείξουμε ότι οι ιδέες του μεγέθους, του σχήματος, και της κίνησης δεν είναι τόσο διακριτές όσο φανταζόμαστε, και ότι αντιπροσωπεύουν κάτι φανταστικό σε σχέση με τις αντιλήψεις μας, όπως κάνουν, αν και σε  μεγαλύτερο βαθμό, οι ιδέες του χρώματος, της θερμότητας, και των άλλων παρόμοιων ιδιοτήτων, σε σχέση με τις οποίες μπορεί να αμφιβάλλουμε αν βρίσκονται πραγματικά στη φύση των πραγμάτων έξω από εμάς. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο αυτές οι τελευταίες ιδιότητες δεν είναι σε θέση να αποτελέσουν «ουσία,» και αν δεν υπάρχουν άλλες αρχές ταυτότητας στα σώματα εκτός από αυτές που μόλις αναφέρθηκαν, ένα σώμα δεν θα μπορούσε να υπάρξει περισσότερο από μια στιγμή.

Οι ψυχές και οι θεμελιώδεις μορφές των υλικών σωμάτων είναι εντελώς διαφορετικές από τις νοήμονες ψυχές, που γνωρίζουν από μόνες τις πράξεις τους, και όχι μόνο δεν χάνονται με φυσικά μέσα, αλλά διατηρούν πάντα τη γνώση τού τι αυτές είναι·γεγονός που τις καθιστά επιδεκτικές στην παίδευση ή στην ανταμοιβή, και τις κάνει μέλη της δημοκρατίας του σύμπαντος, του οποίου μονάρχης είναι ο Θεός. Συνεπάγεται επομένως ότι όλα τα άλλα πλάσματα πρέπει να τις υπηρετούν, κάτι που θα εξετάσουμε εκτενώς αργότερα.

XIII. Καθώς η ατομική έννοια του κάθε υποκειμένου περιλαμβάνει εφάπαξ όλα όσα μπορούν ποτέ να του συμβούν, σε αυτό μπορούν να βρεθούν, εξορισμού, τα αποδεικτικά στοιχεία ή οι λόγοι για την πραγματικότητα κάθε γεγονότος, και γιατί το ένα γεγονός συνέβη νωρίτερα από το άλλο. Αλλά αυτά τα γεγονότα, όσο σίγουρα κι αν είναι, είναι ενδεχόμενα, καθώς βασίζονται στην ελεύθερη επιλογή του Θεού και των πλασμάτων του. Είναι αλήθεια ότι οι επιλογές μας έχουν πάντα τους λόγους τους, αλλά κλίνουμε τελικά προς τις επιλογές που δεν έχουν τον καταναγκασμό της ανάγκης.

Αλλά πριν προχωρήσουμε περαιτέρω, είναι απαραίτητο να αντιμετωπίσουμε μια δυσκολία που μπορεί να προκύψει σχετικά με τις αρχές που έχουμε εκθέσει προηγουμένως. Είπαμε ότι η έννοια της ατομικής υπόστασης περιλαμβάνει εφάπαξ όλα όσα μπορούν ποτέ να συμβούν σε αυτήν, και ότι εξετάζοντας αυτή την έννοια θα είναι κανείς σε θέση να δει όλα όσα μπορούν πραγματικά να ειπωθούν σχετικά με το άτομο, ακριβώς όπως είμαστε σε θέση να δούμε στη φύση ενός κύκλου όλες τις ιδιότητες που μπορούν να προκύψουν από αυτόν.

Δεν φαίνεται όμως ότι με αυτόν τον τρόπο η διαφορά μεταξύ ενδεχόμενων και αναγκαίων αληθειών θα καταστραφεί, ότι δεν θα υπάρχει χώρος για την ανθρώπινη ελευθερία, και ότι ένας απόλυτος θάνατος θα κυριαρχήσει τόσο σε όλες τις πράξεις μας όσο και σε όλα τα υπόλοιπα γεγονότα του κόσμου; Σε αυτό απαντώ ότι πρέπει να γίνει διάκριση μεταξύ αυτού που είναι  βέβαιο, και εκείνου που είναι αναγκαίο. Όλοι παραδέχονται ότι τα μελλοντικά απρόοπτα είναι εξασφαλισμένα, αφού ο Θεός τα προβλέπει, αλλά δεν λέμε εξαιτίας αυτού ότι είναι απαραίτητα. Αλλά αν κάποιο συμπέρασμα μπορεί να συναχθεί αδιαμφισβήτητα από κάποιο ορισμό ή έννοια, είναι απαραίτητο.

Παρότι υποστηρίξαμε ότι όλα όσα πρόκειται να συμβούν σε οποιονδήποτε περιλαμβάνονται ήδη ουσιαστικά στη φύση ή έννοιά του, όπως όλες οι ιδιότητες ενός κύκλου περιέχονται στον ορισμό του, η δυσκολία παραμένει. Επαυτού λέω ότι η σύνδεση ή αντιστοιχία είναι δύο ειδών.  Το πρώτο, απολύτως αναγκαίο, του οποίου το αντίθετο συνεπάγεται αντίφαση, εμφανίζεται στις αιώνιες αλήθειες, όπως οι αλήθειες της γεωμετρίας· το δεύτερο, είναι απαραίτητο μόνο εξ υποθέσεως, είναι τυχαίο, και από μόνο του ενδεχόμενο, αφού το αντίθετο δεν υπονοείται. Αυτό το τελευταίο είδος αντιστοιχίας δεν βασίζεται σε ιδέες εντελώς αγνές και στην καθαρή κατανόηση του Θεού, αλλά στους ελεύθερους νόμους του και στις διαδικασίες του σύμπαντος.

Ας δώσουμε ένα παράδειγμα. Δεδομένου ότι ο Ιούλιος Καίσαρας θα γινόταν αιώνιος δικτάτορας και κύριος της δημοκρατίας, και θα ανέτρεπε την ελευθερία της Ρώμης, αυτή η ενέργεια περιέχεται στην ιδέα του, γιατί έχουμε υποθέσει ότι είναι στη φύση της πλήρους έννοιας ενός υποκειμένου να περιλαμβάνει τα πάντα, έτσι ώστε το κατηγόρημα να μπορεί να συμπεριληφθεί στο υποκείμενο. Μπορούμε να πούμε ότι δεν είναι λόγω αυτής της έννοιας ή ιδέας που ο Ιούλιος Καίσαρας ήταν υποχρεωμένος να εκτελέσει αυτή την πράξη, αφού τον αφορά μόνο στο βαθμό που ο Θεός γνωρίζει τα πάντα. Αλλά θα επιμείνουμε στο επιχείρημα ότι η φύση ή η μορφή του ανταποκρίνεται σε αυτή την έννοια, και αφού ο Θεός του επέβαλε αυτή την προσωπικότητα, ήταν υποχρεωμένος να ζει με αυτήν.

Θα μπορούσα να αναφέρω επίσης την παρόμοια περίπτωση των μελλοντικών ενδεχόμενων,που δεν έχουν καμία πραγματικότητα εκτός από την κατανόηση και το θέλημα του Θεού, και ταοποία, επειδή ο Θεός τους έχει δώσει εκ των προτέρων αυτή τη μορφή, πρέπει να αντιστοιχούν σε αυτό το θέλημα. Προτιμώ όμως να ξεπεράσω μια δυσκολία παρά να τη δικαιολογήσω επικαλούμενος άλλες δυσκολίες, και αυτό που πρόκειται να πω θα χρησιμεύσει για να ξεκαθαρίσει τόσο τη μία όσο και την άλλη δυσκολία (σχετικά με το ενδεχόμενο και το αναγκαίο).

Εδώ είναι που πρέπει να εφαρμοστεί η διάκριση στο είδος της σχέσης, και λέω ότι αυτό που συμβαίνει σύμφωνα με αυτές τις εντολές του Θεού είναι βέβαιο, αλλά ότι δεν είναι επομένως απαραίτητο, και αν κάποιος έκανε το αντίθετο, δεν θα έκανε τίποτα αδύνατο από μόνο του, αν και είναι αδύνατο εξ υποθέσεως να συμβεί αυτό το αντίθετο. Γιατί αν κάποιος μπορούσε να πραγματοποιήσει μια πλήρη επίδειξη με την οποία θα αποδείκνυε αυτή τη σύνδεση του υποκειμένου, που είναι ο Καίσαρας, με το κατηγόρημα, που είναι το επιτυχημένο εγχείρημά του, θα μας έκανε να δούμε πραγματικά ότι η μελλοντική δικτατορία του Καίσαρα είχε τη βάση της στην ιδέα ή στη φύση του·  έτσι ώστε θα μπορούσε κάποιος να δει σε αυτό έναν λόγο για τον οποίο ο Καίσαρας αποφάσισε να διασχίσει τον Ρουβικώνα αντί να σταματήσει, και γιατί κέρδισε αντί να χάσει τη μάχη στα Φάρσαλα, και ότι ήταν λογικό και κατά συνέπεια βέβαιο ότι αυτό θα συνέβαινε, αλλά δεν θα αποδείκνυε ότι ήταν απαραίτητο από μόνο του, ούτε ότι το αντίθετο συνεπαγόταν αντίφαση,  σχεδόν με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο είναι λογικό και  βέβαιο ότι ο Θεός θα κάνει πάντα το καλύτερο, αν και αυτό που είναι λιγότερο τέλειο δεν υπονοείται με αυτόν τον τρόπο.

Διότι θα μπορούσε να διαπιστωθεί ότι η επίδειξη αυτού του κατηγορήματος, που ανήκει στον Καίσαρα, δεν είναι τόσο απόλυτη όσο οι αριθμοί ή η γεωμετρία, αλλά ότι αυτό το κατηγόρημα προϋποθέτει μια ακολουθία πραγμάτων που ο Θεός έχει δείξει με την ελεύθερη βούλησή του. Αυτή η ακολουθία βασίζεται στον πρώτο ελεύθερο νόμο του Θεού, το να κάνει πάντα αυτό που είναι το τελειότερο, και στο νόμο που ο Θεός έκανε μετά τον πρώτο, σχετικά με την ανθρώπινη φύση, ότι δηλαδή οι άνθρωποι πρέπει πάντα να κάνουν, αν και ελεύθερα, αυτό που φαίνεται να είναι το καλύτερο. 

Τώρα, κάθε αλήθεια που βασίζεται σε αυτό το είδος νόμου είναι ενδεχόμενη, αν και βέβαιη, γιατί οι νόμοι του Θεού δεν αλλάζουν τις δυνατότητες των πραγμάτων και, όπως έχω ήδη πει, αν και ο Θεός σίγουρα επιλέγει το καλύτερο, αυτό δεν εμποδίζει αυτό που είναι λιγότερο τέλειο να είναι δυνατό από μόνο του. Αν και δεν θα συμβεί ποτέ, δεν είναι η αδυνατότητά του, αλλά η ατέλειά του που τον κάνει να το απορρίψει. Αλλά δεν απαιτείται τίποτα του οποίου το αντίθετο είναι δυνατό.

Κάποιος θα είναι τότε σε θέση να ικανοποιήσει αυτού του είδους τις δυσκολίες, όσο μεγάλες και αν φαίνονται (και στην πραγματικότητα δεν ήταν λιγότερο απαιτητικές για όλους τους άλλους στοχαστές που ασχολήθηκαν στο παρελθόν με αυτό το θέμα), υπό την προϋπόθεση ότι θεωρεί ότι όλες οι ενδεχόμενες προτάσεις έχουν λόγους για τους οποίους είναι έτσι, και όχι διαφορετικά, ή ακόμη (που είναι το ίδιο πράγμα) ότι έχουν την απόδειξη της εκ των προτέρων αλήθειας τους, η οποία τις καθιστά βέβαιες, και η οποία δείχνει ότι η σύνδεση του υποκειμένου και του κατηγορήματος σε αυτές τις προτάσεις έχει τη βάση της στη φύση του ενός και του άλλου, αλλά πρέπει επιπλέον να θυμάται ότι τέτοιες ενδεχόμενες προτάσεις δεν έχουν τις αποδείξεις της αναγκαιότητας, αφού οι λόγοι τους βασίζονται μόνο πάνω στην αρχή της ενδεχομενικότητας ή της ύπαρξης των πραγμάτων, δηλαδή, πάνω σε αυτό που είναι, ή που φαίνεται να είναι, το καλύτερο ανάμεσα σε πολλά πράγματα εξίσου δυνατά. Οι αναγκαίες αλήθειες, από την άλλη πλευρά, βασίζονται στην αρχή της αντίφασης και στη δυνατότητα ή αδυναμία των ίδιων των ουσιών, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη εδώ η ελεύθερη βούληση του Θεού ή των πλασμάτων του.

XIV. Ο Θεός παράγει διαφορετικές ουσίες σύμφωνα με τις διαφορετικές απόψεις που έχει για τον κόσμο, και με την παρέμβαση του Θεού η κατάλληλη φύση κάθε ουσίας έχει ως αποτέλεσμα ότι αυτό που συμβαίνει στη μία αντιστοιχεί σε αυτό που συμβαίνει σε όλες τις άλλες, χωρίς, ωστόσο, να ενεργούν η μία πάνω στην άλλη άμεσα.

Αφού είδαμε, σε κάποιο βαθμό, σε τι συνίσταται η φύση των ουσιών ή υποστάσεων,[3]πρέπει να προσπαθήσουμε να εξηγήσουμε την εξάρτηση που έχουν η μία από την άλλη, και τις πράξεις και τα πάθη τους. Πρώτα απ'όλα, είναι ολοφάνερο ότι οι δημιουργημένες ουσίες εξαρτώνται από τον Θεό, ο οποίος τις συντηρεί και μπορεί να τις παράγει συνεχώς με ένα είδος εκπόρευσης, ακριβώς όπως εμείς παράγουμε τις σκέψεις μας, γιατί όταν ο Θεός κοιτάζει απ'όλες τις πλευρές το σύνολο των φαινομένων που θεωρεί καλό να παράγει για χάρη της εκδήλωσης της δόξας του, και όταν εξετάζει όλες τις πτυχές του κόσμου με όλους τους δυνατούς τρόπους, αφού δεν υπάρχει καμία σχέση που να ξεφεύγει από την παντογνωσία του, το αποτέλεσμα κάθε άποψης του σύμπαντος, όπως φαίνεται από διαφορετική θέση, είναι μια ουσία που εκφράζει το σύμπαν σύμφωνα με αυτή την άποψη, υπό την προϋπόθεση ότι ο Θεός κρίνει κατάλληλο να καταστήσει τη σκέψη του αποτελεσματική και να παράγει την ουσία.  Και αφού το όραμα του Θεού είναι πάντα αληθινό, οι αντιλήψεις μας είναι πάντα αληθινές, και αυτό που μας εξαπατά είναι οι κρίσεις μας, οι οποίες είναι δικές μας.

Τώρα, έχουμε ξαναπεί, και προκύπτει απ'ό,τι είπαμε μόλις πριν- ότι κάθε ουσία είναι ένας κόσμος από μόνη της, ανεξάρτητη από οτιδήποτε άλλο εκτός από  τον Θεό,- ότι όλα τα φαινόμενά μας, δηλαδή όλα τα πράγματα που μπορούν ποτέ να μας συμβούν, είναι μόνο συνέπειες της ύπαρξής μας. Αλλά καθώς τα φαινόμενα διατηρούν μια ορισμένη τάξη σύμφωνη με τη φύση μας, ή, για να το πούμε έτσι, με τον κόσμο που βρίσκεται μέσα μας (από όπου προκύπτει ότι μπορούμε, για τη ρύθμιση της συμπεριφοράς μας, να κάνουμε χρήσιμες παρατηρήσεις που δικαιολογούνται από την έκβαση των μελλοντικών φαινομένων), και καθώς είμαστε έτσι σε θέση συχνά να κρίνουμε το μέλλον από το παρελθόν χωρίς να εξαπατούμε τον εαυτό μας,  έχουμε επαρκείς λόγους να πούμε ότι αυτά τα φαινόμενα είναι αληθινά, και δεν θα μας ανατεθεί το καθήκον να ερευνήσουμε αν είναι έξω από εμάς, και αν τα αντιλαμβάνονται και οι άλλοι.

Ωστόσο, είναι πολύ αληθές ότι οι αντιλήψεις και οι εκφράσεις όλων των ουσιών αλληλοσχετίζονται, έτσι ώστε ο καθένας, ακολουθώντας ανεξάρτητα ορισμένους λόγους ή νόμους που έχει παρατηρήσει, συναντά άλλους που κάνουν το ίδιο, όπως όταν πολλοί έχουν συμφωνήσει να συναντηθούν σε ένα συγκεκριμένο μέρος μια καθορισμένη ημέρα είναι σε θέση να εκτελέσουν το σχέδιό τους, αν το επιθυμούν. Τώρα, παρόλο που όλοι εκφράζουμε τα ίδια φαινόμενα, αυτό δεν σημαίνει ότι οι εκφράσεις τους είναι ακριβώς οι ίδιες. Αρκεί να είναι αναλογικές. Όπως όταν πολλοί θεατές νομίζουν ότι βλέπουν το ίδιο πράγμα και συμφωνούν σε αυτό, αν και ο καθένας βλέπει ή μιλάει σύμφωνα με το μέτρο της όρασής του. Μόνο ο Θεός (από τον οποίο όλα τα άτομα προέρχονται συνεχώς, και ο οποίος βλέπει το σύμπαν όχι μόνο όπως τα άτομα το βλέπουν, αλλά και με έναν πολύ διαφορετικό τρόπο από αυτά) είναι η αιτία αυτής της αντιστοιχίας στα φαινόμενα των ατόμων, και φέρνει έτσι τα πράγματα ώστε αυτό που είναι ιδιαίτερο για κάποιον, να είναι επίσης κοινό σε όλους. Διαφορετικά δεν θα υπήρχε καμία σχέση.

Κατά κάποιο τρόπο, λοιπόν, θα μπορούσαμε να πούμε σωστά, αν και φαίνεται παράξενο, ότι μια συγκεκριμένη ουσία δεν δρα ποτέ πάνω σε μια άλλη συγκεκριμένη ουσία, ούτε υπόκειται στη δράση κάποιας άλλης ουσίας. Αυτό που συμβαίνει στον καθένα είναι μόνο η συνέπεια της πλήρους ιδέας ή έννοιας του, αφού αυτή η ιδέα περιλαμβάνει ήδη όλα τα κατηγορήματα, και εκφράζει ολόκληρο το σύμπαν. Στην πραγματικότητα, τίποτα δεν μπορεί να μας συμβεί εκτός από σκέψεις και αντιλήψεις, και όλες οι σκέψεις και οι αντιλήψεις μας δεν είναι παρά η συνέπεια, ενδεχόμενη είναι αλήθεια, των προηγούμενων σκέψεων και αντιλήψεών μας, με τέτοιο τρόπο ώστε αν ήμασταν σε θέση να εξετάσουμε άμεσα όλα όσα συμβαίνουν, ή μας φαίνονται αυτή τη στιγμή, θα μπορούσαμε να δούμε όλα όσα θα μας συμβούν, ή που θα εμφανιστούν ποτέ σε εμάς.

Αυτό το μέλλον δεν θα μας εγκαταλείψει, και σίγουρα θα μας εμφανιστεί ακόμα κι αν όλα όσα είναι έξω από εμάς καταστραφούν, παρότι τότε θα απέμενε μόνο ο εαυτός μας και ο Θεός. Επειδή, όμως, συνήθως αποδίδουμε σε άλλα πράγματα μια πράξη που ενεργεί πάνω μας, και η οποία μας κάνει να αντιλαμβανόμαστε τα πράγματα με έναν ορισμένο τρόπο, είναι απαραίτητο να εξετάσουμε τη βάση αυτής της κρίσης, και να ερευνήσουμε την αλήθεια σε αυτήν.

XV. Η δράση μιας πεπερασμένης ουσίας πάνω σε μια άλλη συνίσταται μόνο στην αύξηση των βαθμών έκφρασης της πρώτης σε συνδυασμό με τη μείωση εκείνης της δεύτερης, στο βαθμό που ο Θεός τις έχει διαμορφώσει εκ των προτέρων ώστε να ενεργούν η μία σύμφωνα με την άλλη.

Χωρίς να υπεισέλθουμε σε μια μακρά συζήτηση, αρκεί για να συμφιλιώσουμε τη γλώσσα της μεταφυσικής με εκείνη της πρακτικής ζωής να παρατηρήσουμε ότι κατά προτίμηση αποδίδουμε στον εαυτό μας, και με τη λογική, τα φαινόμενα που εκφράζουμε πιο τέλεια, και ότι αποδίδουμε σε άλλες ουσίες, ή υποστάσεις, εκείνα τα φαινόμενα που η καθεμία εκφράζει καλύτερα. Έτσι, μια ουσία, η οποία έχει άπειρη έκταση στο βαθμό που εκφράζει τα πάντα, περιορίζεται ανάλογα με τον περισσότερο ή λιγότερο τέλειο τρόπο έκφρασής της. Μπορούμε λοιπόν να συλλάβουμε τις ουσίες ως αλληλοεπιδρώσες, και ως εκ τούτου είμαστε σε θέση να πούμε ότι με αυτή την έννοια ενεργούν η μία πάνω στην άλλη, και ότι, τρόπον τινά, προσαρμόζονται η μία στην άλλη. Γιατί μπορεί μια μοναδική αλλαγή που αυξάνει την έκφραση της μιας ουσίας να μειώσει την έκφραση της άλλης.

Τώρα, η αρετή μιας συγκεκριμένης ουσίας είναι να εκφράζει καλά τη δόξα του Θεού, και όσο καλύτερα την εκφράζει, τόσο λιγότερο περιορίζεται. Τα πάντα όταν εκφράζουν την αρετή ή τη δύναμή τους, δηλαδή όταν ενεργούν, αλλάζουν προς το καλύτερο, και επεκτείνονται μόνο στο βαθμό που ενεργούν. Όταν λοιπόν συμβαίνει μια αλλαγή από την οποία επηρεάζονται πολλές ουσίες (στην πραγματικότητα κάθε αλλαγή τις επηρεάζει όλες) νομίζω ότι μπορούμε να πούμε ότι αυτές οι ουσίες, οι οποίες με αυτή την αλλαγή περνούν  αμέσως σε μεγαλύτερο βαθμό τελειότητας, ή σε μια πιο τέλεια έκφραση, ασκούν δύναμη και δρουν, ενώ εκείνες που περνούν σε μικρότερο βαθμό τελειότητας αποκαλύπτουν την αδυναμία τους και υποφέρουν. Πιστεύω επίσης ότι κάθε δραστηριότητα μιας ουσίας, ή υπόστασης, που διαθέτει αντίληψη συνεπάγεται κάποια ευχαρίστηση, και το κάθε πάθος κάποιο πόνο, εκτός τού ότι μπορεί κάλλιστα να συμβεί ένα παρόν πλεονέκτημα να καταστραφεί τελικά από ένα μεγαλύτερο κακό, από όπου προκύπτει ότι κάποιος μπορεί να αμαρτήσει ενεργώντας, ή ασκώντας τη δύναμή του, ή παίρνοντας ευχαρίστηση.

XVI. Η εξαιρετική παρέμβαση του Θεού δεν αποκλείεται από αυτό που εκφράζουν οι ιδιαίτερες ουσίες μας, επειδή η έκφρασή τους περιλαμβάνει τα πάντα. Μια τέτοια παρέμβαση, ωστόσο, υπερβαίνει τη δύναμη της φυσικής μας ύπαρξης ή της ξεχωριστής έκφρασής μας, επειδή αυτές είναι πεπερασμένες και ακολουθούν ορισμένους δευτερεύοντες κανόνες.

Μας μένει προς το παρόν μόνο να εξηγήσουμε πώς είναι δυνατόν ο Θεός να έχει επιρροή κατά καιρούς στους ανθρώπους ή σε άλλες υπάρξειςμε μια εξαιρετική ή θαυματουργική παρέμβαση, αφού φαίνεται ότι τίποτα δεν μπορεί να συμβεί που να είναι ασυνήθιστο ή υπερφυσικό, στο βαθμό που όλα τα γεγονότα που συμβαίνουν στις άλλες υπάρξεις είναι μόνο οι συνέπειες της φύσης τους. Πρέπει να θυμηθούμε τι ειπώθηκε παραπάνω σχετικά με τα θαύματα στο σύμπαν. Αυτά πάντα συμμορφώνονται με τον συμπαντικό νόμο της γενικής τάξης, αν και μπορεί να αντιβαίνουν στους δευτερεύοντες κανόνες, και δεδομένου ότι κάθε άτομο ή ύπαρξη είναι σαν ένας μικρός κόσμος που εκφράζει τον μεγάλο κόσμο, μπορούμε να πούμε ότι αυτή η εξαιρετική ενέργεια του Θεού πάνω σε αυτή την ύπαρξη είναι παρόλα αυτά θαυματουργή, αν και περιλαμβάνεται στη γενική τάξη του σύμπαντος, στο βαθμό που εκφράζεται από την ατομική έννοια αυτής της ύπαρξης. Γι'αυτό, αν κατανοήσουμε στις φύσεις μας όλα όσα αυτές εκφράζουν, τίποτα δεν είναι υπερφυσικό μέσα τους, επειδή προσεγγίζουν τα πάντα, ένα αποτέλεσμα που εκφράζει πάντα την αιτία του, και ο Θεός είναι η πραγματική αιτία των υποστάσεων.

Αλλά καθώς αυτό που εκφράζει τις φύσεις μας πιο τέλεια τις αφορά με έναν συγκεκριμένο τρόπο, αυτή είναι η ειδική δύναμή τους, και δεδομένου ότι είναι περιορισμένες, όπως μόλις εξήγησα, υπάρχουν πολλά πράγματα που ξεπερνούν τις δυνάμεις όλων των περιορισμένων φύσεων. Κατά συνέπεια, για να μιλήσω πιο καθαρά, λέω ότι τα θαύματα και οι έκτακτες επεμβάσεις του Θεού έχουν αυτή την ιδιαιτερότητα, ότι δεν μπορούν να προβλεφθούν από κανένα δημιουργημένο μυαλό, όσο φωτισμένο κι αν είναι. Αυτό συμβαίνει επειδή η ξεχωριστή κατανόηση της θεμελιώδους τάξης ξεπερνά όλες τις πεπερασμένες φύσεις, ενώ από την άλλη πλευρά, αυτό που ονομάζεται φυσικό εξαρτάται από λιγότερο θεμελιώδεις κανόνες, τους οποίους τα πλάσματα είναι σε θέση να κατανοήσουν.

Για να είναι λοιπόν τα λόγια μου τόσο κατανοητά όσο το νόημα που προσπαθώ να μεταδώσω, θα ήταν καλό να συνδέσω ορισμένες λέξεις με ορισμένες σημασίες. Μπορούμε να ονομάσουμε αυτό που περιλαμβάνει όλα όσα εκφράζουμε, και το οποίο εκφράζει την ένωσή μας με τον ίδιο τον Θεό, χωρίς να υπάρχει τίποτα πέρα από αυτό, την ουσία μας. Αλλά  αυτό που είναι περιορισμένο μέσα μας,  μπορεί να οριστεί ως η φύση μας  ή η δύναμή μας και, σύμφωνα με αυτή την ορολογία, αυτό που υπερβαίνει τη φύση όλων των δημιουργημένων υποστάσεων είναι υπερφυσικό.

XVII. Ένα παράδειγμα ενός δευτερεύοντος κανόνα στους νόμους της φύσης, που αποδεικνύει ότι ο Θεός διατηρεί πάντα την ίδια ποσότητα δύναμης αλλά όχι την ίδια ποσότητα κίνησης:- εναντίον των Καρτεσιανών και πολλών άλλων.

Έχω μιλήσει πολλές φορές για δευτερεύοντες κανόνες, ή για νόμους της φύσης, και φαίνεται ότι θα ήταν καλό να δώσω ένα παράδειγμα. Οι νέοι φιλόσοφοί μας είναι ομόφωνοι στην εφαρμογή αυτού του διάσημου νόμου, ότι ο Θεός διατηρεί πάντα την ίδια ποσότητα κίνησης στο σύμπαν. Στην πραγματικότητα είναι ένας πολύ αληθοφανής νόμος, και στο παρελθόν τον θεωρούσα αδιαμφισβήτητο. Αλλά από τότε έχω μάθει σε τι συνίσταται το σφάλμα του. Ο Καρτέσιος και πολλοί άλλοι έξυπνοι μαθηματικοί έχουν σκεφτεί ότι η ποσότητα της κίνησης,[4]δηλαδή η ταχύτητα πολλαπλασιασμένη με τη μάζα του κινούμενου σώματος, είναι ακριβώς ισοδύναμη με την κινούσα δύναμη, ή, για να μιλήσουμε με μαθηματικούς όρους, ότι η δύναμη μεταβάλλεται ως η ταχύτητα πολλαπλασιασμένη με τη μάζα. Τώρα, είναι λογικό να υποθέσουμε ότι η ίδια δύναμη διατηρείται πάντα στο σύμπαν. Έτσι επίσης, κοιτάζοντας τα φαινόμενα, θα δούμε εύκολα ότι μια μηχανική αέναη κίνηση είναι αδύνατη, επειδή η δύναμη σε μια τέτοια κίνηση, καθώς μειώνεται σταδιακά από την τριβή, και έτσι τελικά προορίζεται να δαπανηθεί εξ ολοκλήρου, θα έπρεπε αναγκαστικά να ανακτήσει τις απώλειές της, και κατά συνέπεια θα αυξανόταν από μόνη της, χωρίς καμία νέα ώθηση από έξω.  Βλέπουμε επιπλέον ότι η κίνηση ενός σώματος μειώνεται κατ'αναλογία καθώς μειώνεται η δύναμη, είτε σε ένα συνεχόμενο σώμα είτε στα ίδια του τα μέρη αν έχουν ξεχωριστή κίνηση.

Οι μαθηματικοί στους οποίους αναφέρθηκα πιστεύουν ότι αυτό που μπορεί να ειπωθεί για τη δύναμη, μπορεί να ειπωθεί για την ποσότητα της κίνησης. Για να δείξω, ωστόσο, τη διαφορά, κάνω δύο υποθέσεις: πρώτον, ότι ένα σώμα που πέφτει από ένα ορισμένο ύψος αποκτά μια δύναμη που του επιτρέπει να ανέβει ξανά στο ίδιο ύψος, υπό την προϋπόθεση ότι στρέφεται προς αυτή την κατεύθυνση, και εφόσον δεν υπάρχουν εμπόδια. Για παράδειγμα, ένα εκκρεμές θα ξανανέβει ακριβώς στο ύψος από το οποίο έχει πέσει, υπό την προϋπόθεση ότι η αντίσταση του αέρα και άλλων μικρών σωματιδίων δεν θα μειώσει την κεκτημένη δύναμή του.

Υποθέτω δεύτερον ότι θα χρειαστεί τόση δύναμη για να σηκωθεί ένα σώμα Απου ζυγίζει ένα κιλό στο ύψος CD,τέσσερα πόδια, όση και για να σηκωθεί ένα σώμα Βπου ζυγίζει τέσσερα κιλά στο ύψος EF,ένα πόδι. Αυτές οι δύο υποθέσεις γίνονται δεκτές από τους νέους φιλοσόφους μας. Είναι επομένως προφανές ότι το σώμα Απου πέφτει από το ύψος CD, αποκτά ακριβώς τόση δύναμη όση το σώμα Βπου πέφτει από το ύψος EF, διότι το σώμα Βστο F, έχοντας με την πρώτη υπόθεση επαρκή δύναμη για να επιστρέψει στο Ε, έχει και τη δύναμη να μεταφέρει ένα σώμα τεσσάρων κιλών σε απόσταση ενός ποδιού, ΕF.Και ομοίως, το σώμα Αστο D, έχοντας τη δύναμη να επιστρέψει στο C, έχει επίσης τη δύναμη που απαιτείται για να μεταφέρει ένα σώμα που ζυγίζει ένα κιλό, το δικό του βάρος, πίσω στο C, μια απόσταση τεσσάρων ποδιών.

Τώρα, με τη δεύτερη υπόθεση, η δύναμη αυτών των δύο σωμάτων είναι ίση. Ας δούμε όμως αν η ποσότητα της κίνησης είναι η ίδια σε κάθε περίπτωση. Εδώ θα εκπλαγούμε αν βρούμε μια πολύ μεγάλη διαφορά, γιατί έχει αποδειχθεί από τον Γαλιλαίο ότι η ταχύτητα που αποκτάται από την πτώση από το ύψος CDείναι  διπλάσια από την ταχύτητα που αποκτάται από την πτώση από το ύψος EF,αν και το πρώτο ύψος είναι τέσσερις φορές μεγαλύτερο από το δεύτερο. Πολλαπλασιάζοντας λοιπόν τη μάζα του σώματος Α, η οποία είναι 1 μονάδα, με την ταχύτητά του, η οποία είναι 2 μονάδες, το γινόμενο ή η ποσότητα κίνησης θα  είναι 2 μονάδες, ενώ από την άλλη πλευρά, αν πολλαπλασιάσουμε τη μάζα του σώματος Β, η οποία είναι 4 μονάδες, με την ταχύτητά του, η οποία είναι 1 μονάδα, το γινόμενο ή η ποσότητα κίνησης θα είναι 4 μονάδες. Ως εκ τούτου, η ποσότητα  της κίνησης του σώματος Αστο σημείο Dείναι το ήμισυ της ποσότητας κίνησης του σώματος Βστο σημείο F, ωστόσο οι δυνάμεις τους είναι ίσες,και επομένως υπάρχει σημαντική διαφορά μεταξύ της ποσότητας κίνησης και της δύναμης.

Αυτό είναι που ξεκινήσαμε να δείξουμε. Βλέπουμε λοιπόν πώς μπορεί να εκτιμηθεί η δύναμη από την ποσότητα του αποτελέσματος που παράγει, για παράδειγμα από το ύψος στο οποίο μπορεί να ανυψωθεί ένα σώμα ορισμένου βάρους. Αυτό είναι ένα πολύ διαφορετικό πράγμα από την ταχύτητα που μπορεί να του μεταδοθεί, και για να αποδώσουμε διπλάσια ταχύτητα πρέπει να έχουμε διπλάσια δύναμη. Τίποτα δεν είναι απλούστερο από αυτή την απόδειξη, και ο Καρτέσιος έχει κάνει λάθος εδώ, μόνο και μόνο επειδή εμπιστεύτηκε πάρα πολύ τις σκέψεις του, πριν αυτές ωριμάσουν με σωστή περισυλλογή. Αλλά με εκπλήσσει το γεγονός ότι οι μαθητές του δεν παρατήρησαν αυτό το λάθος, και φοβάμαι ότι αρχίζουν σιγά- σιγά να μιμούνται ορισμένους περιπατητικούς φιλοσόφους τους οποίους γελοιοποιούν, και ότι συνηθίζουν να συμβουλεύονται περισσότερο τα βιβλία του δασκάλου τους, παρά τη λογική και τη φύση.

XVIII. Η διάκριση μεταξύ δύναμης και ποσότητας κίνησης είναι, μεταξύ άλλων, σημαντική, καθώς δείχνει ότι πρέπει να καταφύγουμε σε μεταφυσικές θεωρήσεις εκτός από τις συζητήσεις για την επέκταση των σωμάτων, αν θέλουμε να εξηγήσουμε τα φαινόμενα της ύλης.

Αυτή η θεώρηση της δύναμης, που διακρίνεται από την ποσότητα της κίνησης, είναι σημαντική, όχι μόνο στη φυσική και στη μηχανική για την εύρεση των πραγματικών νόμων της φύσης και των αρχών της κίνησης, και ακόμη και για τη διόρθωση πολλών πρακτικών λαθών που έχουν παρεισφρήσει στα γραπτά ορισμένων ικανών μαθηματικών, αλλά και στη μεταφυσική, για την καλύτερη κατανόηση των αρχών. Αυτό ισχύει επειδή η κίνηση, αν εξετάσουμε μόνο το ακριβές και τυπικό νόημά της, δηλαδή την αλλαγή του τόπου, δεν είναι κάτι εντελώς πραγματικό, και όταν πολλά σώματα αλλάζουν τις θέσεις τους αμοιβαία, δεν είναι δυνατόν να προσδιορίσουμε εξετάζοντας μόνο τα σώματα σε ποιο από αυτά πρέπει να αποδοθεί η κίνηση ή στάση, όπως θα μπορούσα να δείξω γεωμετρικά.

Αλλά η δύναμη, ή η άμεση αιτία αυτών των αλλαγών, είναι κάτι πιο πραγματικό, και υπάρχουν επαρκείς λόγοι για να την αποδώσουμε σε ένα σώμα και όχι σε ένα άλλο, και μόνο μέσω αυτής της τελευταίας έρευνας μπορούμε να καθορίσουμε σε ποιο σώμα πρέπει να αποδοθεί η κίνηση. Τώρα, η δύναμη είναι κάτι διαφορετικό από το μέγεθος, τη μορφή, ή την κίνηση, και μπορεί να φανεί από αυτή την άποψη ότι ολόκληρο το νόημα ενός σώματος δεν εξαντλείται στην επέκτασή του,[5]μαζί με τις όποιες τροποποιήσεις, όπως θεωρούν οι σύγχρονοί μας.

Είμαστε, επομένως, υποχρεωμένοι να αποκαταστήσουμε ορισμένες υποστάσεις ή μορφές που εκείνοι έχουν εξορίσει. Φαίνεται όλο και πιο καθαρά ότι αν και όλα τα συγκεκριμένα φαινόμενα της φύσης μπορούν να εξηγηθούν μαθηματικά ή μηχανικά από εκείνους που τα καταλαβαίνουν, εντούτοις, οι γενικές αρχές της υλικής φύσης, και ακόμη και της μηχανικής, είναι μεταφυσικές παρά γεωμετρικές, και ανήκουν μάλλον σε ορισμένες αδιαίρετες μορφές ή ουσίες ως αιτίες των φαινομένων,  παρά στη υλική μάζα ή στην επέκτασή της. Αυτός ο στοχασμός είναι ικανός να συμβιβάσει τη μηχανική φιλοσοφία των σύγχρονων με την περίσκεψη εκείνων των ευφυών και καλοπροαίρετων ανθρώπων που, με κάποια δικαιοσύνη, φοβούνται ότι απομακρυνόμαστε πολύ από τις άυλες υπάρξεις, και ότι έτσι προδικάζουμε την ευσέβεια.

XIX. Η χρησιμότητα των τελικών αιτιών στη φυσική.

Καθώς δεν επιθυμώ να κρίνω τους ανθρώπους που κάνουν λάθος, δεν κατηγορώ τους νέους φιλοσόφους μας που εξορίζουν τις τελικές αιτίες από τη φυσική, αλλά είμαι υποχρεωμένος να ομολογήσω ότι οι συνέπειες μιας τέτοιας αποβολής μού φαίνονται επικίνδυνες, ειδικά όταν συνδυαστούν με εκείνη τη θέση που αντέκρουσα στην αρχή αυτής της πραγματείας. Αυτή η θέση φαινόταν να φτάνει μέχρι το σημείο της απόρριψης των τελικών αιτιών εντελώς, σαν ο Θεός να μην πρότεινε κανένα τέλος και κανένα καλό στη δραστηριότητά του, ή σαν το καλό να μην ήταν το αντικείμενο της θέλησής του. Υποστηρίζω, αντίθετα, ότι είναι ακριβώς σε αυτό που πρέπει να αναζητηθεί η αρχή όλων των υπάρξεων και των νόμων της φύσης.  Ως εκ τούτου, ο Θεός προτείνει πάντα το καλύτερο και το τελειότερο.

Είμαι αρκετά πρόθυμος να παραδεχτώ ότι είμαστε επιρρεπείς σε σφάλματα όταν θέλουμε να καθορίσουμε τους σκοπούς ή τη βούληση του Θεού, αλλά αυτό συμβαίνει μόνο όταν προσπαθούμε να περιορίσουμε αυτούς τους σκοπούς σε κάποιο συγκεκριμένο σχέδιο, νομίζοντας ότι είχε υπόψη του μόνο ένα πράγμα, ενώ στην πραγματικότητα ο Θεός θεωρεί τα πάντα ταυτόχρονα. Όπως, για παράδειγμα, αν νομίζουμε ότι ο Θεός έφτιαξε τον κόσμο μόνο για μας, αυτό είναι ένα μεγάλο σφάλμα, αν και μπορεί να είναι αλήθεια ότι τον έχει φτιάξει εξ ολοκλήρου για μας, και ότι δεν υπάρχει τίποτα στο σύμπαν που να μην μας αφορά, και να μην άπτεται στην θεώρηση που ο Θεός έχει για μας, σύμφωνα με την αρχή που διατυπώθηκε παραπάνω.

Επομένως, όταν βλέπουμε κάποιο καλό αποτέλεσμα ή κάποια τελειότητα που συμβαίνει ή που προκύπτει από τα έργα του Θεού, είμαστε σε θέση να πούμε με βεβαιότητα ότι ο Θεός το είχε σκοπό, γιατί δεν κάνει τίποτα τυχαία, και δεν είναι σαν εμάς που μερικές φορές αποτυγχάνουμε να κάνουμε κάτι καλά. Οπότε, για να μην πέσουμε σε λάθος από αυτή την άποψη, όπως κάνουν, για παράδειγμα, οι άνθρωποι του κράτουςπου αξιώνουν υπερβολική προνοητικότητα στα σχέδια των πριγκίπων, ή όπως κάνουν οι σχολιαστές που αναζητούν υπερβολική ευρυμάθεια στους συγγραφείς τους, δεν θα πρέπει να δείξουμε υπερβολική περίσκεψη στην άπειρη σοφία του Θεού, και δεν υπάρχει θέμα στο οποίο θα πρέπει να φοβόμαστε το σφάλμα, αρκεί να περιοριζόμαστε σε επιβεβαιώσεις, και εφόσον αποφεύγουμε τις αρνητικές δηλώσεις που περιορίζουν τα σχέδια του Θεού.

Όλοι όσοι βλέπουν την αξιοθαύμαστη δομή των ζώων οδηγούνται να αναγνωρίσουν τη σοφία του δημιουργού του κόσμου, και συμβουλεύω εκείνους που έχουν οποιοδήποτε αίσθημα ευσέβειας και αληθινής φιλοσοφίας να κρατηθούν μακριά από τις εκφράσεις ορισμένων επιτηδευμένων μυαλών, οι οποίοι αντί να λένε ότι τα μάτια φτιάχτηκαν για να βλέπουν, λένε, για παράδειγμα, ότι βλέπουμε επειδή τυγχάνει να έχουμε μάτια.

Όταν κάποιος παίρνει στα σοβαρά τέτοιες απόψεις που παραδίδουν τα πάντα στην υλική αναγκαιότητα ή σε ένα είδος τύχης (αν και οποιαδήποτε εναλλακτική λύση θα έπρεπε να φαίνεται γελοία σε εκείνους που καταλαβαίνουν αυτό που εξηγήσαμε παραπάνω), είναι δύσκολο να αναγνωρίσει έναν ευφυή δημιουργό της φύσης. Το αποτέλεσμα πρέπει να αντιστοιχεί στην αιτία του, και πράγματι γίνεται περισσότερο γνωστό μέσω της αναγνώρισης της αιτίας του, έτσι ώστε είναι λογικό να εισαχθεί μια κυρίαρχη νοημοσύνη που να τακτοποιεί τα πράγματα, και σφάλει κάποιος ο οποίος, αντί για τη σοφία αυτού του κυρίαρχου όντος, χρησιμοποιεί μόνο τις ιδιότητες της ύλης για να εξηγήσει τα φαινόμενα.

Σάμπως και για να εξηγήσει ένας ιστορικός την κατάκτηση ενός σημαντικού τόπου από έναν πρίγκιπα, θα πρέπει να πει ότι αυτό επιτεύχθηκε επειδή τα σωματίδια της πυρίτιδας στο κανόνι, τα οποία τα άγγιξε μια σπίθα φωτιάς, επεκτάθηκαν με ταχύτητα ικανή να ωθήσει ένα σκληρό στερεό σώμα στα αντίπαλα τείχη, ενώ τα μικρά σωματίδια που αποτελούσαν τον ορειχάλκινο σωλήνα του κανονιού ήταν τόσο καλά συνδεδεμένα μεταξύ τους ώστε δεν διασκορπίστηκαν από την εκπυρσοκρότηση·σαν να έπρεπε ο ιστορικός να το εξηγήσει με αυτόν τον τρόπο, αντί να μας κάνει να δούμε πώς η προνοητικότητα του κατακτητή τον οδήγησε να επιλέξει τον χρόνο και τα κατάλληλα μέσα, και πώς η ικανότητά του ξεπέρασε όλα τα εμπόδια.

XX. Μια αξιοσημείωτη συζήτηση στον Φαίδωνα του Πλάτωνα εναντίον των φιλοσόφων που ήταν πολύ υλιστές.

Αυτό μου θυμίζει μια ωραία πραγματεία του Σωκράτη στον Φαίδωνα του Πλάτωνα, η οποία συμφωνεί απόλυτα με την άποψή μου για το θέμα αυτό, και φαίνεται να έχει ειπωθεί ρητά για τους υπερβολικά υλιστές φιλοσόφους μας. Αυτή η συμφωνία με οδήγησε στην επιθυμία να μεταφράσω αυτήν την πραγματεία, αν και είναι λίγο μακροσκελής. Ίσως αυτό το παράδειγμα να δώσει σε μερικούς από εμάς ένα κίνητρο να μοιραστούμε πολλές από τις άλλες όμορφες και ισορροπημένες σκέψεις που βρίσκονται στα γραπτά αυτού του διάσημου συγγραφέα.[6]

XXI. Αν οι μηχανικοί νόμοι εξαρτώνταν μόνο από τη γεωμετρία χωρίς μεταφυσικές επιρροές, τα φαινόμενα θα ήταν πολύ διαφορετικά από αυτό που είναι.

Τώρα, αφού η σοφία του Θεού πάντα αναγνωριζόταν στις λεπτομέρειες των μηχανικών δομών ορισμένων σωμάτων, θα πρέπει επίσης να φαίνεται στη γενική οικονομία του κόσμου και στη συγκρότηση των νόμων της φύσης. Αυτό είναι τόσο αληθινό,που ακόμη και στους νόμους της κίνησης γενικά τα σχέδια αυτής της σοφίας έχουν παρατηρηθεί. Γιατί αν τα σώματα ήταν μόνο επεκταμένες μάζες, και η κίνηση ήταν μόνο μια αλλαγή θέσης, και αν όλα έπρεπε και μπορούσαν να συναχθούν από γεωμετρική αναγκαιότητα μόνο από αυτούς τους δύο ορισμούς, θα συνεπαγόταν, όπως έχω δείξει αλλού, ότι το μικρότερο σώμα που θα ερχόταν σε επαφή με ένα πολύ μεγάλο σώμα σε ηρεμία θα του προσέδιδε τη δική του ταχύτητα, χωρίς ωστόσο να χάσει καθόλου από την ταχύτητα που είχε. Θα  έπρεπε επίσης να γίνει δεκτή μια σειρά άλλων κανόνων εντελώς αντίθετων για τη διαμόρφωση ενός συστήματος.  Αλλά οι νόμοι της θείας σοφίας για  τη διατήρηση πάντα της ίδιας  δύναμης και της ίδιας συνολικής κατεύθυνσης έχουν προβλέψει για τις δομές ενός συστήματος.

Βρίσκω πράγματι ότι πολλά από τα αποτελέσματα της φύσης μπορούν να εξηγηθούν με διπλό τρόπο, δηλαδή με την εξέταση των ποιητικών αιτίων, και πάλι ανεξάρτητα με την εξέταση των τελικών αιτίων.[7]Ένα παράδειγμα του τελευταίου είναι η νομοτέλεια του Θεού να εκτελεί πάντα το σχέδιό του με τον ευκολότερο και πιο αποφασιστικό τρόπο. Αυτό το έχω δείξει αλλού στην καταγραφή των κατοπτρικών και διοπτρικών νόμων, και θα μιλήσω εκτενέστερα γι'αυτό στη συνέχεια.

XXII. Συμφιλίωση των δύο μεθόδων εξήγησης, όπου η μία χρησιμοποιεί τα τελικά αίτια, και η άλλη τα ποιητικά αίτια, ικανοποιώντας έτσι τόσο εκείνους που εξηγούν τη φύση μηχανικά, όσο και εκείνους που καταφεύγουν σε άυλες φύσεις.

Αξίζει να μπούμε στον κόπο για να συμφιλιώσουμε εκείνους που θέλουν να εξηγήσουν μηχανικά το σχηματισμό του πρώτου ιστού ενός ζώου και όλη την αλληλεξάρτηση των τμημάτων, με εκείνους που εξηγούν την ίδια δομή αναφερόμενοι στις τελικές αιτίες. Και οι δύο εξηγήσεις είναι καλές. Και οι δύο είναι χρήσιμες όχι μόνο για τον θαυμασμό του έργου ενός μεγάλου τεχνίτη, αλλά και για την ανακάλυψη χρήσιμων γεγονότων στη φυσική και την ιατρική.

Και οι συγγραφείς που ακολουθούν αυτές τις διαφορετικές διαδρομές δεν πρέπει να μιλούν άσχημα ο ένας για τον άλλον. Γιατί βλέπω ότι εκείνοι που προσπαθούν να εξηγήσουν την ομορφιά με τη θεϊκή ανατομία, γελοιοποιούν εκείνους που φαντάζονται ότι η φαινομενικά τυχαία ροή ορισμένων υγρών είναι σε θέση να παράγει μια τόσο όμορφη ποικιλία, και τους θεωρούν υπερβολικά τολμηρούς και ασεβείς. Αυτοί οι τελευταίοι, αντίθετα, αντιμετωπίζουν τους πρώτους ως απλοϊκούς και δεισιδαίμονες, και τους συγκρίνουν με εκείνους τους αρχαίους που θεωρούσαν τους φυσικούς φιλοσόφους ασεβείς όταν υποστήριζαν ότι δεν ήταν ο Δίας που βροντούσε, αλλά κάποιο υλικό που βρίσκεται στα σύννεφα.

Το καλύτερο σχέδιο θα ήταν να ενώσουμε τους δύο τρόπους σκέψης. Για να χρησιμοποιήσουμε μια πρακτική σύγκριση, αναγνωρίζουμε και επαινούμε την ικανότητα ενός εργάτη όχι μόνο όταν δείχνουμε τι σχέδια είχε για την κατασκευή των μερών της μηχανής του, αλλά και όταν εξηγούμε τα όργανα που χρησιμοποίησε για την κατασκευή κάθε μέρους, πάνω απ'όλα αν αυτά τα όργανα είναι απλά και έξυπνα επινοημένα. Ο Θεός είναι επίσης ένας εργάτης αρκετά ικανός να παράγει μια μηχανή χίλιες φορές πιο έξυπνη από το σώμα μας, χρησιμοποιώντας μόνο ορισμένα αρκετά απλά υγρά, τα οποία έχουν συντεθεί σκόπιμα με τέτοιο τρόπο ώστε μόνο οι συνηθισμένοι νόμοι της φύσης να απαιτούνται για να τα αναπτύξουν έτσι ώστε να παράγουν ένα τόσο θαυμάσιο αποτέλεσμα. Αλλά είναι επίσης αλήθεια ότι αυτή η εξέλιξη δεν θα συνέβαινε αν ο Θεός δεν ήταν ο δημιουργός της φύσης.

Ωστόσο, θεωρώ ότι η μέθοδος των ποιητικών αιτίων, η οποία πηγαίνει πολύ βαθύτερα και είναι σε κάποιο βαθμό πιο άμεση,  είναι επίσης πιο δύσκολη όταν φτάνουμε σε λεπτομέρειες, και νομίζω ότι οι φιλόσοφοί μας εξακολουθούν πολύ συχνά να απέχουν πολύ από το να αξιοποιήσουν στο έπακρο αυτή τη μέθοδο. Η μέθοδος των τελικών αιτίων, ωστόσο, είναι ευκολότερη και μπορεί συχνά να χρησιμοποιηθεί για να ανακαλύψουμε σημαντικές και χρήσιμες αλήθειες, τις οποίες θα έπρεπε να αναζητούμε για μεγάλο χρονικό διάστημα αν περιοριζόμασταν σε εκείνη την άλλη πιο φυσική μέθοδο της οποίας η ανατομία είναι σε θέση να δώσει πολλά παραδείγματα.

Μου φαίνεται ότι ο Σνέλιους,[8]ο οποίος ήταν ο πρώτος που ανακάλυψε τους νόμους της διάθλασης, θα περίμενε πολύ καιρό να τους ανακαλύψει, αν ήθελε να αναζητήσει πρώτα πώς σχηματίστηκε το φως. Αλλά προφανώς ακολούθησε αυτή τη μέθοδο που χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι για την κατοπτρική, δηλαδή τη μέθοδο των τελικών αιτίων. Διότι, ενώ αναζητούσαν τον ευκολότερο τρόπο για να μεταφέρουν μια ακτίνα φωτός από ένα σημείο σε ένα άλλο σημείο με αντανάκλαση από ένα επίπεδο (υποθέτοντας ότι αυτός ήταν ο σχεδιασμός της φύσης) ανακάλυψαν την ισότητα των γωνιών πρόσπτωσης και ανάκλασης, όπως φαίνεται από μια μικρή πραγματεία  του Ηλιόδωρου από τη Λάρισα,[9]αλλά και αλλού.

Αυτή την αρχή ο Σνέλιους, πιστεύω, και στη συνέχεια ανεξάρτητα από αυτόν ο Φερμά,[10]εφάρμοσε με τον πιο έξυπνο τρόπο στη διάθλαση. Διότι, εφόσον οι ακτίνες, ενώ βρίσκονται στο ίδιο μέσο, διατηρούν πάντα την ίδια αναλογία ημιτόνων, η οποία με τη σειρά της αντιστοιχεί στην αντίσταση των μέσων, φαίνεται ότι ακολουθούν τον ευκολότερο δρόμο, ή τουλάχιστον εκείνον τον δρόμο που είναι ο καταλληλότερος για να περάσουν από ένα σημείο σε ένα μέσο, σε ένα άλλο σημείο σε κάποιο άλλο μέσο. Η απόδειξη αυτού του ίδιου θεωρήματος που έδωσε ο Καρτέσιος, χρησιμοποιώντας ποιητικά αίτια, είναι πολύ λιγότερο ικανοποιητική. Τουλάχιστον έχουμε λόγους να πιστεύουμε ότι δεν θα είχε βρει ποτέ την αρχή με αυτόν τον τρόπο, αν δεν είχε μάθει στην Ολλανδία για την ανακάλυψη του Σνέλιους.

XXIII. Επιστρέφοντας στις άυλες υποστάσεις, εξηγούμε πώς ο Θεός ενεργεί για την κατανόηση των πνευμάτων, και διερωτόμαστε αν κάποιος διατηρεί πάντα την ιδέα τού τι σκέφτεται.

Θεώρησα καλό να επιμείνω λίγο στα τελικά αίτια, στις άυλες φύσεις, και σε μια νοήμονη αιτία σε σχέση με τα υλικά σώματα, έτσι ώστε να δείξω τη χρήση αυτών των αντιλήψεων στη φυσική και στα μαθηματικά. Αυτό για  δύο λόγους·πρώτον, για να καθαριστεί η μηχανική φιλοσοφία από την ασέβεια που της αποδίδεται, και δεύτερον, για να ανυψωθεί σε ευγενέστερα επίπεδα η σκέψη των φιλοσόφων μας οι οποίοι τείνουν μόνο σε υλιστικές θεωρήσεις.

Τώρα, όμως, θα είναι καλό να επιστρέψουμε από τις άυλες υποστάσεις, ή ουσίες, στην εξέταση της άυλης φύσης, και ιδιαίτερα των πνευμάτων, και να μιλήσουμε για τις μεθόδους που χρησιμοποιεί ο Θεός για να διαφωτίσει τα πνεύματα, και για να ενεργήσει πάνω τους. Αν και δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι εδώ υπάρχουν ορισμένοι νόμοι της φύσης για τους οποίους μπορώ να μιλήσω εκτενέστερα αλλού, είναι αρκετό προς το παρόν να αγγίξουμε μερικές ιδέες, και να διερωτηθούμε αν βλέπουμε τα πάντα που υπάρχουν στον Θεό, και γιατί ο Θεός είναι το φως μας.

Πρώτα απ'όλα, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι η λανθασμένη χρήση ιδεών προκαλεί πολλά λάθη. Διότι όταν κάποιος επιχειρηματολογεί σε σχέση με οτιδήποτε, φαντάζεται ότι έχει μια ιδέα γι'αυτό, και αυτό είναι το θεμέλιο πάνω στο οποίο ορισμένοι φιλόσοφοι, αρχαίοι και σύγχρονοι, έχουν οικοδομήσει μια επίδειξη του Θεού που είναι εξαιρετικά ατελής. Πρέπει να ισχύει, λένε, ότι έχουμε μια ιδέα για τον Θεό, ή για ένα τέλειο ον, αφού τον σκεφτόμαστε, και ότι δεν θα μπορούσαμε να σκεφτόμαστε αν δεν είχαμε μια ιδέα. Τώρα, η ιδέα αυτού του όντος περιλαμβάνει όλες τις τελειότητες, και αφού η ύπαρξη είναι μία από αυτές τις τελειότητες, έπεται ότι ο Θεός υπάρχει. Αλλά απαντώ, εφόσον συχνά σκεφτόμαστε αδύνατες χίμαιρες, όπως για παράδειγμα σχετικά με τη μεγαλύτερη δυνατή ταχύτητα, ή τον μεγαλύτερο δυνατό αριθμό, ένας τέτοιος συλλογισμός δεν αρκεί.

Επομένως, με αυτή την έννοια μπορούμε να πούμε ότι υπάρχουν αληθινές και ψευδείς ιδέες,ανάλογα με το αν αυτό που αμφισβητείται είναι δυνατό ή όχι. Και όταν κάποιος είναι βέβαιος για τη δυνατότητα ενός πράγματος, τότε μπορεί να καυχηθεί ότι έχει μια ιδέα γι'αυτό το πράγμα. Επομένως, το προαναφερθέν επιχείρημα αποδεικνύει ότι ο Θεός υπάρχει, αν είναι δυνατόν να υπάρχει. Αυτό είναι στην πραγματικότητα ένα εξαιρετικό προνόμιο της θείας φύσης, να έχει ανάγκη μόνο μια δυνατότητα ή μια ουσία για να υπάρξει πραγματικά, και είναι ακριβώς αυτό που ονομάζεται αυθύπαρκτο.

XXIV. Τι είναι σαφής και ασαφής, διακριτή και συγκεχυμένη, επαρκής και ανεπαρκής, διαισθητική και υποτιθέμενη γνώση, και τι είναι ονομαστικός, πραγματικός, αιτιώδης και ουσιώδης ορισμός.

Για να κατανοήσουμε καλύτερα τη φύση των ιδεών, είναι απαραίτητο να θεωρήσουμε τα διάφορα είδη γνώσης. Όταν μπορούμε να ξεχωρίσουμε ένα πράγμα ανάμεσα σε άλλα, χωρίς όμως να μπορούμε να πούμε σε τι συνίστανται οι διαφορές ή τα χαρακτηριστικά του, η γνώση συγχέεται. Μερικές φορές μάλιστα μπορεί να γνωρίζουμε καθαρά, δηλαδή χωρίς να έχουμε την παραμικρή αμφιβολία, ότι ένα ποίημα ή μια εικόνα είναι ωραία ή όχι, επειδή υπάρχει μέσα της ένα «δεν ξέρω γιατί,» που μας ικανοποιεί ή μας εκπλήσσει. Αυτή η γνώση δεν είναι ακόμη διακριτή. Όταν είμαστε σε θέση να εξηγήσουμε τις ιδιαιτερότητες που έχει ένα πράγμα, τότε η γνώση γίνεται διακριτή. Αυτή είναι, για παράδειγμα, η γνώση ενός δοκιμαστή που διακρίνει τον αληθινό χρυσό από το νοθευμένο μέσω ορισμένων αποδείξεων ή χαρακτηριστικών που αποτελούν τον ορισμό του χρυσού.

Αλλά η διακριτή γνώση έχει διαβαθμίσεις, επειδή συνήθως οι έννοιες που εισέρχονται στους ορισμούς έχουν οι ίδιες ανάγκη ορισμού, και είναι γνωστές μόνο συγκεχυμένα. Όταν τελικά κάτι που εισέρχεται σε έναν ορισμό ή σε μια διακριτή γνώση είναι γνωστό σαφώς, μέχρι και τις πρωταρχικές έννοιες, τότε αυτή η γνώση ονομάζεται επαρκής. Όταν ο νους μας καταλαβαίνει αμέσως και ξεκάθαρα όλα τα πρωταρχικά συστατικά μιας έννοιας, τότε έχουμε διαισθητική γνώση. Αυτό είναι εξαιρετικά σπάνιο, καθώς το μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης γνώσης είναι συγκεχυμένο, ή απλά υποτίθεται.

Είναι επίσης καλό να διακρίνουμε τον ονομαστικό από τον πραγματικό ορισμό. Ονομάζω έναν ορισμό ονομαστικό όταν υπάρχει αμφιβολία για το αν είναι δυνατή μια ακριβής σύλληψή του·όπως, για παράδειγμα, όταν λέω ότι ένας ατέρμονος κοχλίας[11]είναι μια γραμμή στον τρισδιάστατο χώρο της οποίας τα μέρη είναι συμπίπτοντα ή μπορούν να τοποθετηθούν το ένα πάνω στο άλλο. Τώρα, αν και αυτή είναι μια από τις ιδιότητες ενός ατέρμονου κοχλία, αυτός που δεν ξέρει τι είναι ο ατέρμονος κοχλίας θα αμφιβάλει αν μια τέτοια γραμμή είναι δυνατή, επειδή οι άλλες γραμμές των οποίων τα άκρα συμπίπτουν (υπάρχουν μόνο δύο: η περιφέρεια ενός κύκλου και η ευθεία γραμμή) είναι επίπεδα σχήματα, δηλαδή μπορούν να περιγραφούν στο επίπεδο.

Αυτή η περίπτωση μας επιτρέπει να δούμε ότι οποιαδήποτε αμοιβαία ιδιότητα μπορεί να χρησιμεύσει ως ονομαστικός ορισμός, αλλά όταν η ιδιότητα μας κάνει να δούμε τη δυνατότητα ενός πράγματος, ο ορισμός γίνεται πραγματικός, και όσο κάποιος διαθέτει μόνο έναν ονομαστικό ορισμό, δεν μπορεί να είναι σίγουρος για τα συμπεράσματα που εξάγει, γιατί αν υπάρξει μια αντίφαση ή αδυναμία, θα μπορούσαν να εξαχθούν τα αντίθετα συμπεράσματα. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι αλήθειες δεν εξαρτώνται από ονόματα και δεν είναι αυθαίρετες, όπως πιστεύουν μερικοί από τους νέους φιλοσόφους μας .

Υπάρχει επίσης μια σημαντική διαφορά μεταξύ των πραγματικών ορισμών, γιατί όταν κάποια ιδιότητα αποδεικνύεται μόνο από την εμπειρία, όπως, για παράδειγμα, στον ορισμό του υδραργύρου, του οποίου τις ιδιότητες γνωρίζουμε επειδή ένα τέτοιο σώμα, το οποίο είναι ταυτόχρονα ένα εξαιρετικά βαρύ υγρό και αρκετά πτητικό, υπάρχει στην πραγματικότητα, ο ορισμός είναι απλώς πραγματικός, και τίποτα περισσότερο. Εάν, ωστόσο, η απόδειξη της ιδιότητας υπάρχει εξορισμού, ο ορισμός δεν είναι μόνο πραγματικός αλλά και αιτιώδης, όπως, για παράδειγμα, όταν περιέχει την πιθανή δημιουργία ενός πράγματος. Τέλος, όταν ο ορισμός, χωρίς να υποθέτει κάτι που να απαιτεί την εκ των προτέρων απόδειξη της ισχύος του, μεταφέρει την ανάλυση καθαρά στην πρωταρχική έννοια, ο ορισμός είναι τέλειος ή ουσιώδης.

XXV. Σε ποιες περιπτώσεις η γνώση προστίθεται στην απλή ενατένιση της ιδέας.

Είναιπροφανές ότι δεν έχουμε ιδέα για μια έννοια όταν αυτή είναι αδύνατη. Και στην περίπτωση όπου η γνώση, όταν έχουμε κάποια ιδέα για αυτήν, είναι μόνο υποτιθέμενη, δεν την συνειδητοποιούμε, επειδή μια τέτοια γνώση γίνεται αντιληπτή σαν μια έννοια εγγενώς αδύνατη. Και αν είναι  πράγματι δυνατή, δεν είναι αυτό το είδος γνώσης με το οποίο μαθαίνουμε τις ιδιότητές της. Για παράδειγμα, όταν σκεφτόμαστε τον αριθμό χίλια, ή ένα πολύγωνο με χίλιες πλευρές, συχνά το κάνουμε αυτό χωρίς να σκεφτόμαστε την ιδέα. Ακόμα κι αν πούμε ότι το χίλια είναι δέκα φορές το εκατό, τις περισσότερες φορές δεν μπαίνουμε στον κόπο να σκεφτούμε τι είναι το δέκα και το εκατό, γιατί υποθέτουμε ότι το ξέρουμε, και δεν θεωρούμε απαραίτητο να σταματήσουμε το συλλογισμό μας για να συλλάβουμε τις έννοιές τους.

Επομένως, μπορεί κάλλιστα να συμβεί, όπως συμβαίνει αρκετά συχνά, να κάνουμε λάθος σε σχέση με μια έννοια που υποθέτουμε ότι καταλαβαίνουμε, αν και είναι μια αδύνατη αλήθεια, ή τουλάχιστον ασυμβίβαστη με άλλες αλήθειες με τις οποίες τη συγκρίνουμε, και είτε κάνουμε λάθος είτε όχι, αυτός ο τρόπος με τον οποίο υποθέτουμε τη γνώση μας παραμένει ο ίδιος. Μόνο, λοιπόν, όταν η γνώση μας είναι σαφής σε σχέση με συγκεχυμένες έννοιες ή αντιλήψεις, και όταν είναι διαισθητική σε σχέση με εκείνες τις έννοιες που είναι διακριτές, βλέπουμε τη συνολική της ιδέα.

XXVI. Όλες οι ιδέες βρίσκονται μέσα μας. Hπλατωνική θεωρία της ανάμνησης, ή αναπόλησης.[12]

Για να δούμε καθαρά τι είναι μια ιδέα, πρέπει να προφυλαχθούμε από μια παρεξήγηση. Πολλοί θεωρούν την ιδέα ως τη μορφή ή τη διαφοροποίηση της σκέψης μας, και σύμφωνα με αυτή τη γνώμη έχουμε την ιδέα στο μυαλό μας, στο βαθμό που τη σκεφτόμαστε, και κάθε ξεχωριστή φορά που τη σκεφτόμαστε εκ νέου έχουμε μια άλλη ιδέα, αν και παρόμοια με την προηγούμενη. Μερικοί, ωστόσο, εκλαμβάνουν την ιδέα ως το άμεσο αντικείμενο της σκέψης, ή ως μια μόνιμη μορφή που παραμένει ακόμα και όταν δεν την σκεφτόμαστε πλέον.

Στην πραγματικότητα, η ψυχή μας έχει τη δύναμη να αντιπροσωπεύει στον εαυτό της οποιαδήποτε μορφή ή φύση, όποτε παρουσιάζεται η ευκαιρία να τη σκεφτεί, και νομίζω ότι αυτή η δραστηριότητα της ψυχής μας είναι, στο βαθμό που εκφράζει κάποια φύση, μορφή ή ουσία, η κανονική ιδέα του πράγματος. Αυτή η ιδέα βρίσκεται μέσα μας, και είναι πάντα μέσα μας, είτε τη σκεφτόμαστε είτε όχι. (Η ψυχή μας εκφράζει τον Θεό, το σύμπαν και όλες τις ουσίες, καθώς και όλες τις υπάρξεις.)

Αυτή η θέση είναι σύμφωνη με τις αρχές μου, ότι τίποτα στη φύση δεν έρχεται στο μυαλό μας από έξω. Είναι μια κακή συνήθεια που έχουμε να σκεφτόμαστε ότι το μυαλό μας δέχεται μηνύματα από έξω, ή σαν να έχει πόρτες ή παράθυρα. Έχουμε στο νου μας όλες αυτές τις μορφές για όλες  τις χρονικές περιόδους, επειδή ο νους σε κάθε στιγμή εκφράζει όλες τις μελλοντικές του σκέψεις, και ήδη σκέφτεται συγκεχυμένα για όλα αυτά τα πράγματα για τα οποία δεν θα σκεφτεί ποτέ καθαρά. Δεν μπορούμε να διδαχθούμε τίποτα αν δεν έχουμε ήδη στο μυαλό μας την ιδέα του. Αυτή η ιδέα είναι, τρόπον τινά, το υλικό από το οποίο θα σχηματιστεί η σκέψη.

Αυτό ακριβώς ανέδειξε ο Πλάτωνας στη θεωρία της αναπόλησης, μια θεωρία η οποία περιέχει πολλή αλήθεια, υπό την προϋπόθεση ότι αυτή η θεωρία γίνεται σωστά κατανοητή, και είναι απαλλαγμένη από το σφάλμα της προΰπαρξης, και εφόσον δεν θεωρεί κανείς ότι η ψυχή έχει ήδη γνωρίσει και σκεφτεί αυτό που μαθαίνει και σκέφτεται τώρα. Ο Πλάτωνας επιβεβαίωσε επίσης τη θέση του με ένα όμορφο πείραμα. Παρουσιάζει ένα μικρό αγόρι, το οποίο καθοδηγείται με μικρά βήματα, σε εξαιρετικά δύσκολες αλήθειες γεωμετρίας που σχετίζονται με άρρητους αριθμούς, όλα αυτά χωρίς το αγόρι να διδαχθεί τίποτα, παρά μόνο αντλώντας απαντήσεις από μια καλά οργανωμένη σειρά ερωτήσεων. Αυτό δείχνει ότι η ψυχή ουσιαστικά γνωρίζει αυτά τα πράγματα, και χρειάζεται μόνο την υπενθύμιση για να αναγνωρίσει τις αλήθειες. Κατά συνέπεια, η ψυχή κατέχει τουλάχιστον την ιδέα από την οποία εξαρτώνται αυτές οι αλήθειες. Μπορούμε να πούμε ακόμη ότι κατέχει ήδη αυτές τις αλήθειες, αν τις θεωρήσουμε ως τις σχέσεις των ιδεών.

XXVII. Από ποια άποψη οι ψυχές μας μπορούν να συγκριθούν με άγραφους πίνακες,[13]και πώς οι αντιλήψεις προέρχονται από τις αισθήσεις.

Ο Αριστοτέλης προτιμούσε να συγκρίνει τις ψυχές μας με άγραφους πίνακες έτοιμους να γραφτούν,και υποστήριζε ότι τίποτα δεν υπάρχει στην κατανόηση που να μην προέρχεται από τις αισθήσεις. Αυτή η θέση είναι σύμφωνη με τις δημοφιλείς σύγχρονες αντιλήψεις, όπως είναι συνήθως οι θέσεις του Αριστοτέλη. Ο Πλάτωνας, ωστόσο, σκεφτόταν πιο βαθιά.

Τέτοιες αρχές ή πρακτικοί λόγοι επιτρέπονται, στη συνήθη χρήση, με τον ίδιο περίπου τρόπο όπως εκείνοι που δέχονται τη θεωρία του Κοπέρνικου εξακολουθούν να μιλούν για την ανατολή και τη δύση του ήλιου. Βρίσκω πράγματι ότι σε αυτές τις χρήσεις μπορεί να δοθεί ένα πραγματικό νόημα που δεν περιέχει κανένα λάθος, όπως ανάλογα μπορούμε να πούμε ότι συγκεκριμένες ουσίες δρουν η μία πάνω στην άλλη.

Με την ίδια έννοια, μπορούμε να πούμε ότι η γνώση λαμβάνεται από έξω μέσω των αισθήσεων, επειδή ορισμένα εξωτερικά πράγματα περιέχουν ή εκφράζουν με ιδιαίτερο τρόπο τις αιτίες που μας οδηγούν σε ορισμένες σκέψεις, και επειδή στις συνηθισμένες περιπτώσεις της ζωής αποδίδουμε στην ψυχή μόνο αυτό που της ανήκει πιο έκδηλα και ιδιαίτερα, και δεν υπάρχει κανένα πλεονέκτημα στο να προχωρήσουμε παραπέρα.  Όταν, όμως, έχουμε να κάνουμε με την ακρίβεια των μεταφυσικών αληθειών, είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε τις δυνάμεις και την ανεξαρτησία της ψυχής, που εκτείνεται απείρως μακρύτερα από ό,τι συνήθως υποτίθεται.

Προκειμένου, λοιπόν, να αποφευχθούν παρεξηγήσεις, καλό θα ήταν να επιλέξουμε ξεχωριστούς όρους για αυτές τις δύο κατηγορίες. Οι εκφράσεις που υπάρχουν στην ψυχή, είτε τις συλλαμβάνει κανείς είτε όχι, μπορούν να ονομαστούν ιδέες, ενώ εκείνες τις οποίες αντιλαμβάνεται ή κατασκευάζει κάποιος, μπορούν να ονομαστούν αντιλήψεις. Αλλά όποιοι όροι κι αν χρησιμοποιηθούν, είναι ψευδές να πούμε ότι όλες οι αντιλήψεις μας προέρχονται από τις λεγόμενες εξωτερικές αισθήσεις, επειδή οι αντιλήψεις που έχουμε για τον εαυτό μας και τις σκέψεις μας, και κατά συνέπεια για την ύπαρξη, την ουσία, τη δράση, την ταυτότητα, και πολλές άλλες έννοιες, προέρχονται από μια εσωτερική εμπειρία.

XXVIII. Το μόνο άμεσο αντικείμενο των αντιλήψεών μας που υπάρχει έξω από εμάς είναι ο Θεός, και μόνο σε αυτόν βρίσκεται το φως μας.

Με την αυστηρά μεταφυσική έννοια, καμία εξωτερική αιτία δεν ενεργεί πάνω μας εκτός από  τον Θεό, και ο Θεός βρίσκεται σε άμεση σχέση μαζί μας μόνο λόγω της συνεχούς εξάρτησής μας από αυτόν. Από αυτό προκύπτει ότι δεν υπάρχει κανένα άλλο εξωτερικό αντικείμενο που έρχεται σε επαφή με την ψυχή μας,και διεγείρει άμεσα τις αντιλήψεις μέσα μας. Έχουμε στην ψυχή μας  ιδέες για τα πάντα, μόνο λόγω της συνεχούς δράσης του Θεού πάνω μας, δηλαδή, επειδή κάθε αποτέλεσμα εκφράζει την αιτία του, και επομένως οι ουσίες της ψυχής μας είναι ορισμένες εκφράσεις, απομιμήσεις, ή εικόνες της θείας ουσίας, της θείας σκέψης και της θείας θέλησης, και όλων των συμπεριλαμβανομένων ιδεών.

Μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι ο Θεός είναι για μας το μόνο άμεσο εξωτερικό αντικείμενο, και ότι βλέπουμε τα πράγματα μέσα από αυτόν. Για παράδειγμα, όταν βλέπουμε τον ήλιο ή τα αστέρια, είναι ο Θεός που μας δίνει και διατηρεί μέσα μας τις ιδέες, και όποτε οι αισθήσεις μας επηρεάζονται σύμφωνα με τους δικούς του νόμους με κάποιο τρόπο, είναι αυτός, ο οποίος με τη συνεχή συγκατάθεσή του καθορίζει τη σκέψη μας.

Ο Θεός είναι ο ήλιος και το φως των ψυχών, αν και αυτή δεν είναι η τρέχουσα αντίληψη. Νομίζω ότι έχω ήδη παρατηρήσει ότι κατά τη διάρκεια της σχολαστικής περιόδου πολλοί πίστευαν ότι ο Θεός είναι το φως της ψυχής, ακολουθώντας σε αυτό την Αγία Γραφή και τους πατέρες, οι οποίοι ήταν πάντα περισσότερο πλατωνικοί παρά αριστοτελικοί στον τρόπο σκέψης τους. Οι Αβερροϊστές[14]έκαναν κακή χρήση αυτής της αντίληψης, αλλά άλλοι, μεταξύ των οποίων ήταν αρκετοί μυστικιστές θεολόγοι, όπωςνομίζω και ο Γουίλιαμ του Σαιντ Αμούρ,[15]κατανόησαν αυτή την αντίληψη με τρόπο που εξασφάλιζε την αξιοπρέπεια του Θεού, και ήταν σε θέση να ανυψώσει την ψυχή στη γνώση της ευημερίας της.

XXIX. Ωστόσο, σκεφτόμαστε άμεσα μέσω των δικών μας ιδεών, και όχι μέσω του Θεού.

Παρ'όλα αυτά, δεν μπορώ να εγκρίνω τη θέση ορισμένων ικανών φιλοσόφων που φαίνεται να υποστηρίζουν ότι οι ίδιες οι ιδέες μας βρίσκονται στον Θεό, και όχι μέσα μας. Νομίζω ότι, παίρνοντας αυτή τη θέση, δεν έχουν εξετάσει επαρκώς τη φύση της υπόστασης, την οποία μόλις εξηγήσαμε, ούτε την πλήρη επέκταση και την ανεξαρτησία της ψυχής, που περιλαμβάνει όλα όσα συμβαίνουν σε αυτήν, και εκφράζει τον Θεό, και μαζί του όλα τα πιθανά και πραγματικά όντα, με τον ίδιο τρόπο που ένα αποτέλεσμα εκφράζει την αιτία του.

Είναι πράγματι αδιανόητο η ψυχή να σκέφτεται χρησιμοποιώντας τις ιδέες κάποιου άλλου. Η ψυχή, όταν σκέφτεται οτιδήποτε, πρέπει να επηρεάζεται αποτελεσματικά με έναν ορισμένο τρόπο, και πρέπει να έχει από μόνη της εκ των προτέρων όχι μόνο την παθητική ικανότητα να επηρεάζεται κατ'αυτόν τον τρόπο, μια ικανότητα που είναι πλήρως καθορισμένη, αλλά πρέπει να έχει παράλληλα μια ενεργό δύναμη, χάρη στην οποία είχε πάντα στη φύση της τα εφόδια της μελλοντικής παραγωγής αυτής της σκέψης,  και τη προδιάθεση να την παράγει στον κατάλληλο χρόνο. Όλα αυτά δείχνουν ότι η ψυχή περιλαμβάνει ήδη την ιδέα που περιέχεται σε κάθε συγκεκριμένη σκέψη.

XXX. Ο Θεός προδιαθέτει τις ψυχές μας χωρίς να τις εξαναγκάζει·και δεν συντρέχουν λόγοι διαμαρτυρίας για αυτό·δεν πρέπει να ρωτάμε γιατί αμάρτησε ο Ιούδας, επειδή αυτή η ελεύθερη πράξη περιέχεται στην έννοιά του, ενώ το μόνο ερώτημα είναι γιατί ο Ιούδας ο αμαρτωλός έρχεται στην ύπαρξη, αντί για κάποια άλλα προτιμότερα πρόσωπα·επίσης, σχετικά με την πρωταρχική ατέλεια ή περιορισμό πριν από την Πτώση, και σχετικά με τους διαφορετικούς βαθμούς χάριτος.

Σχετικά με τη δράση του Θεού πάνω στην ανθρώπινη θέληση, υπάρχουν πολλές αρκετά διαφορετικές απόψεις, για τις οποίες θα χρειαζόταν πολύς χρόνος για να διερευνηθούν εδώ. Παρόλα αυτά, μπορούν να ειπωθούν γενικά τα εξής. Ο Θεός, δουλεύοντας με συνηθισμένες πράξεις, ακολουθεί μόνο τους νόμους που έχει θεσπίσει, δηλαδή, συνεχώς διατηρεί και παράγει την ύπαρξή μας, έτσι ώστε οι ιδέες να έρχονται σε μας αυθόρμητα ή ελεύθερα, με την τάξη που φέρει μαζί της η έννοια της ατομικής μας υπόστασης. Με αυτήν την έννοια, οι ιδέες μας μπορούν να προβλεφθούν για όλη την αιωνιότητα.

Επιπλέον, σύμφωνα με το νόμο που έχει ορίσει ο Θεός ότι η θέλησή του θα αναζητά πάντα το φανερό καλό με συγκεκριμένο τρόπο (καθώς αυτό το φανερό καλό έχει πάντα μέσα του κάτι που εκφράζει ή μιμείται το θέλημα του Θεού), αυτός, χωρίς να χρειάζεται καθόλου την επιλογή μας, καθορίζει το καλό με βάση αυτό που φαίνεται πιο επιθυμητό. Γιατί μιλώντας απόλυτα, η θέλησή μας, σε αντίθεση με την αναγκαιότητα, βρίσκεται σε κατάσταση αδιαφορίας, όντας σε θέση να ενεργήσει διαφορετικά, ή να αναστείλει εντελώς τη δράση της, με κάθε εναλλακτική επιλογή να είναι δυνατή.

Επομένως, εναπόκειται στην ψυχή να είναι σε επιφυλακή απέναντι στα φαινόμενα, μέσω μιας σταθερής θέλησης, να στοχάζεται και να αρνείται να ενεργήσει ή να αποφασίσει σε ορισμένες περιστάσεις, παρά μόνο έπειτα από ώριμη περίσκεψη. Είναι, ωστόσο, γνωστό από πάντοτε ότι κάποιες ψυχές δεν θα χρησιμοποιήσουν τη δύναμή τους σε ορισμένες περιπτώσεις. Αλλά ποιος θα μπορούσε να κάνει περισσότερα από όσα έχει κάνει ο Θεός, και μπορεί μια τέτοια ψυχή να παραπονεθεί για οτιδήποτε άλλο εκτός από τον εαυτό της;

Όλες αυτές οι καταγγελίες μετά την πράξη είναι άδικες, όπως και θα ήταν άδικες πριν από την πράξη. Θα είχε η ψυχή λίγο πριν διαπράξει την αμαρτία το δικαίωμα να παραπονεθεί στον Θεό ότι εκείνος είχε καθορίσει την αμαρτία; Εφόσον οι αποφάσεις του Θεού σε αυτά τα ζητήματα δεν μπορούν να προβλεφθούν, πώς θα μπορούσε η ψυχή να ξέρει ότι της είχε οριστεί να αμαρτήσει, αν δεν είχε ήδη διαπράξει την αμαρτία; Είναι απλώς θέμα επιθυμίας ή μη επιθυμίας, και ο Θεός δεν θα μπορούσε να θέσει μια ευκολότερη ή δικαιότερη κατάσταση.

Επομένως, όλοι οι κριτές, χωρίς να ρωτούν τους λόγους που έκαναν έναν άνθρωπο να έχει κακή θέληση, εξετάζουν μόνο πόσο λάθος είναι αυτή η θέληση. Αλλά τότε, μπορεί κάποιος να αντιτείνει, ίσως μας έχει οριστεί από όλη την αιωνιότητα ότι θα αμαρτήσουμε. Ας βρει ο καθένας τη δική του απάντηση. Ίσως είναι έτσι, ίσως όχι. Έτσι, λοιπόν, χωρίς να ζητάμε αυτό που δεν μπορούμε να γνωρίζουμε, ας φροντίσουμε να ενεργούμε σύμφωνα με το καθήκον μας και τη γνώση μας. Αλλά, κάποιος μπορεί να φέρει αντίρρηση· από πού προκύπτει τότε ότι κάποιος άνθρωπος θα κάνει σίγουρα μια αμαρτία; Η απάντηση είναι εύκολη: διαφορετικά δεν θα ήταν ο συγκεκριμένος άνθρωπος. Διότι ο Θεός προβλέπει από πάντα ότι θα υπάρξει ένας Ιούδας, και στην έννοια ή ιδέα που έχει ο Θεός για εκείνον, περιέχεται αυτή η μελλοντική ελεύθερη πράξη.

Το μόνο ερώτημα, επομένως, που παραμένει είναι γιατί αυτός ο συγκεκριμένος Ιούδας, ο προδότης που είναι δυνατός μόνο λόγω της ιδέας του Θεού, υπάρχει πραγματικά; Σε αυτό το ερώτημα, ωστόσο, δεν μπορούμε να περιμένουμε καμία απάντηση εδώ στη γη, εκτός από το να πούμε γενικά ότι είναι επειδή ο Θεός το βρήκε καλό να υπάρχει, παρά την προβλεπόμενη αμαρτία. Αυτό το κακό θα είναι περισσότερο από ισορροπημένο. Ο Θεός θα αντλήσει ένα μεγαλύτερο καλό από αυτό, και τελικά θα αποδειχθεί ότι αυτή η σειρά γεγονότων, στην οποία περιλαμβάνεται η ύπαρξη αυτού του αμαρτωλού, είναι η πιο τέλεια από όλες τις πιθανές σειρές γεγονότων.

Μια εξήγηση, σε κάθε περίπτωση, για την αξιοθαύμαστη οικονομία αυτής της επιλογής, δεν μπορεί να δοθεί ενώ είμαστε παρόντες στη γη. Αρκεί να γνωρίζουμε την τελειότητά της, χωρίς να την κατανοούμε. Εδώ είναι που πρέπει να αναγνωριστεί το ασύλληπτο βάθος της θείας σοφίας, χωρίς να στεκόμαστε σε μια λεπτομέρεια που περιλαμβάνει άπειρο αριθμό σκέψεων. Είναι σαφές, ωστόσο, ότι ο Θεός δεν είναι η αιτία του κακού. Διότι όχι μόνο μετά την απώλεια της αθωότητας από τους ανθρώπους το προπατορικό αμάρτημα κατέλαβε την ψυχή, αλλά ακόμη και πριν από αυτό το γεγονός υπήρχε ένας αρχικός περιορισμός ή ατέλεια στην ίδια τη φύση όλων των πλασμάτων, που τα κατέστησε επιρρεπή στην αμαρτία και στην έκπτωση.

Επομένως, δεν υπάρχει μεγαλύτερη δυσκολία στην υπερλαψιανή[16]άποψη από ό,τι στις άλλες απόψεις για την αμαρτία. Σε αυτό επίσης, μου φαίνεται, ότι μπορεί να αναχθεί η γνώμη του αγίου Αυγουστίνου και άλλων συγγραφέων: ότι η ρίζα του κακού βρίσκεται στην αρνητικότητα, δηλαδή στις ελλείψεις ή στους περιορισμούς των πλασμάτων, την οποία ο Θεός θεραπεύει με χάρη, με οποιοδήποτε βαθμό τελειότητας τον ευχαριστεί να δώσει.

Αυτή η χάρη του Θεού, συνηθισμένη ή έκτακτη, έχει τις διαβαθμίσεις και τα μέτρα της. Είναι πάντοτε αρκετή από μόνη της να παράγει ένα ορισμένο αποτέλεσμα, και να κρατήσει κάποιον μακριά από την αμαρτία, αλλά ακόμη και να επιτύχει τη σωτηρία του, υπό την προϋπόθεση ότι ο άνθρωπος συνεργάζεται με τον εαυτό του. Ωστόσο, δεν έχει πάντοτε αρκετή δύναμη για να υπερνικήσει την προδιάθεση, διότι, αν το έκανε, δεν θα περιοριζόταν πλέον με κανέναν τρόπο, και αυτή η ανωτερότητα στους περιορισμούς ανήκει σε εκείνη τη μοναδική χάρη που είναι απολύτως αποτελεσματική. Αυτή η χάρη είναι πάντα νικηφόρα, είτε μέσω του εαυτού της, είτε μέσω της σύμπνοιας των περιστάσεων.

XXXI. Σχετικά με τα κίνητρα της εκλογής·σχετικά με την προβλεπόμενη πίστη, και το απόλυτο δόγμα, και ότι όλα ανάγονται στο ερώτημα γιατί ο Θεός επέλεξε και αποφάσισε να φέρειστην ύπαρξη ακριβώς ένα τέτοιο πιθανό πρόσωπο, του οποίου η έννοια περιλαμβάνει ακριβώς μια τέτοια ακολουθία ελεύθερων πράξεων και δωρεάν χάριτος. Αυτό θέτει αμέσως τέλος σε όλες τις δυσκολίες.

Τέλος, η χάρη του Θεού είναι εντελώς απροκατάληπτη, και τα ζωντανά πλάσματα δεν έχουν καμία αξίωση επ'αυτής. Ακριβώς όπως δεν αρκεί για να εξηγήσουμε τις επιλογές του Θεού στην απόδοση της χάρης του να αναφερθούμε στην απόλυτη ή υπό όρους πρόβλεψή του για τις μελλοντικές ενέργειες των ανθρώπων, έτσι είναι επίσης λάθος να φανταζόμαστε τους νόμους του ως απόλυτους, χωρίς λογικό κίνητρο. Όσον αφορά την προβλεπόμενη πίστη[17]και τα καλά έργα, είναι αλήθεια ότι ο Θεός δεν έχει εκλέξει κανέναν εκτός από εκείνους των οποίων την πίστη και τη φιλανθρωπία έχει προβλέψει.

Το ίδιο όμως ερώτημα τίθεται και πάλι ως προς το γιατί ο Θεός δίνει σε μερικούς και όχι σε άλλους τη χάρη της πίστης ή των καλών έργων. Όσον αφορά την ικανότητα του Θεού να προβλέπει όχι μόνο την πίστη και τα καλά έργα, αλλά και την προδιάθεση, ή όσα ένας άνθρωπος από την πλευρά  του συμβάλλει (δεδομένου ότι υπάρχουν τόσες διαφορές μεταξύ των ανθρώπων όσο και στην απονομή της χάρης, και ένας άνθρωπος, αν και χρειάζεται να αφυπνιστεί και να μεταστραφεί προς το καλό,  ωστόσο, ενεργεί σύμφωνα με την ιδιοσυγκρασία του), υπάρχουν πολλοί που λένε ότι ο Θεός, γνωρίζοντας τι θα κάνει ένας συγκεκριμένος άνθρωπος χωρίς χάρη, δηλαδή χωρίς την εξαιρετική βοήθειά του, ή γνωρίζοντας τουλάχιστον ποια θα είναι η συμβολή του ανθρώπου, αποφασίζει να δώσει χάρη σε εκείνους των οποίων οι φυσικές προδιαθέσεις είναι οι καλύτερες,  ή, εν πάση περιπτώσει, οι λιγότερο ατελείς και κακές.

Αλλά αν συνέβαινε αυτό, τότε οι φυσικές προδιαθέσεις, στο βαθμό που είναι καλές, θα έμοιαζαν με δώρα χάριτος, αφού ο Θεός θα είχε δώσει πλεονεκτήματα σε μερικούς έναντι άλλων. Και επομένως, αφού θα γνώριζε καλά ότι τα φυσικά πλεονεκτήματα που είχε δώσει θα χρησίμευαν ως κίνητρα για τη χάρη του ή για την εξαιρετική βοήθειά του, δεν θα κατέληγαν όλα στο έλεός του;

Νομίζω, λοιπόν, ότι αφού δεν γνωρίζουμε πόσο και με ποιο τρόπο ο Θεός θεωρεί τις φυσικές προδιαθέσεις στη θεϊκή νομή της χάρης του, θα ήταν ασφαλέστερο και ακριβέστερο να πούμε, σύμφωνα με τις αρχές μας και όπως έχω ήδη παρατηρήσει, ότι πρέπει να υπάρχει μεταξύ των πιθανών υπάρξεων το πρόσωπο του Πέτρου ή του Ιωάννη, των οποίων η έννοια ή η ιδέα περιέχει όλη αυτή τη συγκεκριμένη ακολουθία συνηθισμένων και έκτακτων εκδηλώσεων χάριτος, μαζί με τα υπόλοιπα συνοδευτικά γεγονότα και περιστάσεις, και ότι ευχαρίστησε τον Θεό να επιλέξει αυτά τα πρόσωπα, ανάμεσα σε έναν άπειρο αριθμό εξίσου δυνατών προσώπων, για να τους δώσει ύπαρξη.

Ύστερα από αυτό, φαίνεται πως δεν απομένει τίποτα να ρωτήσουμε, και όλες οι δυσκολίες εξαφανίζονται. Διότι, όσον αφορά αυτό το μεγάλο και έσχατο ερώτημα, γιατί ευαρεστήθηκε ο Θεός να κάνει αυτήν την επιλογή ανάμεσα σε τόσο μεγάλο αριθμό πιθανών προσώπων, είναι ασφαλώς παράλογο να απαιτούμε περισσότερα από τους γενικούς λόγους που έχουμε δώσει. Οι πιο ιδιαίτεροι λόγοι ξεπερνούν την κατανόησή μας.

Επομένως, αντί να αξιώνουμε έναν απόλυτο νόμο, ο οποίος όντας χωρίς λόγο θα ήταν παράλογος, και αντί να θέτουμε λόγους που δεν κατορθώνουν να λύσουν τις δυσκολίες, και οι οποίοι με τη σειρά τους χρειάζονται οι ίδιοι άλλους λόγους, θα ήταν προτιμότερο να πούμε σχετικά με τον Απόστολο Παύλο ότι υπάρχουν για την επιλογή του Θεού ορισμένοι μεγάλοι λόγοι σοφίας και συμφωνίας που ακολουθεί, οι οποίοι, ωστόσο, είναι άγνωστοι στους θνητούς, και θεμελιώνονται με βάση τη γενική τάξη των πραγμάτων, στόχος της οποίας τάξης είναι η μεγαλύτερη τελειότητα του κόσμου.

Αυτό εννοούμε όταν μιλάμε για τα κίνητρα της δόξας του Θεού και της φανέρωσης της δικαιοσύνης του, καθώς και όταν οι άνθρωποι μιλούν για το έλεός του και την τελειότητά του γενικά. Αυτή είναι η τεράστια απεραντοσύνη του θεϊκού πλούτου, εντέλει, με την οποία η ψυχή του ίδιου του Αποστόλου Παύλου επρόκειτο να συναρπαστεί.

XXXII. Χρησιμότητα αυτών των αρχών σε θέματα ευσέβειας και θρησκείας.

Επιπλέον, φαίνεται ότι οι σκέψεις που μόλις εξηγήσαμε, και ιδιαίτερα η θεμελιώδης αρχή της τελειότητας των ενεργειών του Θεού, και η έννοια της υπόστασης, η οποία περιλαμβάνει όλες τις μεταβολές της, με όλες τις συνοδευτικές περιστάσεις της, αντί να βλάψουν, χρησιμεύουν μάλλον για να επιβεβαιώσουν τη θρησκεία, να καταργήσουν μεγάλες δυσκολίες, να εξάψουν τις ψυχές με θεϊκή αγάπη, και να ανυψώσουν το νου στη γνώση των άυλων ουσιών πολύ περισσότερο από τις σημερινές υποθέσεις.

Γιατί φαίνεται καθαρά ότι όλες οι υποστάσεις εξαρτώνται από τον Θεό, ακριβώς όπως οι σκέψεις μας προέρχονται από τις δικές μας υποστάσεις. ΟΘεός είναι τα πάντα, και είναι στενά συνδεδεμένος με όλα τα δημιουργημένα πράγματα, ανάλογα όμως με την τελειότητά τους. Μόνο αυτός καθορίζει τα πράγματα από έξω με την επιρροή του, και αν το να ενεργούμε σημαίνει το να καθορίζουμε άμεσα, μπορεί να ειπωθεί σε μεταφυσική γλώσσα ότι μόνο ο Θεός ενεργεί πάνω μας, και μόνο αυτός μας οδηγεί να κάνουμε καλό ή κακό, ενώ οι υπόλοιπες υποστάσεις συμβάλλουν μόνο λόγω των αποφάσεών του. Ο Θεός, ο οποίος λαμβάνει υπόψη τα πάντα, διανέμει τη γενναιοδωρία του, και αναγκάζει τα δημιουργημένα όντα να συμβιβαστούν μεταξύ τους.  Έτσι, μόνο ο Θεός αποτελεί τη σχέση ή την επικοινωνία μεταξύ των υποστάσεων. Μέσω αυτού τα φαινόμενα του ενός συναντιούνται και συμφωνούν με τα φαινόμενα των άλλων, έτσι ώστε να υπάρχει πραγματικότητα στις αντιλήψεις μας.

Στην καθομιλουμένη, ωστόσο, μια πράξη αποδίδεται σε συγκεκριμένες αιτίες με την έννοια που εξήγησα παραπάνω, διότι δεν είναι απαραίτητο να γίνεται συνεχής αναφορά στην παγκόσμια αιτία όταν μιλάμε για συγκεκριμένες περιπτώσεις. Μπορεί επίσης να φανεί ότι κάθε υπόσταση έχει έναν τέλειο αυθορμητισμό (ο οποίος γίνεται ελευθερία στις ευφυείς υποστάσεις). Όλα όσα συμβαίνουν σε μια υπόσταση είναι συνέπεια της ιδέας ή της ύπαρξής της, και τίποτα δεν την καθορίζει εκτός από τον Θεό μόνο.

Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ένας άνθρωπος με υψηλή νόηση και σεβασμιότητα μπορεί να πει ότι η ψυχή πρέπει συχνά να σκέφτεται σαν να υπήρχε μόνο ο Θεός και η ίδια στον κόσμο. Τίποτα δεν μπορεί να μας κάνει να διατηρήσουμε την αθανασία πιο πολύ από αυτή την ανεξαρτησία και την απεραντοσύνη της ψυχής, ιδιότητες που την προστατεύουν εντελώς από τα εξωτερικά πράγματα, αφού μόνο αυτή αποτελεί το σύμπαν μας, και μαζί με τον Θεό αρκείται με τον εαυτό της. Είναι τόσο αδύνατο για την ψυχή να χαθεί, όσο είναι αδύνατο για το σύμπαν να καταστρέψει τον εαυτό του,- το σύμπαν, για το οποίο η ψυχή είναι η ζωντανή και αέναη έκφραση. Επιπλέον, οι αλλαγές σε αυτή την επεκταμένη μάζα που ονομάζουμε σώμα δεν μπορούν να επηρεάσουν την ψυχή, ούτε η διάλυση του σώματος μπορεί να καταστρέψει αυτό που είναι αδιαίρετο.

XXXIII. Εξήγηση της σχέσης μεταξύ ψυχής και σώματος, ένα θέμα που έχει θεωρηθεί ως ανεξήγητο ή αλλιώς ως θαυματουργό·σχετικά με την προέλευση των συγκεχυμένων αντιλήψεων.

Μπορούμε επίσης να δούμε την εξήγηση αυτού του μεγάλου μυστηρίου τηςένωσης της ψυχής και του σώματος, δηλαδή πώς συμβαίνει τα πάθη και οι πράξεις του ενός μέρους να συνοδεύονται από τις πράξεις και τα πάθη, ή αλλιώς τα κατάλληλα φαινόμενα, του άλλου μέρους. Γιατί δεν είναι δυνατόν να συλλάβουμε πώς το ένα μπορεί να επηρεάσει το άλλο, και είναι παράλογο να καταφύγουμε αμέσως στην έκτακτη παρέμβαση της παγκόσμιας αιτίας για μια συνηθισμένη και συγκεκριμένη περίπτωση.

Το ακόλουθο, ωστόσο, είναι η πραγματική εξήγηση. Έχουμε πει πως οτιδήποτε συμβαίνει σε μια ψυχή, ή σε οποιαδήποτε υπόσταση είναι συνέπεια της έννοιάς της. Γι'αυτό και η ίδια η ιδέα ή υπόσταση της ψυχής οδηγεί στο συμπέρασμα ότι όλες οι εμφανίσεις ή αντιλήψεις της πρέπει να γεννηθούν από τη φύση της, και ακριβώς με τέτοιο τρόπο ώστε να αντιστοιχούν από μόνες τους  σε αυτό που συμβαίνει στο σύμπαν γενικά, αλλά πιο συγκεκριμένα και πιο τέλεια σε αυτό που συμβαίνει στο σώμα που συνδέεται με αυτή, γιατί είναι με έναν συγκεκριμένο τρόπο και μόνο για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα, σύμφωνα με τη σχέση των άλλων σωμάτων με το δικό της σώμα, που η ψυχή εκφράζει την κατάσταση του σύμπαντος.

Αυτό το τελευταίο γεγονός μας επιτρέπει να δούμε πώς το σώμα μας ανήκει σε εμάς, χωρίς, ωστόσο, να είναι προσκολλημένο στην ουσία μας. Πιστεύω ότι εκείνοι που είναι προσεκτικοί στοχαστές θα αντιμετωπίσουν ευνοϊκά τις αρχές που εκθέτουμε εδώ, για αυτόν και μόνο το λόγο, ότι δηλαδή μπορούν να διαπιστώσουν σε τι συνίσταται η σχέση μεταξύ ψυχής και σώματος, ένας παραλληλισμός που φαίνεται ανεξήγητος με οποιονδήποτε άλλο τρόπο.

Μπορούμε επίσης να δούμε ότι οι αντιλήψεις των αισθήσεών μας, ακόμη και όταν είναι καθαρές, πρέπει αναγκαστικά να περιέχουν ορισμένα συγκεχυμένα στοιχεία, γιατί καθώς όλα τα σώματα στο σύμπαν βρίσκονται σε συμπάθεια,[18]το δικό μας λαμβάνει τις εντυπώσεις όλων των άλλων, και ενώ οι αισθήσεις μας ανταποκρίνονται στα πάντα, η ψυχή μας δεν μπορεί να δώσει προσοχή σε κάθε λεπτομέρεια.

Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι συγκεχυμένες αισθήσεις μας είναι αποτέλεσμα ποικίλων αντιλήψεων. Αυτή η ποικιλία είναι άπειρη. Είναι σχεδόν σαν το συγκεχυμένο μουρμουρητό που ακούγεται όταν πλησιάζουμε στην ακτή μιας θάλασσας. Προέρχεται από τα συνεχόμενα κτυπήματα αναρίθμητων κυμάτων. Αν τώρα, από πολλές αισθήσεις που δεν ταιριάζουν καθόλου μεταξύ τους για να γίνουν ένα, καμία συγκεκριμένη αίσθηση δεν ξεπερνά τις άλλες, και αν δημιουργούν εντυπώσεις εξίσου ισχυρές ή εξίσου ικανές για να στρέψουν την προσοχή της ψυχής, τότε αυτές οι εντυπώσεις μπορούν να γίνουν αντιληπτές μόνο συγκεχυμένα.

XXXIV. Σχετικά με τη διαφορά ανάμεσα στα πνεύματα, και στις άλλες υποστάσεις, στις ψυχές, ή στις θεμελιώδεις μορφές·η αθανασία που επιθυμούν οι άνθρωποι περιλαμβάνει τη μνήμη.

Υποθέτοντας ότι τα σώματα που αποτελούν μονάδα,ως ανθρώπινα σώματα, έχουν υπόσταση και βασική μορφή, και υποθέτοντας ακόμη ότι τα ζώα έχουν ψυχή, είμαστε υποχρεωμένοι να δεχτούμε ότι αυτές οι ψυχές και οι θεμελιώδεις μορφές δεν μπορούν να χαθούν εντελώς, όπως δεν μπορούν να χαθούν τα άτομα ή τα έσχατα στοιχεία της ύλης, σύμφωνα με τη θέση άλλων φιλοσόφων·γιατί καμία ουσία δεν χάνεται, αν και μπορεί να γίνει πολύ διαφορετική. Τέτοιες ουσίες ή υποστάσεις εκφράζουν επίσης ολόκληρο το σύμπαν, αν και πιο ατελώς από ό,τι τα πνεύματα.

Η βασική διαφορά, ωστόσο, είναι ότι δεν γνωρίζουν ότι υπάρχουν, ούτε το τι είναι. Κατά συνέπεια, μη μπορώντας να συλλογιστούν, δεν είναι σε θέση να ανακαλύψουν αναγκαίες και καθολικές αλήθειες. Επίσης επειδή δεν αναλογίζονται τον εαυτό τους, δεν έχουν ηθικές ιδιότητες, από το οποίο προκύπτει ότι κάτω από χίλιους μετασχηματισμούς, όπως βλέπουμε μια κάμπια να μεταμορφώνεται σε πεταλούδα, το αποτέλεσμα από ηθική ή πρακτική άποψη είναι το ίδιο σαν να είχαν χαθεί, και μπορούμε πράγματι να το πούμε από φυσική σκοπιά με τον ίδιο τρόπο που λέμε ότι τα σώματα χάνονται όταν αποσυντίθενται.

Αλλά η νοήμων ψυχή, γνωρίζοντας ότι υπάρχει, και έχοντας την ικανότητα να πει τη λέξη «εγώ,» μια λέξη γεμάτη τόσο νόημα, όχι μόνο συνεχίζει να υπάρχει, μεταφυσικά πολύ πιο σίγουρα από τις άλλες ουσίες, αλλά παραμένει η ίδια από ηθική άποψη, και αποτελεί την ίδια προσωπικότητα, γιατί είναι η μνήμη ή γνώση αυτού του «εγώ» που την καθιστά ανοιχτή στην τιμωρία και στην ανταμοιβή.

Επίσης, η αθανασία που απαιτείται στην ηθική και στη θρησκεία δεν συνίσταται απλώς σε αυτή την αέναη ύπαρξη, η οποία αφορά όλες τις ουσίες ή υποστάσεις, γιατί αν επιπλέον δεν υπήρχε ανάμνηση αυτού που υπήρξε κάποιος, η αθανασία δεν θα ήταν καθόλου επιθυμητή. Ας υποθέσουμε ότι κάποιος θα μπορούσε ξαφνικά να γίνει βασιλιάς της Κίνας υπό τον όρο, ωστόσο, να ξεχάσει αυτό που ήταν προηγουμένως, σαν να είχε ξαναγεννηθεί. Δεν θα ήταν το ίδιο πρακτικά, ή κρίνοντας εκ του αποτελέσματος, σαν αυτό το άτομο να είχε αφανιστεί, και ένας βασιλιάς της Κίνας να είχε δημιουργηθεί την ίδια στιγμή στη θέση του; Το συγκεκριμένο άτομο δεν θα είχε κανένα λόγο να το επιθυμεί αυτό.

XXXV. Η αριστεία των πνευμάτων·ότι ο Θεός τα θεωρεί προτιμότερα από τις άλλες ουσίες·τα πνεύματα εκφράζουν τον Θεό παρά τον κόσμο, ενώ άλλες απλούστερες ουσίες εκφράζουν τον κόσμο παρά τον Θεό.

Προκειμένου, όμως, να αποδείξουμε με φυσικούς λόγους ότι ο Θεός θα διατηρήσει για πάντα όχι μόνο την υπόστασή μας αλλά και την προσωπικότητά μας, δηλαδή την ανάμνηση και τη γνώση αυτού που είμαστε (αν και η ατομική γνώση μερικές φορές αναστέλλεται κατά τη διάρκεια του ύπνου ή της λιποθυμίας), είναι απαραίτητο να θεωρήσουμε κάποιους ηθικούς προβληματισμούς από μεταφυσική σκοπιά. Ο Θεός πρέπει να θεωρείται όχι μόνο ως η αρχή και αιτία όλων των ουσιών και όλων των υπαρχόντων πραγμάτων, αλλά και ως ο αρχηγός όλων των προσώπων ή των νοημόνων υποστάσεων, ως ο απόλυτος μονάρχης της τελειότερης πόλης ή δημοκρατίας, όπως αυτή θα απαρτίζεται από όλα τα πνεύματα μαζί στο σύμπαν, καθώς ο Θεός είναι το πιο ολοκληρωμένο πνεύμα από όλα τα πνεύματα, και το τελειότερο ον από όλα τα όντα. Γιατί σίγουρα τα πνεύματα είναι οι τελειότερες ουσίες, και εκφράζουν καλύτερα τη θεότητα.

Δεδομένου ότι όλη η φύση, ο σκοπός, η αρετή, και η λειτουργία των ουσιών ή υποστάσεων είναι, όπως έχει επαρκώς εξηγηθεί, να εκφράζουν τον Θεό και το σύμπαν, δεν υπάρχει περιθώριο αμφιβολίας ότι εκείνες οι ουσίες που το κάνουν αυτό, γνωρίζοντας τι κάνουν, και οι οποίες είναι σε θέση να κατανοήσουν τις μεγάλες αλήθειες για τον Θεό και το σύμπαν, εκφράζουν τον Θεό και το σύμπαν ασύγκριτα καλύτερα από εκείνες τις φύσεις που είναι είτε κτηνώδεις είτε ανίκανες να αναγνωρίσουν τις αλήθειες, ή που στερούνται εντελώς αίσθησης και γνώσης.

Η διαφορά μεταξύ των νοημόνων ουσιών ή υποστάσεων και εκείνων που δεν είναι νοήμονες, είναι τόσο μεγάλη όσο μεταξύ της όρασης και της αντανάκλασης ενός καθρέφτη. Καθώς ο ίδιος ο Θεός είναι το μεγαλύτερο και σοφότερο από τα πνεύματα, είναι εύκολο να καταλάβουμε ότι τα πνεύματα με τα οποία μπορεί, τρόπον τινά, να συνομιλήσει, ακόμη και να περιέλθει σε κοινωνική σχέση μαζί τους επικοινωνώντας τους με συγκεκριμένους τρόπους τα συναισθήματά του και το θέλημά του, ώστε να είναι σε θέση να γνωρίσουν και να αγαπήσουν τον ευεργέτη τους, αυτά τα πνεύματα πρέπει να είναι πολύ πιο κοντά σ'αυτόν από τα υπόλοιπα δημιουργημένα πράγματα, τα οποία μπορούν να θεωρηθούν ως όργανα των πνευμάτων.

Με τον ίδιο τρόπο βλέπουμε ότι όλοι οι σοφοί άνθρωποι θεωρούν πολύ περισσότερο την ανθρώπινη κατάσταση παρά οτιδήποτε άλλο, όσο πολύτιμο κι αν αυτό το άλλο είναι· και φαίνεται ότι η μεγαλύτερη ικανοποίηση που μπορεί να έχει μια ψυχή, όσο ικανοποιημένη κι αν είναι από άλλες απόψεις, είναι να αγαπιέται από τις άλλες ψυχές. Ωστόσο, όσον αφορά τον Θεό, υπάρχει αυτή η διαφορά, ότι η λατρεία μας στη δόξα του δεν μπορεί να προσθέσει τίποτα στην ικανοποίησή του, καθώς η αναγνώρισή μας δεν είναι παρά συνέπεια της κυρίαρχης και τέλειας ευδαιμονίας του, και απέχουμε πολύ από το να συνεισφέρουμε κάτι σε αυτήν την ευδαιμονία, ή να την προκαλέσουμε έστω και λίγο. Ωστόσο, ο λόγος των πεπερασμένων πνευμάτων βρίσκεται κατ'εξοχήν σε αυτόν, και όπως επαινούμε έναν βασιλιά ο οποίος προτιμά να διατηρήσει τη ζωή ενός ανθρώπου πάνω από εκείνη των πιο πολύτιμων και σπάνιων ζώων του, δεν πρέπει να αμφιβάλλουμε ότι ο πιο φωτισμένος και πιο δίκαιος από όλους τους μονάρχες έχει την ίδια προτίμηση.

XXXVI. Ο Θεός είναι ο μονάρχης της πιο τέλειας δημοκρατίας,η οποία αποτελείταιαπό όλα τα πνεύματα, και η ευτυχία αυτής της δημοκρατίας του Θεού είναι ο κύριος σκοπός του.

Τα πνεύματα είναι από όλες τις υποστάσεις τα πιο ικανά για τελειότητα, και η τελειότητά τους είναι διαφορετική επειδή παρεμβαίνουν το ένα στο άλλο λιγότερο, ή μάλλον βοηθούν το ένα το άλλο περισσότερο, γιατί μόνο οι πιο ενάρετοι μπορούν να είναι οι πιο τέλειοι φίλοι. Επομένως, έπεται ότι ο Θεός, ο οποίος από όλα τα πράγματα έχει τη μεγαλύτερη τελειότητα, θα έχει τη μεγαλύτερη φροντίδα για τα πνεύματα, και θα δώσει όχι μόνο σε όλα γενικά, αλλά και στο καθένα χωριστά τη μέγιστη τελειότητα που θα επιτρέψει η παγκόσμια αρμονία. Μπορούμε ακόμη να πούμε ότι ο Θεός είναι ο δημιουργός των υπάρξεων επειδή είναι πνεύμα, γιατί αν δεν είχε τη δύναμη της θέλησης να επιλέξει αυτό που είναι καλύτερο, δεν θα υπήρχε κανένας λόγος για ένα πιθανό ον να υπάρχει αντί για οποιοδήποτε άλλο.

Επομένως, το γεγονός ότι ο ίδιος ο Θεός είναι πνεύμα κυριαρχεί σε όλη τη θεώρηση που μπορεί να έχει για τα δημιουργήματά του. Μόνο τα πνεύματα είναι φτιαγμένα κατ'εικόνα του, όντας σαν να είχαν το αίμα του, ή σαν τα παιδιά σε μια οικογένεια, αφού μόνο τα πνεύματα είναι σε θέση να τον υπηρετούν με ελεύθερη βούληση, και να ενεργούν συνειδητά μιμούμενα τη θεϊκή φύση. Ένα μόνο πνεύμα αξίζει όσο ένας ολόκληρος κόσμος, επειδή όχι μόνο εκφράζει ολόκληρο τον κόσμο, αλλά επίσης τον γνωρίζει, και κυβερνά τον εαυτό του όπως κάνει ο Θεός.

Με αυτόν τον τρόπο, μπορούμε να πούμε ότι αν και κάθε ουσία εκφράζει ολόκληρο το σύμπαν, ωστόσο οι άλλες ουσίες, πλην των πνευμάτων, εκφράζουν τον κόσμο παρά τον Θεό, ενώ τα πνεύματα εκφράζουν τον Θεό παρά τον κόσμο. Αυτή η φύση των πνευμάτων, τόσο ευγενής που τα καθιστά ικανά να προσεγγίσουν τη θειότητα όσο το δυνατόν περισσότερο για τα δημιουργημένα πράγματα, έχει ως αποτέλεσμα ο Θεός να αντλεί απείρως περισσότερη δόξα από αυτά παρά από τα άλλα όντα, ή μάλλον τα άλλα όντα να παρέχουν στα πνεύματα το υλικό για να τον δοξάσουν.

Αυτή η ηθική ιδιότητα του Θεού, που τον καθιστά Κύριο και Μονάρχη των πνευμάτων, τον επηρεάζει,  τρόπον τινά, προσωπικά και με μοναδικό τρόπο. Μέσω αυτής της ιδιότητας ο Θεός εξανθρωπίζει τον εαυτό του, είναι πρόθυμος να ασχοληθεί με τα ανθρώπινα ζητήματα, και εισέρχεται σε κοινωνικές σχέσεις μαζί μας. Και αυτή η θεώρηση είναι τόσο αγαπητή σε αυτόν, ώστε η ευτυχισμένη και ευημερούσα κατάσταση της αυτοκρατορίας του, η οποία συνίσταται στη μεγαλύτερη δυνατή ευδαιμονία των κατοίκων της, γίνεται υπέρτατη μεταξύ των νόμων του.

Η ευτυχία  είναι για τους ανθρώπους ό,τι είναι η τελειότητα για τιςυπάρξεις. Και αν η κυρίαρχη αρχή για την ύπαρξη του φυσικού κόσμου είναι η μεγαλύτερη δυνατή τελειότητα, ο πρωταρχικός σκοπός στον ηθικό κόσμο ή στην πόλη του Θεού, που αποτελεί το ευγενέστερο μέρος του σύμπαντος, θα πρέπει να είναι η επέκταση της μεγαλύτερης δυνατής ευτυχίας.

Επομένως, δεν πρέπει να αμφιβάλλουμε ότι ο Θεός έχει ορίσει τα πάντα ώστε τα πνεύματα όχι μόνο να ζουν για πάντα, επειδή αυτό είναι αναπόφευκτο, αλλά και να διατηρούν για πάντα την ηθική τους ποιότητα, έτσι ώστε η πόλη του να μην χάσει ποτέ έναν άνθρωπο, με τον ίδιο τρόπο που ο κόσμος δεν χάνει ποτέ μια ουσία. Κατά συνέπεια, οι άνθρωποι θα έχουν πάντα συνείδηση της ύπαρξής τους, διαφορετικά δεν θα ήταν επιδεκτικοί ούτε στην ανταμοιβή ούτε στη τιμωρία, μια κατάσταση που είναι η ουσία μιας δημοκρατίας, και, πάνω απ'όλα, της πιο τέλειας δημοκρατίας, όπου τίποτα δεν μπορεί να παραμεληθεί.

Εν ολίγοις, επειδή ο Θεός είναι ταυτόχρονα ο πιο δίκαιος και ο πιο ταπεινός μονάρχης, και απαιτεί μόνο καλή θέληση εκ μέρους των ανθρώπων, υπό την προϋπόθεση ότι αυτή η θέληση είναι ειλικρινής και συνειδητή, οι υπήκοοί του δεν μπορούν να επιθυμούν μια καλύτερη κατάσταση. Για να τους κάνει απόλυτα ευτυχισμένους, επιθυμεί μόνο να τον αγαπούν.

XXXVII. Ο Ιησούς Χριστός έχει αποκαλύψει στους ανθρώπους το μυστήριο και τους θαυμάσιους νόμους της βασιλείας των ουρανών, και το μεγαλείο της υπέρτατης ευτυχίας, την οποία ο Θεός έχει προετοιμάσει για εκείνους που τον αγαπούν.

Οι αρχαίοι φιλόσοφοι γνώριζαν πολύ λίγα για αυτές τις σημαντικές αλήθειες. Μόνο ο Ιησούς Χριστός τις έχει εκφράσει καλά από θεολογική άποψη, και με έναν τρόπο τόσο σαφή και απλό ώστε και ο πιο αδύναμος νους να μπορεί να τις καταλάβει. Το ευαγγέλιό του έχει αλλάξει εντελώς το περιεχόμενο των ανθρώπινων υποθέσεων. Μας έκανε να γνωρίσουμε τη βασιλεία των ουρανών, ή εκείνη την τέλεια δημοκρατία των πνευμάτων, η οποία αξίζει να ονομάζεται πόλη του Θεού.

Ο Χριστός είναι που μας αποκάλυψε τους υπέροχους νόμους της. Αυτός μας έκανε να δούμε πόσο πολύ μας αγαπά ο Θεός, και με πόση φροντίδα έχουν προβλεφθεί όλα όσα μας αφορούν·πως ο Θεός, στο βαθμό που νοιάζεται για τα σπουργίτια, δεν θα παραμελήσει τα λογικά όντα, τα οποία είναι απείρως πιο αγαπητά σε αυτόν·πως οι τρίχες του κεφαλιού μας είναι μετρημένες·πως ο ουρανός και η γη μπορεί να παρέλθουν, αλλά ο λόγος του Θεού ως το μέσο της σωτηρίας μας δεν θα χαθεί·πως ο Θεός ενδιαφέρεται περισσότερο για την κατώτερη από τις νοήμονες ψυχές παρά για ολόκληρο τον μηχανισμό του κόσμου·πως δεν πρέπει να φοβόμαστε εκείνους που μπορούν να καταστρέψουν το σώμα, αλλά δεν είναι σε θέση να καταστρέψουν την ψυχή, αφού μόνο ο Θεός μπορεί να κάνει την ψυχή ευτυχισμένη ή δυστυχισμένη·και πως οι ψυχές των δικαίων προστατεύονται από το χέρι του από όλες τις αναταραχές του σύμπαντος, αφού μόνο ο Θεός είναι ικανός να ενεργήσει πάνω τους·πως καμία από τις πράξεις μας δεν ξεχνιέται·πως λογοδοτούμε για τα πάντα· ακόμη και για τα απρόσεκτα λόγια, ακόμη και για μια κουταλιά νερό.

Πως, στην πραγματικότητα, όλα πρέπει να οδηγούν στη μεγαλύτερη ευημερία του καλού, γιατί τότε οι δίκαιοι θα γίνουν σαν ήλιοι·και πως ούτε η λογική μας ούτε ο νους μας έχουν δοκιμάσει ποτέ κάτι που να πλησιάζει τις χαρές που ο Θεός έχει ετοιμάσει για εκείνους που τον αγαπούν.